RRC – د.پەرویز رەحیم قادر – 

پێشەكی

کۆماری ئیسلامیی ئێران شوناس یان ناسنامەی سیاسیی تایبەت به‌ خۆی هەیە. ئەو ناسنامەیە سێ رەهەندی سەرەکیی هه‌یه‌‌، كه‌ بریتین له رەهەندی بڕوابوون بە ئێرانشار، رەهەندی شۆڕشگێڕی و رەهەندی ئیسلامی-شیعی، کە كۆی ئەمانەش لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا رێنیشاندەریەتی. بۆیە سیاسەت و رەفتاری دەرەکیی ئێران لەسەر بنەمای جۆرێک لە عەقڵانییەتی ئایینی-ئەخلاقی و ئایدیالیستی پێناسە دەکرێت. لە کۆماری ئیسلامیی ئێراندا، به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ سرووشتی رەوایی و هێز بڕواییە(عەقیدەتییە)، لەئەنجامدا سیاسەتی دەرەوەی ئێرانیش ئایدیۆلۆژیاییە و پاراستنی دەسەڵات و دەستەبەركردنی هێز لە چوارچێوەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا، پەیوەندیی بە پاراستنی بەرژەوەندی و ئاسایشی سیستمە سیاسییە عەقیدەتییەكەیە‌وه‌ هه‌یه‌ لە ئاستی نێوخۆ و دەرەوەدا. هەروەها پاراستنی دەسەڵاتداریی حوکمڕانانی ئێران، گرێدراوی پەیڕەوكردنی ئەم ستراتیژەیە‌ لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا؛ بۆ نموونە چۆنییەتی پەیوەندی ئێران لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریكا.
گرنگی ئەم نووسین و باسە لەوەدایە كە لەلایەك بۆ تێگەیشتن لە هۆكاری فراوانخوازی ناوچەیی، هەروەها ستراتیژ و چۆنییەتی رەفتاری سیاسەتی دەرەكی كۆماری ئیسلامی و لەلایەكی دیكەوە، پاڵنەر و هۆكار و ئامانج و ئامرازەكانی، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ ناسنامەی ئەم سیستمە سیاسییە ئایدیۆلۆژیاییە.
پرسی سەرەكی ئەم باسە بریتییە لە تێگەیشتن لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران بەپێی ناسنامە سیاسی-شۆڕشگێڕانە-ئیسلامییەكەی و بۆ ئەم مەبەستەش ئامانجی سەرەكی ئەم نووسین و باسە ئەوەیە كە وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە كە چ پەیوەندییەك لەنێوان بەها وناسنامەی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی ئەو دەوڵەتەدا هەیە؟
گریمانەی سەرەكیی ئەم نووسینە ئەوەیە كە بۆ خوێندنەوەی سیاسەتی دەرەكیی كۆماری ئیسلامی ناتوانین وەكو دەوڵەتێكی ئاسایی تەنیا بۆ هۆكارە ئاسایشییە مادی و بەرژەوەندییە ئابووری و نەتەوەییەكان بگەڕێینەوە. بەڵكو پێویستە بگەڕێینەوە بۆ رەگەز و بنەما و پێكهێنەرە بەهایی و ناسنامەییەكانی ئەم دەوڵەتە كە سیستمە سیاسییەكەی لەسەر دامەزراوە، بۆئەوەی باشتر لە سیاسەتی دەرەوەی ئەو دەوڵەتە تێبگەین.
ئەم باسە لە چەند تەوەرێك پێكدێت. لە بەشی یەكەمدا باسی پەیوەندیی ناسنامە و سیاسەتی دەرەوە بەپێی تیۆری كۆنستراكتیڤیزم دەكەین و لە بەشی دووەمدا سەرچاوەكانی ناسنامەسازی لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا دەخەینەڕوو و لە بەشی سێیەمدا كاریگەریی بەها و نۆرمە ناسنامەییە پێكهێنەرەكانی كۆماری ئیسلامی لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەو دەوڵەتە دەخەینەڕوو و لە بەشی چوارەم و كۆتاییدا پەیوەندیی نێوان ناسنامە و سیاسەتی فراوانخوازیی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە سیاسەتی دەرەوەدا دەستنیشاندەكەین و پاشان دەرئەنجامەكانی باسەكەمان دەخەینەڕوو.

یەكەم: سیاسەتی دەرەوە و ناسنامە

سیاسەتی دەرەوە كۆمەڵە ئامانج، هەڵوێست، رێباز و ئامرازێكە كە حكومەتێك بەرامبەر یەكە سیاسییەكانیتـری نێودەوڵەتی بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان، بەدواداچوونیان بۆ دەكات. سیاسەتی دەرەوە هەوڵدەدات كاریگەری لەسەر رەفتاری وڵاتانی دیكە بكات یان كاریگەری لەسەر كۆی سیستمی نێودەوڵەتی هەبێت كە ئەمەش لەهەنگاوی دروستبوونی بیرۆكەكانی بەرژەوەندی نەتەوەیی و رێكخستنیان لەچوارچێوەی ئامانج و مەبەستی دیاریكراو و دواتـر دەستنیشانكردنی هۆكارەكانی هەلومەرجی نێوخۆیی و دەرەكی كە كاریگەری لەسەر ئامانجەكان و شیكردنەوەی تواناكانی دەوڵەت و داڕشتنی پلان و ستـراتیژی بۆ بەكارهێنانی تواناكان بەمەبەستی بەدیهێنانی ئامانجەكاندا هەیە. (پلانو و روی، 1375: ص21). سیاسەتی دەرەوە گرنگی بە پرسە جۆراوجۆرەكانی وەک: پرۆسەكانی هەنووكەیی لە ئاستی دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەكانی حكومەت، پرۆسەی دروستكردنی بڕیار و ستـراتیژییەكانی هەڵبژاردنی عەقڵانی، ئامانجەكان و ئامرازەكان، ژینگە و سرووشتی سیاسی نێوخۆیی، بكەرەكان و رەگەزە دەرونییەكانیان و تێگەیشتنیان، ئایدۆلۆژیا، ژیۆپۆلیتیك و تا دوایی، دەدات. لەم روانگەیەوە سیاسەتی دەرەوە جەخت لەسەر پرۆسە نێوخۆییەكانی دروستكردنی بڕیار دەكات و سیاسەتی نێودەوڵەتی تەركیز لەسەر پەیوەندی نێوان دەوڵەتان وەك سیستمێكی نێودەوڵەتی و تایبەتمەندییەكانی سیستمەكە دەكات (اقایی و رسولی، 1388: ص7).
“كۆنستـراكتیڤیزم” وەك لقێك لە تیۆرییە رەخنەگەراییەكان بە خستنەڕووی تێگەیشتنێك لە سیاسەتی ناسنامەیی هەوڵدەدات چۆنییەتی رۆل و كاریگەری كۆمەڵە نێوان زەینییەكان وەكو: ناسیونالیزم، ئەتنیك، نەژاد، مەزهەب و پرەستیژ، لە سیاسەتی دەرەوەدا شرۆڤە بكات. هەروەها كۆنستـراكتیڤیستەكان بڕوایانوایە كە گرنگی بابەتەكانی ناسنامەیی لەوەدایە كە ناسنامە بەشێكە لە پرۆسەكانی پێكهێنەری وڵاتێك و لە ئەنجامدا رەفتارە نێوخۆیی و دەرەكییەكان ئاراستە دەكات(كیانی، 1386: ص111). ناسنامەی ئەكتەر/بكەرەكان لە ناوەندی تیۆری كۆنستـراكتیڤیزمدایە، لەم ڕوانگەیەوە، ناسنامە بـریتییە لە تیگەیشتنەكان و چاوەڕوانییەكان دەربارەی (خود) كە تایبەتە بە ڕۆڵ بینین یان بەجێهێنانی ئەرك (مشیرزادە، 1385: ص332).
بەگشتی كۆنستـراكتیڤیستەكان بڕوایان بە دووجۆر ناسنامە بۆ دەوڵەت هەیە: یەكەمیان، ناسنامەی بەكۆمەڵ. دووەمیان، ناسنامەی كۆمەڵایەتی. ناسنامەی بەكۆمەڵی دەوڵەت بنەمای مادی هەیە، وەكو: تایبەتمەندی وڵات و جوگرافیا و دانیشتووان و…تاد، لەكاتێكدا ناسنامەی كۆمەڵایەتی، لە هەڵسوكەوت و مامەڵەی دەوڵەتان لەگەڵ یەكتـری دروستدەبێت و دەبێتە هۆی جیاوازی دەوڵەتان لە یەكتـری لە سیستمی نێودەوڵەتیدا (عگایی و رسولی پانی ا‌بادی، 1389: ص221).
لەوبارەیەوە، بیرمەندی سەرەكی قوتابخانەكە، ( ئەلێكساندر ونت Alexander Wendt)، لەو بڕوایەدایە كە گرفت و كێشە ئاسایشییەكان و بەم پێیە سەرهەڵدانی جەنگەكان لەنێوان ئەكتەرەكاندا سرووشتی نین، بەڵكوو لە ئەنجامی بەجێهێنانی ئەركێكی پیرۆزە كە بۆ خۆیان، قەناعەتیان پێهێناوە و رازییان دەكات (بیلیس و اسمیت، 1383: ص598).
لەڕوانگەی تیۆری كۆنستـراكتیڤیزم(Constructivism)، بۆ ناسین و شیكردنەوەی رەفتاری دەوڵەتان لە سیستمی نێودەوڵەتیدا، دەبێت پێش هەرشتێك گرنگی و سەرنج بدرێتە ناسنامەی ئەو وڵاتانە كە بۆ خۆیان پێناسەیان كردووە، كە دروستكەری عەقڵانییەتی ئەم دەوڵەتە و پێناسە كردنی واقعییەتە لەڕوانگەی ئەو ئەكتەرەوە كە بەرژەوەندی و ویستەكان و داخوازییەكانی لە پێوندی لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا بنیات دەنێت. هەروەها بەرگریكردن لەم ناسنامەیە دەبێتە كاری لەپێشینەی سیاسەتی دەرەوەی هەر دەوڵەتێك كە ئەمەش رەوایەتی بە رەفتارەكانی ئەو دەوڵەتە دەدات و لەوانەشە بە پێچەوانەكەی راست بێت بۆ ئەكتەر و دەوڵەتێكی دیكە (رسولی پانی ا‌بادی، 1390: ص112). لەڕوانگەی كۆنستـراكتیڤیستەكانەوە، ناكۆكی و دژایەتی ناسنامەیی هۆكاری سەرەكی جەنگ و پشێویە، قەیران و پشێویش بەرهەمی دروستكراوی ململانێیە ناسنامەییەكانە. بەم هۆیەشەكە هاوكاری وەك پرۆسەیەكی فێربوونی كۆمەڵایەتی سەیر دەكرێت، كە دەبێتە هۆی تێگەیشتنی یەكسان و هاوبەش لە واقعییەت، هەروەها دەبێتە هۆی دووبارە پێناسە كردنەوەی بەرژەوەندییەكان كە ئەمەش دەبێتە هۆی پەرەسەندنی ناسنامە كۆییەكان یان بەكۆمەڵ، كە دەتوانێت هاوكێشەی ئاسایشی چارەسەر بكات (اسكندریان، 1383: ص184).
لەم روانگەیەوە، تیۆری كۆنستـراكتیڤیزم بۆ شیكردنەوەی سیاسەتی دەرەوە دەتوانێت زۆر گونجاو بێت. بەهۆی ئەوەی كە بەم گریمانەوە دەستپێدەكات كە بكەران جیهانی خۆیان دروستدەكەن و سیاسەتی دەرەوەش بواری هەڵبژاردنەكانە و ژینگەیەكە تیایدا بكەرەكان تەفسیر دەكەن، بڕیار وەردەگرن، رادەگەیەنن و جێبەجێدەكەن، بۆیە سیاسەتی دەرەوە جۆرێكە لە بنیاتنان و دروستكردن، واتا ئەكتەر/بكەرەكان بڕیاردەدەن كە وابن. هەروەها كاریگەری بەها و پێوەر(نۆرم) لەسەر سیاسەتی دەرەوە لەڕێگەی پرۆسەی بەكۆمەڵایەتیبوونەوە دەبێت لە هەردوو ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتیدا، واتا پێوەرە نێوخۆیی و پێوەرە سەروو نەتەوەییەكان (جوادی ارجمند، 1389: ص43).

