رۆژێك دوای گرژییەكانی ئەمدواییەی سوپای عێراق و یەبەشە لە 2ـی ئەم مانگە، عەبدولئەمیر رەشید یارەڵڵا، سوپاسالاری عێراق چووە شنگال و، دوای ئەوەش، سوپا رایگەیاند كە “شنگال ئارام” بووەتەوە. ناوە ناوە نێوانی سوپای عێراق و یەبەشە لە شنگال تێكدەچێت و، بەریەكدەكەون. ئەوە شەڕی پێناگوترێ، بەڵام یەكێك لە قۆناخەكانی بەرلە شەڕە و، ماوەیەكیشە زوو زوو خۆی دووبارە دەكاتەوە. بەهۆی دۆخی ناوخۆیی عێراق و بارودۆخی یەبەشەوە، جارێ زووە ئەوە بۆ شەڕێكی گەورە وەربسووڕێت، بەڵام ئەو دۆخە هەروا بە نائارامی دەمێنێتەوەو جاروبار سەهەڵدەداتەوە.

لە راستیدا پرسیارەكە ئەوە نییە كە بۆچی ئەمە روویدا، چونكە پێشبینكراوبوو وەك چەندینجاریش ئاماژەی پێدرابوو، بەڵام گرنگە وەبیری بێنینەوە، بۆ ئەوەی بزانین دۆخی شنگال بەرەو كوێ دەڕوات!

فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان لە راگەیێندراوێكدا گوتوویەتی “سوپا و پۆلیس لەنێو قەزای شنگالن، ئێستا شارەكە ئارامە و دیاردەی چەکداری تێدا نییە.” راستییەكەی ئەگەر شنگال تەنیا وەك قەزای ناوەندی سەیر بكەیت، لەوانەیە ئەوە راست بێت، بەڵام گرژییەكانی شنگال تەنیا لە قەزای شنگال نییە و كاتێك باس لەو ناوە دەكەیت، ناوچەكانی بەری باكوور (شیمال) واتە ناحیەی سنوونێ و كۆمەڵگە و گوندەكانی دەوروبەری تا خانەسۆر، لەگەڵ ناوچەكانی بەری باشوور (قوبلەتێ) كە شنگال و كۆمەڵگە و گوندەكانی دەوروبەری لەگەڵ ناحیەی گرعزێر (قەحتانییە) لە بەعاجیش لەخۆ دەگرێت.

شنگال ئارام بووەتەوە، چونكە هەرجارە و گرژییەك لە بەینی سوپا و یەبەشە دەركەوێت، ناوبژیوانیێك دەكرێت و كپ دەكرێتەوە. بەڵام شنگال ئارامیش نییە، هێزەكان هەر لەوێن و دوای ماوەیەك دیسان گرژییەكان سەرهەڵدەداتەوە. لە بەری باشوور كە شنگالییەكان خۆیان قوبلەتێی پێ دەڵێن، زیاتر هێزەكانی حەشدی شەعبی و فەوجی لالش هەن. لە بەری رۆژهەڵات و لە نێوان باكوور (شیمال) و قوبلەتێ، هێزەكانی پێشمەرگە و هێزەكانی پاراستنی ئێزدخانی حەیدەر شەشۆ هەن و، لە بەری باكووریشەوە هەر لە بارا و خانەسۆر و بەرئامەدین شێخ شەمسەوە بگرە هەتا گەلێی كەرسێ و، لەو بەریشەوە سنوونێ و دوگورێ بەرەو دهۆلا، لەگەڵ بەشێكی زۆری سەری چیا كە سەردەشتی پی دەڵێن، ناوچەیەكن كە زیاتر لەژێر كاریگەری یەبەشەدان.

شنگال ئارام نابێت، چونكە هێزێكی زۆر و جیاوازی تێیدایە و بایەخە ئەمنی و ئابوورییەكەیشی تەنیا بە كورد و هەرێمی كوردستان و عێراقەوە سنووردار نییە و خەریكە رەهەندێكی گەورەتر پەیدا دەكات.