دووەم: سەرچاوەكانی ناسنامە-سازی لە سیاسەتی
دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران

مەبەست لە سەرچاوەكانی ناسنامە-ساز، كۆمەڵێك رەگەزی بنیاتنەرانەیە لە سیستمەكانی بەهایی و پێوەریدا، كە دەبنە هۆی دروستبوون و پێكهاتن و بەرجەستەبوونی تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵایەتی، سیاسی و كولتووری دەوڵەتی ئێران، كە ئەم دەوڵەتە لە دەوڵەتەكانی دیكە جیادەكاتەوە. ئەم سەرچاوە ناسنامە-سازانە، بنەمای لێكدانەوە و تێگەیشتنی سیاسەت داڕێژەرانەن لە بواری پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان و سیاسەتی دەرەوە، هەوەرها رووداوەكان، ئامانج و مەبەستەكانی ئەكتەرەكانی دیكە، كە لە قۆناغی دواتـردا، كاردانەوەی گونجاو بەرامبەر ئەواندا پێناسە دەكات. مێژووی ئێران، ئایینی ئیسلام و مەزهەبی شیعە، گوتاری شۆڕشی ئیسلامی، جیهانی سێیەمگەرایی و ژیۆپۆلێتیك، وەك بەشێك لە سەرچاوەكانی ناسنامەساز، لە سیاسەتی دەروەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا دەناسرێن (دهقانی فیروز ابادی و نوری،”كتاب”، 1391: ص70). بۆ نموونە گوتاری جیهانی سێیەمگەرایی یەكێك لە سەرچاوەكانی ناسنامەسازی لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندایە. ئەم سیستمە ماناییە بەبڕوای دامەزرێنەران و تیۆریسییەنەكانی كۆماری ئیسلامی ناوەڕۆك و گەوهەرێكی دژە كۆلۆنیالیستی، دژە ئیمپریالیستی و دژە هەژمونگەرایی لە خۆیدا هەڵگرتووە. جیهانی سێیەمگەرایی دژی باروودۆخی هەنووكەیی و سیستمی سیاسی-ئابووری نێودەوڵەتییە و لە هەوڵی چاكسازی وهەمواركردنی بارودۆخەكە بە ئاراستەی گەیشتن بە سیستمی دڵخوازە بەمەبەستی دەستەبەركردنی ئاسایش و بەرژەوەندیی كۆماری ئیسلامیی ئێران و وڵاتانی ناسراو بە جیهانی سێیەم یان هەروەكو ئێستاكە لە پاش رووخانی یەكێتی سۆڤیەت و بلۆكی رۆژهەڵات لە ساڵی(1991) پێی دەگوتـرێت وڵاتانی پەرەنەسەندوو یان باشوور. ئەم گوتارە؛ بنەماكان، رێساكان، پێوەرەكان و دامەزراوە سەرەكییەكانی سیستمی نێودەوڵەتی وەكو: دەوڵەت و سەروەریی نەتەوەیی و دەستێوەرنەدان لە كاروباری نێوخۆی وڵاتان قبوڵ دەكات، بەڵام بڕوای وایە كە سیستمی هەنووكەیی نێودەوڵەتی لەڕووی رێسا و یاساكان و هەروەها ئابوورییەوە دەبێت لە بەرژەوەندیی وڵاتانی جیهانی سێیەم گۆڕانكاری بە سەردابێت (دهقانی فیروز ا‌بادی، 1388: ص180).
یەكێك لە نۆرم و پێوەرەكانی بەهایی گرنگ لە ناسنامەی كۆماری ئیسلامیی ئێران كە رۆڵی سەرەكی لە رەفتارەكانی سیاسەتی دەرەوەیدا هەیە، پاراستنی بەرژەوەندی سیستمی ئیسلامییە. ئەم پێوەرە بەهاییە لە بواری پەیوەندی دەرەكی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەگەڵ سیستمی نێودەوڵەتی و وڵاتانی دیكە، دەتوانێت ببێتە هۆی دووجۆرە رەفتاری جیاواز. یەكەم: لە هەندێ‌ دۆخدا بەپێی ئەم بنەمایە بەرژەوەندی دەوڵەتی ئیسلامی وادەخوازێت، كە لەسەربنەمای زەرورەتی مانەوەی دەوڵەتی ئیسلامی، هەوڵبدات خۆی لەگەڵ بەها و پێوەرە نێودەوڵەتیەكان بگونجێنێت یان قبوڵیان بكات هەرچەندە كاتی بێت. دووهەم: لە هەندێ‌ دۆخدا ئەم بەرژەوەندییە بە مانای پاراستنی بەهاكان و رێساكانی ئیسلامی و رێگرتنە لە نفووزی بێگانەكان لە وڵات كە لەم حاڵەتەدا، بۆ پاراستنی ئەم بەها باڵایانە دەتوانێت پێوەر، بەها، رێسا و یاسا نێودەوڵەتییەكان، لەبەرچاو نەگرێت یان پێشێلیان بكات (مشیرزادە، مقالە، 1385: ص23).
لێرەوە دەتوانیین بڵێین كە پاراستنی بەرژەوەندی سیستم رەوایی هزری خۆی لە (بنەمای تەقییە) وەردەگرێت. هەروەها لەمباریەوە ئایەتۆڵڵا خومەینی دەڵێت: “پاراستنی ئیسلام و حكومەتی ئیسلامی، لە نوێژ گرنگتـر و پڕبایەختـرە.”(موسوی خمینی، 1377: ص58). چەمكی پاراستنی بەرژەوەندی سیستم(حفڤ النڤام) بە دوو واتا بەكاردێت: ا- پاراستنی یەكپارچەیی و یەكێتی نێوخۆیی و دامەزراوەكان لە پشێوی و ناسەقامگیری. ب- پارێزگاری لە كیانی ئیسلامی و موسڵمانان و بەرامبەر هەڕەشە و هێرشی دووژمنان و كافرەكان.(نائینی، 2003: 7). بۆیە فەقیهە شیعەكان لە كۆماری ئیسلامیی ئێران پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی دەوڵەتی ئیسلامی بە سەرووی هەر شتێكی دیكە دادەنێنن و بە بەرزترین ئەرك (واجب) پێناسە دەكەن. تەنانەت ئامانجی دروستكردنی حكومەتی ئیسلامی بۆ پاراستنی ئیسلام، دەزانن.(شریعتی، 2008: 262-263). بەم پێیەش، كۆماری ئیسلامی راگرتنی بڕیارە شەرعییەكان و مافەكانی خەڵك بۆ پاراستنی سیستم و تەنانەت كاری سیخوری بۆ ئیسلام و پاراستنی ئاسایشی حكومەتی ئیسلامی بە ئەركێكی پیرۆز و رەوا دەزانن.(امام خمینی، 2010، ج 21: 142).

سێیەم: ناسنامە و سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران

بە سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، ئایەتوڵلا خومەینی وەک رێبەری ئەم شۆڕشە پێداگری لەسەر رەهەندی سیاسیی ئایدیا و بنەما ئیسلامی و شیعییەكان و پەیوەندی ئایین لەگەڵ سیاسەت دەكرد و بەم پێیە ئامانجی كۆتایی شۆڕشی ئیسلامیی بە گەڕانەوەی ناسنامە ئیسلامییەكەی بۆ ئێران دەزانی.(امام خمینی، صحیفەنور، ج 5، 1991: 178). لەلایەكی دیكەوە، گرنگیی هزری سیاسی/فقهی شیعی بۆ كۆماری ئیسلامی لەوە دایە كە پێكهێنەر و بنیاتنەری تێگەیشتنی موسوڵمانان و سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە لە جیهان كە تەعامولی لەگەڵ دەكەن، بەو واتایە كە جیهان و سیستمی نێودەوڵەتی لەم روانگەیەوە واتادار یان مانادار دەبێت. لە روانگەیەكی دیكەوە، فقهی سیاسی شیعی پێناسەی سیاسەت و چۆنییەتی جێبەجێكردنی دەكات. هەروەها دەستنیشانی دۆست و دووژمن و پەیوەندیەكان و دۆخی ئاسایش و نائاسایشی دەكات. بەو پێیەی كە كۆمەڵە پێوەر و بەهایەكە كە چوارچێوەی رەفتاریی ئەم سیستمە سیاسییە دەستنیشاندەكات.(شبان نیا، 2006: 102).
تەنانەت هزری سیاسی/ فقهی شیعی بە پاڵپشتی ئایەتی (60) لە سوورەتی ئەنفالدا كە دەڵێت: “بەرامبەر كافراندا تاوەكو ئەو جێگەیەی كە دەتوانن خۆتان ئامادە بكەن. تاوەكو دووژمنانی خوا و دووژمنانی خۆتان بترسێنن..”، بۆ پاراستنی ئاسایشی موسڵمانان و حكومەتە ئیسلامییەكەی لە بواری نێودەوڵەتیدا “جیهاد” دێنێتە ئاراوە.(پرهیزكار، 2011: 183).
هەروەها فقهی سیاسی شیعی، سیستمی سیاسیی ئێران بۆ پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی ئۆمەت و حكومەتی ئیسلامی رادەسپێرێت یان ئەركداری دەكات كە پەیڕەوی لە چوارچێوەی بنەما فقهییەكان بكات یان رەچاویان بكات. بۆ نموونە، بنەمای فقهیی “نەفی سەبیل” لە سیاسەتی دەرەوەدا لەڕێگەی دووژمنایەتی یان سیاسەتی رێگەگرتن لە زاڵبوونی ناموسوڵمانەكان و دەوڵەتە زلهێزەكان و بەگشتی جیهانی رۆژئاوایی پراكتیزە دەكرێت. بۆیە هەر ئەمەیش وادەكات كە رێبەرانی كۆماری ئیسلامی لەژێر كاریگەری ئایدیۆلۆژیای ئیسلامی سیاسیدا بە توندی رووبەڕووی بەها و نۆرم و سیستم و رژێمە رۆژئاواییەكان ببنەوە و ئەم رووبەڕووبوونەوەیە بە بەشێك لە ئەركی سیاسی و ئایدیۆلۆژیایی خۆیانی بزانن.(متقي، 2007: 27).
مادەی (3) لە دەستوری كۆماری ئیسلامیی ئێران، حكومەت بە بەرپرسیار دەزانێت و رایدەسپێرێت تا هەموو تواناكانی خۆی بۆ گەیشتن بەڕادەی بەرزی هێزی تەواوی بەرگری نەتەوەیی لەڕێگەی پەروەردەی سەربازی بۆ پاراستنی سەربەخۆیی و یەكپارچەیی خاك و سیستمی ئیسلامی وڵات، بەكاربێنێت. لە بڕگەی (16) لە مادەی سێیەم، رێكخستنی سیاسەتی دەرەوەی وڵات لەسەر بنەمای پێوەرەكانی ئیسلامی، بەرپرسیاریی بـرایانە بەرامبەر هەموو موسوڵمانان و پاڵپشتی و پشتیوانی بێوچان لە زوڵملێكراوانی هەموو جیهان بە ئەركی دەوڵەت دەزانێت(دەستووری كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەمواركراوی ساڵی 1989).
لەم چوارچێوەیەدا، كۆماری ئیسلامیی ئێران هەوڵدەدات بۆ دروستكردن و پێناسەكردنی ناسنامەیەكی نوێ‌ بۆ جیهانی ئیسلام و پێشكەشكردنی دۆكتۆرینی (دیموكراسی ئایینی) بۆ وڵاتانی ئیسلامی و پەرەپێدانی خەباتی بڕوایی و رزگاریخوازانە لەسەر بنەمای ئیسلام، لەهەمبەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و رۆژئاوادا هێزێكی كاریگەر دروستبكات، بۆ ئەم مەبەستەش سوود لە بزوتنەوە رزگاریخوازەكان و بنەماكانی هزری جیهاد و دژایەتی ئیستكبار و بڵاوكردنەوەی رۆحی سەربەخۆییخوازی بۆ دژایەتیكردنی ئیسرائیل وەردەگرێت و هەوڵدەدات كە ئەمە لەسەر بنەمای نەتەوەیی و عەرەبی نەبێت، بەڵكوو لەسەر بنەمای ئایدۆلۆژیك و ئایینی بێت، بۆ ئەم مەبەستەش كۆماری ئیسلامیی ئێران هەوڵدەدات هەموو رەگەز و فاكتەرەكان وەكو: بڕوایی، ئایدۆلۆژیایی، ئایینی، ژیۆپۆلێتیك و تەنانەت فاكتەری وزە (نەوت و غاز) و…تاد، بەكار بێنێت(دهشیری، 1383: ص45).
رەفتاری سیاسەتی دەرەوەی ئەو دەوڵەتانەی كە بە شۆڕش یان بزووتنەوەیەك دەسەڵاتیان گرتۆتە دەست، لەژێر كاریگەری ئەم شۆڕشەدا، رەفتارێكی شۆڕشگێرانەیە و ناچێتە ژێر رێسا باوەكان یانوەک دەوڵەتانی ئاسایی عەقڵانییەت و بەرژەوەندیی نەتەوەیی و پێشبینیكردنەوە. شۆڕشگێڕەكان دەیانەوێت بنەماكانی شۆڕشەكەیان لە چوارچێوەی سنوورەكانیاندا قەتیس نەمێنێتەوە و هەناردەی دەرەوە بكرێت. بۆیە سرووشتی هەر شۆڕشێك پەرەسەندن و بڵاوبوونەوەیەتی و، كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش كە لە ژێر كاریگەری هزری سیاسی شیعە و روانگەی جیهانگەرایی و دادپەروەری تەوەریدایە، بەردەوام هەوڵی فراوانبوون و دژایەتی پێكهاتە هەنووكەییەكانی سیستمی نێودەوڵەتی دەكات و رەوایەتی خۆی لە بنەما هزری و فیقهیەكانی شیعە وەردەگرێت، وەكو: (الامر بالمعروف والنهي عن المنكر)، (الدعوە)، (العدالە)، (نفی سبیل) و…هتد (حسینی،1387: ص863).
یەكێك لە رەگەزەكانی ئایدولۆژیای ئیسلامی-شیعی كە رۆڵی گرنگی لە چییەتی و چۆنییەتی پەیوەندییەكانی دەوڵەتی ئیسلامی (ئێران) لە سیستمی نێودەوڵەتیدا هەیە، بنەمای (تەوەلا و تەبـەڕی)یە، لەم روانگەیەوە (تەوەلا) بە مانای دۆستایەتی و بە تایبەت دۆستانی خوایە و دروستكردنی پەیوەندی و ئەولەویەتدانە بە تەعامول لەگەڵیان.(تەبـەڕی)یش بە مانای بێزاری و نەفرەت لە دووژمنانی خوا و بەربەرەكانی لەگەڵ كافرەكان. لەسەر ئەم بنەمایە پێوەرێك دروستدەبێت بۆ دابەشكردنی وڵاتانی جیهان لە سیاسەتی دەرەوەدا بۆ شەش گرووپی: (بـرا، بێلایەن، سەركەش) لە گرووپی وڵاتانی موسڵماندا و (دۆست و بێلایەن و دووژمن) لە گرووپی وڵاتانی كافردا، پێشكەش دەكات. هەروەها ئەولەوییەتی پەیوەندیەكان لە سیاسەتی دەرەوەدا دەستنیشاندەكات، یەكەم: پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی جیهانی ئیسلام، پاشان وڵاتە دراوسێكان و دواتـریش دەوڵەتانی سەروو ناوچەیی كە بە دارولحەرب ناسراوە (موسوی زادە، 1387: ص211).