گەلێك پێیانوایە، لەدوای واژۆكردنی رێككەوتنی شنگالەوە لە ساڵی 2020، ئەمە یەكەمجارە حكومەتی بەغدا بە تەمابێت بەشێوەیەكی جیدی ئەو رێككەوتنە جێبەجێ بكات. لەشكر و چەك و چۆڵەیەكی زۆری ناردووەتە ئەو دەڤەرە و، لە رۆژی 26ی مانگی رابردووشدا مستەفا كازمی بڕیاریدا نەجم جبووری پارێزگاری ئێستای نەینەوا بكاتە قایمقامی شنگال! وەك دەزانرێت دابینكردنی ئاسایش و ئارامی لەلایەن سوپا (لە دەرەوەی قەزای شنگال) و پۆلیسی فیدراڵی (لەناو قەزا) و دروستكردنی هێزیكی 2500 كەسی كە شنگالی بن، لەگەڵ گۆڕینی قایمقام لە بەندەكانی رێككەوتننامەی شنگال بوون كە لە مانگی 10ی ساڵی 2020دا واژۆ كرابوو.

هەرزوو بە هۆی ناڕەزاییە جیاوازەكانەوە، كازمی ناچار بوو بڕیارەكەی خۆی سەبارەت بەدانانی نەجم جبووری وەك قایمقام رابگرێت. تا ئەو جێگایەی من بزانم سەرۆكوەزیران لە دانانی نەجم جبووریدا پرسی بە هاوبەشی دووەمی رێككەوتننامەی شنگالیش نەكردبوو كە حكومەتی هەرێمی كوردستانە. بۆیە رێی تێناچیت ئەمە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنی شنگال بووبێت.

دەستنیشانكردنی كۆنە سەربازێكی وەك نەجم جبووری بۆ شوێنێكی وەك شنگالیش دەریدەخات كە لەوانەیە حكومەت هەندێك پرسی ئەمنیی لە کاری لەپێشینەی خۆی دانابێت.

وەك دەزانرێت لە دوای روواوەكانی ساڵی رابردوو لە زیندانی گوێڕانی حەسەكە، ترسێكی گەورە لەسەر كەمپی ئەلهۆل دروستبووە و ئێستاش هەرچی دەكەن ئەو كەمپە بە تەواوی كۆنترۆڵ ناكرێت. داعش لەناو كەمپەكە خەڵك دەگرێ، خەڵك دەكوژێ و جارێ كەسیش ناتوانێ بیانگرێ و بیاندۆزێتەوە. عێراق ترسێكی زۆری لە چارەنووسی كەمپی ئەلهۆل هەیە كە دەوری 10-15 كم لە شنگالەوە دوورە. قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، پێشتر گوتبوی ئەلهۆل مەترسییەكی راستەقینەیە. لەبیرمان نەچێت كە بە پێی رێككەوتنی شنگال دەزگای ئاسایشی نەتەوەیی یەكێكە لە بەرپرسانی دۆسییەی شنگال. عێراق بڕیاریداوە بەشێك لەو عێراقییانەی ناو كەمپی ئەلهۆل بهێنێتەوە بۆ كەمپی جدعا لە سنووری پارێزگای نەینەوا. هەروەها بەشێك لە شەڕكەرە گیراوەكانی داعشیش بهێنێتەوە كە بەشێكیان كە لەوانەیە دەوری 5000 –تا 6000 كەسێك بن لە زیندانەكانی هەرێمی كوردستان جێگیربكرێن. هەڵبەت پێدەچێت بڕیاربەدەستانی عێراق بە شێوەیی سەرەكی خۆیان ناچار بە قایمكردنی سنوورەكان ببینن. دوای رووداوەكەی زیندانی غوێڕان لە حەسەكە، مستەفا كازمی بۆخۆی چووە سنوور و لەو كاتەوە كارەكانی دروستكردنی دیوار و تەلبەند لە بەشێك لەو سنوورانە زیادیان كردووە. ئا لێرەوەیە كە جووڵەی سوپا بەرەو شنگال زیاتر واتا پەیدا دەكات. عێراق دەزانێت كە بەو فرە هێزییەی وا لە شنگال هەیە، ئەستەمە لە كاتی دەرچوونی گرفتێكدا بتوانێ بەسەریدا زاڵ بێت. هەڵبەت لەلایەكی دیكەشەوە، مەترسیی راستبوونەوەی داعشیش نەبێت، ئەوە هەر خواستی حكومەتە كە بتوانێت بە تەواوی بەسەر بارودۆخی شنگالدا زاڵ بێت. ئەگەر حكومەت بەهێز بێتەوە، ئایندەیەك بەدی ناكرێت بۆئەوەی یەبەشە و “ئیدارەی خۆسەری شنگال” بتوانن بەمجۆرەی ئێستا بمێننەوە.