مەبەست لە “دارالحرب” ئەو وڵاتەیە كە لە دۆخی جەنگدایە لەگەڵ ئیسلام و موسڵمانان. هەروەها فەقیهە شیعەكان پێوەری “دارالحرب” بە سەروەریی كافرەكان و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی نا-خوایی دەزانن. بەم پێیە “دارالحرب” لە فاكتەرەكانی هەڕەشەكەری سەر ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەتی ئیسلامییە و بۆیە حوكم یان بڕیارەكانی “جیهاد” دەربارەی رووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسی و هەڕەشەیە دارێژراوە.(عمید زنجانی، 1993: 261).
لەم روانگەیە و بەپێی نێوەڕۆكی سیستمی سیاسی-ئایدیۆلۆژیایی كۆماری ئیسلامییەوە، سنوورە بڕوایی و ئایدیۆلۆژییەكان جێگەی سنوورە جوگرافیاییەكان دەگرنەوە و ناسنامەی كۆماری ئیسلامی لە رەگەزەكانی ناسنامەی ئیسلامی، ناسنامەی شۆڕشی ئیسلامی و ناسنامەی ئێرانی پێكدێت، ئەوانەش پێكەوە گرێدراو و تێكئاڵاون و لەكاتە جیاوازەكاندا لەوانەیە رەگەزێكیان بەهێزتـر بێت. كاریگەری ناسنامەی نەتەوەیی لە كۆماری ئیسلامی لەسەر سیاسەتی دەرەوە لە رێگەی پێناسەكردن و دەستنیشانكردنی رۆڵە جیاوازەكاندا دەبێت، چونكە پێكهاتەكانی ناسنامەی كۆماری ئیسلامی جیاواز و فرە چەشنن، ئەوە ئەم دەوڵەتە رۆڵی فرە و جیاوازی دەبێت لە سیاسەتی دەرەوەدا، بۆ نموونە رۆڵەكانی بریتین لە: دەوڵەتی دادپەروەر تەوەر و دژی زوڵم، بكەری دژە دەسەڵاتی زاڵی ناوچەیی ونێودەوڵەتی، دژی ئیمپریالیزم و زایۆنیزم، دژی ئیستكبار، سەنگەری شۆڕشی رزگاركەرانە، بەرگریكاری ئیسلام و شیعە، پشتیوانی چەوساوەكان(موستەزعەفین)، ئیلهامبەخشی لە جیهانی ئیسلامدا، ناوەندیبوونی جیهانی ئیسلام، دەوڵەتی نموونەی باڵا و سەرمەشق، یارمەتیدەری یەكێتی و یەكگرتوویی جیهانی ئیسلام، دەوڵەتی پێداچوونەوەخواز و پێكهاتەشكێن، دەوڵەتی سەربەخۆ، پشتیوانی بزوتنەوە رزگاریخوازەكان، هاوپەیمانی وەفادار و…تاد (دهقانی فیروز ا‌بادی، 1386: ص79).
بنەمای بانگەشەكردن و بانگخوازی، لە گرنگتـرین بنەماكانی سیاسەتی دەرەوەی حكومەتی ئیسلامییە(شیعییە) كە سرووشتی سیاسەتی دەرەوە لەڕوانگەی ئیسلامەوە(تەشەیوع) شرۆڤە دەكاتەوە. بەپێی ئەم روانگەیە، وادادەنرێت كە ئەم كارە لەسەر بنەمای پەیام و بەرپرسیارێتی جیهانیی ئایینی ئیسلامە وەك دوایین ئایین كە لە چوارچێوەی بەختەوەری هەموو مرۆڤەكاندایە و پێویستە بانگەشەی بۆ بكرێت و ئەمە جۆرێكە لە ئەركی سیاسی و ئایینی بۆ حكومەتی ئیسلامی بە مەبەستی سەركەوتنی كۆتایی (قزوینی، 1374: ص66). لێرەوە یەكێك لە بنەماكانی سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران كە دەرهاوێشتەی سیستمی هزری-ئایینی وئایدۆلۆژیای تایبەتی مەزهەبیی دەستەبژێر سیاسییەكانییەتی، بنەمای بانگەشەكردن یان بانگەوازكردن كە لە وتەكانی رێبەرانی باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران بە پرەنسیپێكی بنەڕەتیی لە سیاسەتی دەرەوەدا ناو دەبـردرێت. مەبەستیش لێی بڵاوكردنەوە و گەشەپێدانی هزری ئیسلامی-شۆڕشگێرانەیە و بانگەواز بۆ بنەماكانی ئایینی ئیسلام و پەیڕەوكردنییەتی (زارعی، 1391: ص99). بنەمای بانگەشە كردن بۆ ئیسلام(شیعە)، سرووشت و چۆنییەتی جیهاد و هەناردەكردنی شۆڕشیش شیدەكاتەوە. لە لایەكی دیكەیش قبوڵنەكردنی نۆرم یان پێوەرەكانی نێودەوڵەتی و سیستمی جیهانی و هەوڵدەدات بۆ دروستكردنی پێوەر و سیستمێكی نوێ بۆ یەكێتی و یەكگرتوویی جیهانی ئیسلام و ئۆمەتی ئیسلامی، هەروەها بڵاوكردنەوەی كولتووری شەهادەتخوازی و چاوەڕوانی هاتنی رزگاركەر. لەم روانگەیەوە، ئاشتی و ئاسایش تەنیا لەسەر بنەمای دادپەروەری سەقامگیر و جێگیر دەبێت كە ئەمەش روونادات تەنیا بە سڕینەوەی زوڵم و زۆرداری لەرێگەی جیهاد لە پێناو شەریعەتی خوا، ئەمەش لە سیاسەتی پشتیوانیكردنی موستەزعەفان و بزووتنەوە رزگاریخوازەكان لە سیاسەتی دەرەوەدا رەنگدەداتەوە (موسوی زادە و جاودانی مقدم، 1387: ص213).
لێكەوتە و دەرهاوێشتەی دەرەكی ئەم بنەمایە لەڕوانگەی سیستمی هزریی- ناسنامەیی كۆماری ئیسلامی دا، بریتییە لە پاڵپشتی و پشتیوانی ئابووری لەلایەن، ئیمام یان وەلی ئەمریی موسڵمانان بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی و داكۆكی بۆ جیهاد. ئەمەش بە ئامانج و مەبەستی دوو دەستە خەڵك و لایەن دەكرێت:
ا- ئەو كەس و لایەنانە كە هێز و دەسەڵاتیان هەیە و دەكرێت بۆ بەرژەوەندی موسڵمانان یان دەوڵەتی ئیسلامی بەكار بهێندرێن.
ب- ئەو كەسانەی كە هێزی مادیان نییە، بەڵام دەكرێت بۆ بەرژەوەندی دەوڵەتی ئیسلامی بەكاربهێندرێن.(شریعتی، 2008: 313).
بۆیە لە بواری سیاسەتی دەرەوەدا ئەم بنەمایە بەرامبەر دەوڵەتاندا دەكرێت و لەڕێگەی پاڵپشتی سیاسی، سەربازی، چەك، ئابووری و دانپێدانان بە دەوڵەت و..تاد، جێبەجێدەكرێت. هەروەها لەڕێگەی پاڵپشتی و یارمەتیی سەربازی و دارایی و..تاد، بۆ پارت و رێكخراو و بزووتنەوەگەلێك دەكرێت كە پاڵپشتی لە سیستمی ئیسلامی دەكەن.(شكوری، 1998: 424-427). ئەمەش لەچوارچێوەی ستراتیژیی سیاسەتی دەرەكی و دیپلۆماسیی كۆماری ئیسلامیی ئێران وەک ئامرازی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەنجامدەدرێت. هەربۆیە ئیمە پشتیوانی تووندی كۆماری ئیسلامی لەو بزووتنەوە تووندڕەوانە دەبینین كە بە تیرۆریست ناسێنراون وەک؛ حیزبوڵلای لوبنان و حەماس و جیهادی ئیسلامیی فەلەستین و حووسییەكانی یەمەن و. .