شنگال ئێستا ناوچەیەكی گرنگە بۆ ئەوەی هێزەكان لەوێ ركابەریی یەكدی بكەن، هێزە وەكیلەكانیان بدەنە گژی یەكدیدا بە بێئەوەی خۆیان بكەونە ناو شەڕێكی راستەوخۆوە، بەڵام تەنیا ئەوە نییە و، پرسی شنگال خەریكە رەهەندێكی جیۆئیكۆنۆمی گرنگیش پەیدا دەكات. لەم ساڵانەی دواییدا عێراق خەونێكی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە كۆریدۆریك بۆ گواستنەوەی دەریایی- وشكانی و، بە تەمایە بە پڕۆژەی “بەندەری فاو” لە نێو بەندەرەكانی مێرسین (توركیا)، بەندەر عەباس (ئێران) و شاریجە (ئیمارات)دا شوێنێك بۆخۆی بكاتەوە و، لەڕێی بەستنەوەی فاو بە فیشخابوور، بەڕێی ئاسن و جاددەوە، بایەخە رێڕەوییەكەی خۆی بۆ بازرگانی زیاتر بكات. ساڵی رابردوو، داخرانی كەناڵی سوێز زیانێكی گەورەی ئابووری لێكەوتەوە و بۆ ماوەیەك گرفتی بۆ هاتوچۆی نێوان دەریای سپی و دەریای سوور دروستكرد. ئا لێرەوەیە كە دۆزینەوەی كەناڵی جیگرەوە، رەهەندێكی نێودەوڵەتیشی هەیە. لە دیسێمبەری 2021دا یەكەم باری كەشتی لە شاریجەی ئیماراتەوە بۆ بەندەرعەباسی ئێران و، لەوێشەوە بە رێگەی وشكانی بۆ توركیا گوازرایەوە و، ئێستا ئەو هێڵە لە كاردایە. وادیارە ئەگەر بارەكان لەو رێگەیەوە بگوازرێنەوە، 6 بۆ 8 رۆژی پێدەچێ تا بگاتە توركیا بەڵام، ئەگەر لەڕێی دەریای سپی- كەناڵی سوێز و دەریای سوورە بێت، ئەوا دەوری 21 رۆژی پێدەچێت. جا ئەگەر عێراق پڕۆژەی بەندەری فاو تەواو بكات و رێگەی ئاسان و رێگە وشكانییەكانییەكانی بەرەو توركیا چاكبكاتەوە، ئەوسا رێگەیەكی ئاسانتر دەبێت بۆ گواستنەوەی شتومەك لەنێوان دوبەی بۆ توركیا و بە پێچەوانەكەیشی. دوای ئەوەی هەندێك لە وڵاتانی كەنداو گەمارۆیان خستە سەر قەتەر، عێراق كەناڵێكی ئاوی بۆ قەتەر كردەوە و شتومەكی هاوردەكراوی لەڕێی بەسرەوە رەوانەی قەتەر دەكرد، بۆیە ئەزموونێكی لەمەشدا هەیە. بەمدواییانە توركیا و ئیمارات 13 رێككەوتننامەیان واژۆکرد كە یەكێكیان لەبارەی گواستنەوەی دەریایی- وشكانییەوەیە. مەولوود چاوشئۆغڵو، وەزیری دەرەوەی توركیاش گوتوویەتی كە عێراقیش یەكێك لە رێگەكان دەبێت بۆ گواستنەوەی شتومەك لەنێوان توركیا و ئیمارات.