لەلایەكی دیكەوە، ئایدیا و بنەمای چاوەڕوانی بۆ دەركەوتن و ئاشكرابوونی ئیمامی زەمان (مەهدی)، یەكێكی دیكە لە رەگەزەكانی ناسنامەی ئایینی-شیعی كۆماری ئیسلامیی ئێران. ئێرانییەكان بە پشتبەستن بە هەندێ گێرانەوە (روایت) دەربارەی بزوتنەوە و هەستانەوە لە رۆژهەڵاتەوە پێش لە دەركەوتن و ئاشكرابوونی ئیمامی مەهدی، كۆماری ئیسلامیی ئێران بە ئەركی خۆی دەزانێت كە بەستێنی بەدیهاتنی ئەم ئایدیایە ئامادە بكات (عشقی، 1379: ص62). ئەم گێڕانەوانە وادەكات ئێرانییەكان تێگەیشتنێكی تایبەتیان هەبێت بۆ پێگەی خۆیان لە جیهان و هەوڵبدەن بۆ هەناردەكردنی شۆڕش، هەروەها هەوڵدان بۆ دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی نێودەوڵەتی هەنووكەیی و پشتیوانیكردن لە بزووتنەوە رزگاریخوازەكان لە رەنگدانەوەكانی بنەما و ئایدیای ئاشكرابوون و دەركەوتنە لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا (فاچلی نیا، 1388: ص296).
هەروەها، رۆحی بەرخۆدان و خەباتگێڕی كە دەرهاوێشتەی ئامۆژگارییە مەزهەبییەكانی شیعەیە، بووەتە پێوەرێكی ناسنامەیی بۆ ئێران. هەر لەسەر ئەم بنەمایەیە كە كۆماری ئیسلامیی ئێران هەرجۆرێك لە سازش لە بەرامبەر گوشارەكانی سیستمی نێودەوڵەتی، لەسەر پرس و بابەتە جیاوازەكاندا (وەكو وەلانان یان پاشگەزبوونەوە لە پەرەپێدانی پرسی ئەتۆمی و پەرەپێدانی توانا مووشەكییە دوورهاوێژ و بالستییەكان و هەناردەكردنی شۆڕش و هەروەها پاڵپشتی لە بزووتنەوە تووندڕەوەكان وەک: حیزبوڵلای لوبنان و حەماس و جیهادی ئیسلامی و حووسییەكان و تەنانەت دژایەتی ئیسرائیل و ئەمریكا و…) رەتدەكاتەوە و درێژە بە سیاسەتەكانی خۆی دەدات. چونكە بە پێی ئەم پێوەرە ناسنامەییە، رۆحی سازشنەكردن و خۆڕاگری لەبەرامبەر كێشە و گوشار و ئابڵووقە و گرفتەكاندا، بۆ رێبەر و دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆتە بەهایەك لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا (رسولی پانی ا‌بادی، 1390: ص99).
لە روانگەی دەستەبژێر سیاسییە ئیسلامییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، دەوڵەت رەهەندێكی سەروو نەتەوەی هەیە و رەوایی خۆی لە خواوەندەوە وەردەگرێت و ئەمەش بەو مانایەیە كە سەروەری نەتەوەیی و سەروەری ئیلاهی پێكەوە كۆدەكرێنەوە. سەروەری كە لەلایەن خواوەندەوەیە لەڕێگەی ئیمامەكانی شیعەوە دەدرێتە “وەلی فەقیە” و لێرەوە ئیسلام (تەشەیوع) رەگەزی بنەڕەتیی پێكهێنەری ناسنامەی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە و نەتەوەگەرایی(ناسیۆنالیزم) لاواز دەبێت. بەم پێیەش ئێران بەشێكە لە ئۆمەتی گەورەی ئیسلام و دەبێت سیاسەتی دەرەوە هەوڵبدات كە بەرژەوەندییەكان لەسەربنەماكانی ئیسلام-شیعیزم پێناسە بكات و دابـرێژێت، هەروەها پێویستە دەوڵەت ئەرك و بەرپرسیاریی ئیسلامی و سەروو-نەتەوەیی خۆی بەجێ بگەیەنێت (فرزانە پور، 1388: ص129).
لەلایەكی دیكەشەوە، بەپێی چەمكی “ویلایەتی فەقیە”، بواری جوگرافیایی دەسەڵاتەكانی وەلی فەقیە لە چوارچێوەی جوگرافیاییدا سنووردار نابێت، بەڵكوو سەروو نەتەوەییە و هەموو موسوڵمانانی جیهان دەگرێتەوە و ئەركی وەلی فەقیە رێبەرایەتی و ئاراستەكردن و رێكخستن و هەماهەنگی هەموو موسوڵمانانی جیهانە بۆ هاتنە ئارای ئۆمەتی تاقانەی ئیسلامی و دروستبوونی حكومەتێكی جیهانی ئیسلامی. لێرەوەیە كە نەتەوە بەشێكە لە ئۆمەتی ئیسلامی و ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی بە پێی ئاسایشی ئۆمەتی ئیسلامە.(كریمی ملە، 2014: 707).
دوو نووسەر بە ناوەكانی (مایكل بارێنت و شبلی تێلهامی)، بڕوایانوایە كە ناسنامەی دروستكراوی پاش شۆڕشی ئیسلامی لەسەر بنەمای ناسیونالیزمی مێژوویی ئێرانی و ئیسلامی سیاسی-شیعی و دژایەتی ئیمپریالیزم، سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران ئاراستە دەكات و رەوایی پێدەدات. هەروەها بڕوایانوایە سەردەمانێك یان لە قۆناغێك كە رەگەزی ناسیونالیزم لە ئێراندا زاڵبوو، ئەوە سیاسەتی هێرشبەرانە و بەرفراوانخوازی و نفووزی ناسیونالیزمی ئێرانی لە سیاسەتی دەرەوەدا ئەولەوییەتی هەبوو، بەڵام رەگەزی ناسنامەپێدەری شۆڕشگێری و ئیسلامی سیاسی-شیعی بووە بنەمای فراوانخوازی و سەرپەڕەیی جیهانی ئیسلام لە سیاسەتی دەرەوەی ئێراندا (بارنت و تلهامی، 1383: ص19ـ17).
تەنانەت دەوڵەتی نەتەوەیی(Nation-State) لە گوتاری شیعی-ئیسلامگەرای كۆماری ئیسلامیی ئێراندا، لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیای ئیسلامی-شیعیدا پێناسە دەكرێت. لەسەر بنەمای تیۆریی سیاسی شیعە، دەوڵەتی هەرێمی و نەتەوەیی رەسەنایەتی شەرعی نییە، چوونكە ئەو سنوورانەی ئێستا كە موسوڵمانان دابەشدەكات، رەوا نین. هەروەها دەوڵەتی نەتەوەیی نەتەوە لەخۆ دەگرێت، كە لە ئیسلامدا رەسەنایەتی نییە. بەڵكوو كۆمەڵگەی سیاسی رەوا لە ئیسلامدا ئۆمەتە و ئۆمەتی ئیسلامی بەمانای كۆمەڵێك موسوڵمانن كە لەڕێگەی ئایین و بڕوای هاوبەشەوەوە لە جێگەی نەتەوە، كۆمەڵگەیەكی هاوبەش پێكدێنن و دەوڵەتی ئیسلامیش بەرپرسیارە كە زەمینە و ئیمكانات و توانای پێویست بۆ هاووڵاتیانی ئۆمەتی ئیسلامی بۆ گەیشتن بە ئامانجە پیرۆزەكانیان دەستەبەر بكات. بەپێچەوانەی دەوڵەت – نەتەوە، كە ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیزم ژێرخانەكەی پێكدێنێت، بەپێی چوارچێوەی هزری و لۆژیكی كۆماری ئیسلامی لە دەوڵەتی ئیسلامیدا بنەمای ئایدۆلۆژیای ئیسلامی-شیعی ئەوە پێكدێنێت (دهقانی، 1384: ص63ـ62).
بەگشتی لەم روانگەیەدا، دەوڵەت و حكومەت و حوكمرانی سەرچاوەیەكی ئیلاهی و ئایینی هەیە. لەم سۆنگەیەوە بنەمای پاراستنی دارولئیسلام و پاراستنی سیستمی ئیسلامی لەسەربنەماكانی فیقهی شیعیەوە بە (اوجب الواجبات) دادەندرێت، واتا ئەركێكە كە لە سەرەوەی هەموو ئەركەكانەوەیە، كە ئەمەش دەبێتە گرنگتـرین و بنەڕەتیتـرین بنەمای سیاسەتی دەروەی كۆماری ئیسلامیی ئێران كە لە تیۆرییەكانی پەیوەندی نێودەوڵەتی بە مانای پاراستن و مانەوەی دەوڵەت لەسەربنەمای دەوڵەت – نەتەوەدا خراوەتە ڕوو، بەڵام لە روانگەی فیقهی ئیسلامی-شیعی، جوگرافیای سنووری بڕوایی و ئایدۆلۆژیایی ئەم سنوورە دیاریدەكات (سید نژاد، 1389: ص8).

رۆڵی كۆماری ئیسلامی وەک “ام القری” لە جیهانی ئیسلامدا

یەكێكی دیكە لە تایبەتمەندییە گرنگە ناسنامەییەكانی سیستمی كۆماری ئیسلامی، دەركەوتنی ئەم دەوڵەتەیە وەک”ناوەند و رێبەری جیهانی ئیسلام” یان “ام القری لە جیهانی ئیسلام”دا. ئەم رۆڵە ناسنامەییە ریشەی لە سەرچاوە واتاییەكانی پێكهێنەری ناسنامەی سیستمی ئیسلامیی ئێراندایە. سەرچاوەگەلێكی وەک: خستنەڕوو و بەرجەستەكردنی ئۆمەت لە بری نەتەوە، هەوڵدان بۆ دروستكردنی حكومەتێكی ئیسلامیی تاقانە لە جیهاندا، بەجیهانیكردنی ئیسلام و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەم سیستمە ئیسلامییە. بەپێی ئەم تایبەتمەندییە و راڤەی دەقەكان، “دارالاسلام” یەك وڵاتە و یەك دەسەڵات و سەروەریی هەیە و بەم پێیە یەك كۆمەڵگە یان ئۆمەتی هەیە. بۆیە رێبەرانی كۆماری ئیسلامی بەپێی ئەو تێگەیشتنەی كە لە پێگە و رۆڵی دەوڵەتەكەیان هەیانە، ئەوە دەوڵەتەكەیان ناوەندی ئەم “دارالاسلام”ه‌یە، كە دەتوانێت رێبەرایه‌تیی ئۆمەتی ئیسلامی بگرێتە ئەستۆ. هەروەها بەپێی دكتۆرینی ناسراو بە “ام القری” ئەگەر دەوڵەتێك لەنێوان دەوڵەتانی ئیسلامیدا بوو بە “ام القری”ـی جیهانی ئیسلامی، ئەوكاتە سەركەوتن و شكستی ئەو دەوڵەتە بریتییە لە سەركەوتن و شكستی هەموو جیهانی ئیسلام. بۆیە پاراستنی ئاسایش و مانەوەی “ام القری”، لە سەرووی هەموو ئەركەكانەوەیە.
دەربارەی ئەم رۆڵەی كۆماری ئیسلامی، ئایەتوڵڵا خومەینی دەڵێت: “ئیمڕۆكە جیهانی ئیسلام سیستمی كۆماری ئیسلامیی وەک تابلۆیەكی گشتگیر بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی خۆی وێنادەكات.” بۆیە كۆماری ئیسلامی، خۆی بە “دڵی جیهان” دەزانێت و، ئاسایشی ئەم دەوڵەتە لەسەرووی ئاسایشی جیهانی ئیسلامدایە. بەم واتایە پاراستنی ئاسایشی كۆماری ئیسلامی، بەواتای پاراستنی ئاسایشی جیهانی ئیسلامە. بەپێی ئەم رۆڵە ناسنامەیییەی كۆماری ئیسلامی، پێگەی كۆماری ئیسلامی بە پێگەیەكی گرنگ دادەندرێت، بۆیە ناكرێت لە سنوورە جوگرافییەكانی خۆیدا خۆی قەتیس بكاتەوە. بەم مانایە كە كۆماری ئیسلامی، پێویستە بە شێوازێك سیاسەت و دیپلۆماسیی خۆی دابڕێژێت كە لە ئاست پێگەكەی لە جیهانی ئیسلامدا بێت.