ئێستا رێگەی وشكانی لە نێوان عێراق و توركیا هەیە و بە ئاسانی دەتوانرێت ئەو شوێنانەی كە پێویستیان هەیە چاكبكرێنەوە. تەنیا كێشەیەكی گەورە كە هەیە لە نێوان تەلعفەر بۆ سنووردایە. بۆ رێگەی ئاسنیش، حكومەتی هەڵمەتێكی نۆژەنكردنەوەی رێگەكانی ئاسانی دەستپێكردووە كە یەكێك لە گرنگترینەكانیان بە موسڵدا تێپەڕ دەبێت. تۆڕی رێگەی ئاسن لە بەسرەوە دەگاتە ناسریە و سەماوە، دیوانیە و حیللە و لەوێشەوە بۆ كەربەلا و بەغدا هەیە و لە بەغداشەوە بۆ بەعقوبە- سامەڕا، تكریت دەڕوات و، لەوێوە دەگاتە (وادی المر) لە سنووری پارێزگای نەینەوا. دواتر دەچێتە حەمام علیل و لەوێشەوە بۆ موسڵ و دواتریش تاوەکو رەبیعە دەڕوات. كاتی خۆیشی ئەو رێگە ئاسنانە هەر بە توركیاوە بەسترابوونەوە، بەڵام شەڕ و نۆژەننەكردنەوە، وایكردووە كە بەشیكی زۆری رێگەكانی ئاسن لەكاربكەون. ئێستا حكومەت خەریكە بە چڕی كار لەسەر نۆژەنكردنەوەی رێگەكانی ئاسان دەكات و، یەكێك لەوانەش وێستگەی (وادی المر)ە لە موسڵ كە نزیكەی 120 كیلۆمەتریك لە شنگالەوە دوورە.

هەڵبەت كردنەوەی كۆریدۆری توركیا- عێراق- خەلیج واتای ئەوە دەدات كە بایەخە رێڕەوییەكەی ئێران ئەگەر كەمیش نەبێتەوە، ئەوا جێگرەوەیەكی هەبێت! خاڵێكی دیكەش ئەوەیە كە عێراق بۆ ئەوەی ئەم كۆریدۆرە بكاتەوە، دەبێ ئاسایشی نەینەوا دابینبكات. ئەگەر لەم دیدەوە تەماشا بكەین و بپرسین ئاسایشی نەینەوا بە گشتی نەك تەنیا شنگال هەبێت، بۆكێ باشە و بۆ كێ باش نییە؟ ئەوسا گرژییەكانی شنگال زیاتر واتادار دەبن.

هەڵبەت ئەم بابەتە تەنیا پرسێكی نیودەوڵەتیش نییە. بۆ پەكەكە و ئیدارەی رۆژئاوای كوردستانیش، شنگال رێڕەوێكی گرنگە و نایەوێ لە كیسی بكات. بۆیە تەڤدەم لە رۆژئاوای كوردستان پاراستنی شنگالی وەك دەینی سەر ملی خۆی هەژمار كردووە. هەروەها بۆ هەندێك لە گرووپە چەكدارییەكانیش، شنگال و باكووری پارێزگای موسڵ بە گشتی، رێگەیەكی گرنگە بۆ قاچاخ و، دەتوانێت سوودێكی زۆری بۆ هەندێك لە فەرماندە محەلییەكان هەبێت. ئا لێرەدایە كە فاكتەری محەلی و ناوچەیی دەست بە دەستی یەك دەدەن و، خواستێك دەردەكەوێت كە حەز دەكات نەك تەنیا شنگال، بەڵكو دەشتی نەینەواش هەمیشە تەشقڵەی تێدا بێت. بۆیە گرژییەكانی شنگال و هێرشە مووشەكییە بەردەوامەكانی سەر هەرێمی كوردستان لە دەشتی نەینەواوە گرێدراوی یەكن، وەك حەڵقەیەك یەكدی تەواو دەكەن كە یەكێك لە ئامانجەكانی دروستكردنی ئاستەنگە لە بەردەم كۆریدۆری خەلیج- عێراق- توركیا.