چوارەم: ناسنامە و سیاسەتی فراوانخوازیی كۆماری
ئیسلامیی ئێران لە سیاسەتی دەرەوەدا

بەڵێنەكانی دەستوری كۆماری ئیسلامیی ئێران بە نەتەوەكان بووەتە هۆی دروستبوونی كێشە و گرفت لە سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەگەڵ دەوڵەتانی دیكە و ئەم پاڵپشتی و پشتیوانییە لە بزووتنەوە رزگاریخوازەكان، ئاراستەیەكی دژە دەوڵەت و دژە سیستمی وەرگرتووە و دەوڵەتانی موسڵمان یان ناموسڵمان، سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران بە دەستێوەردان لە كاروباری نێوخۆیی خۆیان و پێشێلكردنی سەروەری و بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی دەزانن. هەروەك بەردەوام لە وڵاتانی یەمەن، ئازەربایجان، كوەیت، بەحرەین،عێراق، لوبنان و…تاد، بینراوە، بەڵام كۆماری ئیسلامیی ئێران ئەم پاڵپشتییە، بە دادپەروەریخوازی، مرۆڤدۆستی و بەپێی بنەماكانی شەریعەتی ئیسلامی دەزانێت، هەروەك لە مادەی (154)ی دەستووردا هاتووە یان ئۆمەت تەوەری كە لە مادەی (11) دا هاتووە. بەگشتی ئایدیای جیهانگەرایی كۆماری ئیسلامی لە پێكهاتەی سیستمی نێودەوڵەتی دەوڵەت-نەتەوە تەوەردا، كێشە و گیروگرفت بۆ ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دروستدەكات و كردوویەتی (فاچلی، 1391: ص22).
لە بڕگەی شازدە لە مادەی (3)ی دەستووری كۆماری ئیسلامیدا ئەركی دەوڵەتی ئیسلامی وا پێناسە دەكات: “رێكخستنی سیاسەتی دەرەكی وڵات لەسەر بنەمای پێوەرەكانی ئیسلام، بەرپرسیاریی بـرایانە بەرامبەر بە هەموو موسڵمانان و پاڵپشتی بێوچان لە بەشخوراوانی جیهان”. هەروەها لە مادەی (154)دا بەڵێنی پاڵپشتیكرن لە نەتەوە بێبەشەكان دراوە:”كۆماری ئیسلامیی ئێران بەختەوەری مرۆڤ لە هەموو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بە ئامانجی خۆی دەزانێت و سەربەخۆیی و ئازادی حكومەتی راستی و داد بە مافی هەموو خەڵكی جیهان دەزانێت.” بەگشتی ئامانجە سەروو نەتەوەییەكان لە دەستوری كۆماری ئیسلامی لە مادەكانی (3، 11، 152، 153، 154) دا هاتوون كە بەرگری لە مافەكانی هەموو موسڵمانانی جیهان، پاڵپشتی و پشتیوانی لە چەوساوەكانی(موستەزعەفانی) جیهان و یەكێتیی سیاسی، ئابووری و كولتووریی جیهانی ئیسلام لە خۆ دەگرێت (نبوی، 1391: ص36).
هەروەها یەكێك لە سەرەكیتـرین نۆرمەكانی ناسنامەیی كۆماری ئیسلامی كە لە كولتووری ئیسلامی-شیعیەوە سەرچاوە دەگرێت، هەوڵدانە بۆ یەكگرتوویی ئۆمەتی ئیسلامی و بیناكردنی حكومەتی ئیسلامی لەسەربنەمای فیقهیی شیعی-ئیسلامی و لەم روانگەیەشەوە سیستمی نێودەوڵەتی لە یەكە نەتەوەییەكان پێكنەهاتووە، بەڵكوو لە دوو بەرەی دارالاسلام و دارالحرب پێكدێت و لەسەر ئەم بنەمایە بە پێچەوانەی روانگەی رۆژئاوایی، چەمكی (ئومەت) لە بەرامبەر چەمكی (نەتەوە) دا، رەسەنایەتی و ئەولەوییەتی هەیە و پاراستنیشی ئەركی هەر موسڵمانێكە و بنەمای پێكهێنانی ئەم ئۆمەتەش لە جێگەی پەیوەستبوون بە هەرێم و خاكەوە، لە ئیماندارەكان و خاوەن بیروبڕوا هاوبەشەكانەوە پێكدێت (كیانی، 1386: ص67).
جگە لەمانەش، خودی ئایەتۆڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی، بـڕوای بە گەردوونیبوونی ئایینی ئیسلام و مەزهەبی جەعفەری دوازدە ئیمامی و هەناردە كردنی بۆ هەموو جیهان هەبوو و بە وتەی خودی “خومەینی” ئیسلام تەنیا بۆ وڵاتێك یان چەند وڵاتێك یان تەنانەت بۆ موسوڵمانەكان نییە، بەڵكو ئیسلام بۆ هەموو مرۆڤایەتی هاتووە و ئیسلام دەیەوێت هەموو مرۆڤایەتی بخاتە ژێر سێبەری دادپەروەری خۆی. لەئەنجامدا، ئەم تێگەیشتنە لە ئامانجی سیستمی جیهانیی ئیسلامی وادەكات ئێران وەك تەنیا كۆمارێكی ئیسلامی-شیعی لە ژێر حكومەتی وەلی فەقیە هەوڵبدات، شۆڕشی خۆی هەناردەی هەموو جیهان بكات. هەرچەندە لەسەر چۆنییەتی و شێوازی هەناردەكردنی شۆڕش لەنێوان تیۆریسیینەكانی شۆڕشی ئیسلامی ناكۆكی هەیە و هەبووە، بەڵام لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیای شۆڕشگێرانەی ئیسلامی-شیعی بەهۆی هەبوونی شرۆڤەی هزریی تایبەت، كۆماری ئیسلامی و شۆڕشی ئیسلامی ناتوانێت لەسنووری تەسكی خۆیدا بمێنێتەوە و بەناچار دەبێت بەرەو دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ لایەنەكانی دیكە بڕوات. ئەمەش وادەكات لە پەیوەندییە دەرەكییەكانیدا، دەوڵەتی ئیسلامی بەدواداچوون بۆ ریزێك لە ئامانجەكان بكات كە خاڵی ناوەندی یان ئامانجی كۆتاییان هەوڵدانە بۆ بەرپاكردنی حكومەتی تاقانەی جیهانی و بەم پێیە ئامانجەكانی دیكە لە خزمەت ئەم ئامانجە كۆتاییەدان. (رمضانی، 1381: ص 460). بۆ نموونە كۆماری ئیسلامیی ئێران لە پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ناوچەكە بە تایبەت وڵاتانی ناوچەی كەنداو، لەڕێگەی سیاسەتی كولتوورییەوە، هەوڵی زیاتـركردنی كاریگەری ئێران و زیاتـركردنی نفووز دەدات، ئەمەش بەپێی ئەو هاوبەشییە ئایینی و مێژووییانە و نزیكی جوگرافیایی و بوونی ئێرانییەكان و شیعەكان لەم وڵاتانەدا، هەروەها لەڕێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانییەوە.

دەرئەنجام

رەهەند و سەرچاوەكانی ناسنامەیی لە كۆماری ئیسلامی ئێران فرە و جۆراوجۆرن، وەكو: مێژووی ئێران و رەگەز و هۆكارە مادی و ماناییەكان كە بوونەتە هۆی تێگەیشتنی تایبەت لە (خود) و (ئەویتـر) لەلای ئێرانییەكان، هەروەها رەگەزی ئایینی، مەزهەبی شیعەی دووازدە ئیمامی، زاڵە بەسەر سیستمی سیاسی و تێگەیشتنی دەستەبژێرە سیاسییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران. ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی كە رۆڵی تایبەت و جیاواز بۆ خۆیان پێناسە بكەن، وەكو: دەوڵەتی دادپەروەریخواز، دەوڵەتی دژی ستەم و زۆرداری، دەوڵەتی دژی ئیمپریالیزم و زایۆنیزم، دژی كۆلۆنیالیزمی جیهانی، بەرگریكاری ئۆمەتی ئیسلامی و شیعەكان، ناوەندی جیهانی ئیسلام، پشتیوانی بزووتنەوە رزگاریخوازەكان، هەروەها ئەم سەرچاوە ئایینی – ئیسلامییە، كە لەسەر بنەمای فیقهی شیعە و جۆرە روانگەیەكی تووندڕەوانە و خوێندنەوەی تایبەت بۆ ئایینە، لەسەر كۆمەڵێك بنەمای هزری راوەستاوە كە بووەتە بەشێك لە ناسنامەی كۆماری ئیسلامی، وەكو: بنەماكانی دادپەروەریخوازی، بنەمای ولایەت و رێبەرایەتی فەقیە، بنەمای (تەوەلا و تەبەڕی)، بنەمای بانگەشەكردن، بنەمای دارولئیسلام و دارولحەرب، تەقییە و چاوەڕوانی دەركەوتنی ئیمامی مەهدی بۆ رزگاركردنی هەموو جیهان، بنەمای شەهادەتخوازی و جیهاد لەپێناو خوا، بنەمای نەفی سەبیل كە بۆتە هۆی پەیڕەوكردنی سیاسەتی (نە شرقی و نە غربی)، هەروەها گوتاری جیهانی سێیەمگەرایی و بەرگری لە چەوساوەكانی جیهان، دیسانەوە ئاراستەی رەفتاری ئێران دەكات. ئەمە جگە لە فاكتەری جیۆپۆلێتیك و جوگرافیای تایبەتی ئێران، كە لێرەوە بەپێی تیۆری كۆنستـراكتیڤیزم، بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە ئەم بنەما مادی و هزریانە، ناسنامەی تایبەتی دەوڵەتی ئێران دروستدەكەن، دواتـر ئەم تێگەیشتنە و ناسنامەیە دەبێتە هۆی پێناسەكردنی جۆرێكی تایبەت لە ئاسایشی نەتەوەیی و بەرژەوەندی نەتەوەیی. لە ئەنجامدا سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران، ئامرازی جێبەجێكردن و بەدیهێنانی ئەم ئامانج و بەرژەوەندیانەیە.
لەم روانگەیەوە، كرۆكی سیاسەتی دەرەوەری ئێران، ئەوەیە کە بتوانێت لەڕێگەی هۆکاری ئایین-مەزهەب، هێڵێک بۆ گوشارخستەسەر دەوڵەتانی ناوچەکە، کە بە “هیلالی شیعی” ناسراوە، دروستبکات. ئەم هێڵە، وەک بەرەیەکی بەرگری، مەترسی و هەڕەشەکانی سەر ئێران دوور دەخاتەوە و لەم رێگەیەوه‌ پێگەی جیۆسیاسیی ئێران بەرزتر دەکاتەوە. کۆماری ئیسلامی، بەم رێگەیەوە نەبێت ناتوانێت لە گۆشەگیربوونی جیۆستراتیژی و تەنانەت جیۆئێکۆنۆمیک رزگاری بێت، بەهۆی ئەوەی کە لە ژینگەی ئاسایشیی خۆیدا هەست بەبوونی ئاسایش ناکات. بە واتایەکی دیكه‌، پرس و گۆڕانکارییە ناوچەییەکان بۆ کۆماری ئیسلامی، رەهەندی ئاسایشیی هەیە. ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ناسنامەی ئەم سیستمە سیاسییەی ئێران و ئامانجە باڵاکانی و، بەم پێیەش پێناسەکردن و دەستنیشانکردنی سنووری دۆست و دووژمنەکان و هەروەها بەرژەوەندییەکانی. لەم روانگەیەوە، كێشە و گیروگرفتەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، دەرهاوێشتەی ناكۆكی ناسنامەییە یان بە واتایەكی دیكە، جیاوازی لە بەها و پێوەرە زاڵەكانی سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامیی ئێران و جۆری تێگەیشتنی رێبەر و دەستەبژێر ئایینی-سیاسییەكانییەتی لەهەمبەر بەهاكان، نۆرم و پێوەرەكان، رێكخراو و دامەزراوەكان و پێكهاتەی سیستمی نێودەوڵەتی، بۆ نموونە: دژایەتیكردنی رۆژئاوا بەگشتی و ئیسرائیل و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تایبەت، پرسی پرۆگرامی ئەتۆمی، پاڵپشتی لە بزوتنەوە توندڕەوەكان و. تاد. كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ بەرژەوەندی و ئامانجەكانی، كە فۆرمێكی ریاڵیستی وەردەگرێت، كەڵك لە ئایدیۆلۆژی وەردەگرێت، بەڵام ئه‌وه‌ی راستی بێ، ناسنامەیی و ئایدیۆلۆژیكییە.
گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بەتایبەت لەم ساڵانەی دوایی، بوونە هۆی ئەوەی كە مەزهەبی شیعە وەك هێزێكی كاریگەر دەربكەوێت و رۆڵی كۆماری ئیسلامیی ئێران ئەمەی بەرجەستە كردووە؛ هەر لە رووخانی سەددام حوسێن لە ساڵی (2003)وه‌، تا جەنگی سی و سێ رۆژەی حیزبوڵڵا لە لوبنان لەگەڵ ئیسرائیل لە ساڵی (2006)دا و پرسی سووریا و جه‌نگی دژی داعش، گۆڕانكاریی جیۆپۆلیتیكیی لە بەرژەوەندیی كۆماری ئیسلامیی ئێران دروستكردووە. چونكە، ئامرازی سەرەكیی كۆماری ئیسلامیی ئێران بۆ هەژموون و كۆنتـڕۆڵی ناوچەكە، گرووپە شیعەكانی لایەنگری ئێرانن وه‌كو: حیزبوڵڵای لوبنان، حه‌شدی شه‌عبی و، لە ناوچەی كەنداویش دا عێراق، سووریا، لوبنان، بەحرێن، سعوودیە و ئەوانیدیکە..