گرژییەكانی شنگال لە بابەتی یەبەشەگەورەترە. ئەمە لە ماوەی كورتخایەندا پەیوەندی بە چەندین فاكتەری گرنگی وەك دۆخی كەمپی ئەلهۆل، ئاسایشی سنوورەكانی سووریا- عێراقەوە هەیە. لە ماوەی درێژخایەندا خواستی حكومەت بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی لە ئارادایە. چەندەی حكومەت بەهێزبێت، ئەوەندەش شوێن بە یەبەشە لێژ دەكات. حكومەت تەنگی بە هەرێمی كوردستانیش هەڵچینوە لەسەر پرسەكانی پەیوەست بە سەروەری، ئینجا چۆن لە ماوەی درێژخایەندا رێگە دەدات هێزێكی دیكە بە ئیدیعای سەروەرییەوە لە شنگال بەردەوام بێت؟ هەڵبەت جارێ حكومەت زۆری ماوە تا بەهێزبێتەوە و، كۆمەڵێك گرفتی ناوخۆیی و دەرەكیی هەیە كە تاقەتی لێ بڕیون. بۆیە ئەوەی كە ئێستا دەیكات زیاتر لەبەر ترسەكەیەتی لە كەمپی ئەلهۆل. بۆیە ئەو دۆخەی شنگال جارناجار بەردەوام دەبێت و جارێ تەحەمولی مانەوەی یەبەشە لەوێ دەكات. ئەگەر گرژییەكانی ئەمجارە لە سەر رێگەی سنوونێ و خانەسۆر بووبێت، گرژی داهاتوو لەسەر زۆربەی ناوچەكانی بەری باكووری شنگال دەبێت. بە ئەگەری زۆر لە ماوەی كورتخایەندا حكومەت دواجار رازی دەبێت یەبەشە لە شوێنەكانی وەك خانەسۆر و گەلیێ كەرسێ و سەردەشت (سەر چیای شنگال) بمێننەوە. چیای شنگال لە دەست هێزێكی وەك یەبەشەشدا بێت كە مووشەكی دوورهاوێژی نییە و زیاتر بە چەكی سووكەوە دەگەڕێت، هەڕەشە بۆ عێراق دروستناكات.

هەڵبەت كۆنترۆڵكردنی دۆخی شنگال بە تەواوی لەلایەن حكومەتەوە، لە دژی هەندێك بەرژەوەندیی ناوخۆیی و دەرەكییە، بۆیە بە ئەگەری زۆر حكومەت لە كورتخایەندا ناتوانێت هەموو پلانەكانی لەبارەی شنگال سەربخات، وەك چۆن كاتی خۆی رێككەوتنەكەی شنگال تەنیا لەسەر كاخەز مایەوە، بەڵام پرسی شنگال ئیدی تەنیا مژارێكی تەنیا كوردی- كوردی و عێراقیش نییە. بەڵكو رەهەندێكی گەورەتری وەك شەڕی داعش و ململانێیەكی جیۆئیكۆنۆمیشی پەیدا كردووە. بۆیە لەڕووی سیاسییەوە یەكلاكردنەوەی ئاڵۆز دەبێت. ئالێرەدایە كە ئەگەر بیرۆكەی ئیدارەیەكی ئۆتۆنۆم بۆ دەشتی نەینەوا و شنگال زیندوو بكرێتەوە و سەربگرێت، یارییەكی براوە-براوە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەغداش دەبێت. هەم مافی كەمینەكانی دەشتی نەینەوا و شنگال پارێزراو دەبن، هەم ئاسایشی هەرێمی كوردستان پارێزراوتر دەبێت، هەم عێراقیش ئاسانتر دەتوانێت خەونە رێڕەوییەكەی بهێنێتە دی!