سەرچاوەكان:

1. اسكندریان، مهدی، (1383)، هویت و ڕابگه ایران و اتحادیە اروپایی، كتاب اروپا (3)، تهران: انتشارات مؤسسە مطالعات و تحقیقات بین المللی ابـرار معاصر تهران، (2004).
2.آ‌قایی، سیدداود و رسولی، الهام، (1388)، ((سازەانگاری و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال اسرائیل))، تهران: دانشگاە تهران، مجلە دانشكدە حقوق و علوم سیاسی، فصلنامە سیاست، دورە: 39، شمارە: 1، (2009).
3. امام خمینی، روح اللە(1991)، صحیفە نور، ج 5، تهران: مركز مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، وزارت ارشاد اسلامی، 1370.
4. امام خمینی، روح اللە(2010)، صحیفە امام، تهران: موسسە تنظیم و نشر اثار امام خمینی، ج: 21، 1389.
5. بارنت، مایكل و تلهامی، شبلی، (1383)، سیاست و هویت در خاورمیانە، تـرجمە: مرتضی بحرانی، تهران: پژوهشكدە مطالعات راهبـردی، (2004).
6. بیلیس، جان و اسمیت، استیو، (1383)، جهانی شدن و سیاست: روابط بین الملل در عرصە نوین، تـرجمە: محمد رضا راە چمنی، تهران: انتشارات ابـرار معاصر، (2004).
7. پرهیزكار، غلامرضا(2011)، درامدی بر مفاهیم مرتبط با نظریە اسلامی امنیت، فصلنامە معرفت سیاسی، سال سوم، شمارە: 2، پاییز و زمستان 1390.
8. پلانو، جك. سی و روی، ا‌لتون، (1375)، فرهنگ روابط بین الملل، تـرجمە: حسن پستا، تهران: فرهنگ معاصر، (1996).
9. جوادی ارجمند، محمد جعفر، (1389)، ((هویت و شاخص های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران))، تهران: دانشگاە تهران، مجلە دانشكدە حقوق و علوم سیاسی، فصلنامە سیاست، دورە: 40، شمارە: 1، (2000).
10. حسینی، محمد تقی، (1387)، ((تحول نقش ایران و چالش های پیش رو))، تهران: دفتـر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، فصلنامە سیاست خارجی، سال بیست و دوم، شمارە: 4، (2008).
11. دهشیری، محمدرضا، (1383)، ((نگاهی كوتاە بە كارنامەی نظام جمهوری اسلامی ایران درحوزە سیاست خارجی))، قم: مجلە دانشگاە اسلامی، سال هشتم، شمارە: 24و23، (2004).
12. دهقانی فیروزا‌بادی، سید جلال و نوری، وحید، (كتاب)، (1391)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوران اصول گرایی، تهران: دانشگاە امام صادق، (2012).
13. دهقانی فیروزا‌بادی، سیدجلال و رادفر، فیروزە، (1388)، ((الگوی صدور انقلاب در سیاست خارجی دولت نهم))، تهران: دانشگاە امام صاق، دوفصلنامە علمی پژوهشی علوم سیاسی، دانش سیاسی، سال پنجم، شمارە: 10، (2009).
14. دهقانی فیروزا‌بادی، سیدجلال، (1384)، تحول گفتمانی درسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات مؤسسە ایران، (2005).
15. دهقانی، سید جلال، (1386)، ((گفتمان اصول گرایی عدالت محور در سیاست خارجی دولت احمدی نژاد))، تهران: دانشگاە امام صادق، دوفصلنامە علمی پژوهشی علوم سیاسی، فصلنامە دانش سیاسی، سال سوم، شمارە: 5، (2007).
16. رسولی پانی ا‌بادی، الهام، (1390)، ((مبانی بیناذهنی هویت نظام جمهوری اسلامی ایران))، تهران: پژوهشكدە مطالعات راهبـردی، فصلنامە مطالعات راهبـردی، سال چهاردهم، شمارە: 51، (2011).
17. رمضانی، روح اللە، (1381)، چهارچوبی تحلیلی بـرای بـررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تـرجمە: علیرضا طیب، چاپ دوم، تهران: نشرنی، (2002).
18. رمچانی، روح اللە، (1388)، ((درك سیاست خارجی ایران))، تهران: پژوهشكدە تحقیقات راهبـردی، فصلنامە بین المللی روابط خارجی، سال اول، شمارە: 1، (2009).
19. زارعی، بهادر، (1391)، ((بـررسی جایگاە اصل دعوت در اندیشە اسلامی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران))، تهران: دانشگاە تهران، مجلە دانشكدە حقوق و علوم سیاسی، فصلنامە سیاست، دورە: 42 ، شمارە: 2، (2012).
20. سیدنژاد، سیدباقر، (1389)، ((مطالعە تحلیلی و تطبیقی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با نظریە سازەانگاری))، قم: دانشگاە باقرالعلوم، فصلنامە علوم سیاسی، سال سیزدهم، شمارە: 49، (2010).
21. شبان نیا، قاسم(2006)، واژەشناسی فقە راوبط بین الملل، فصلنامە علوم انسانی، فصلنامە معرفت، شمارە: 102، 1385.
22. شریعتی، روح اللە(2008)، قواعد فقە سیاسی، قم: پژوهشگاە علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.
23. شكوری، ابوالفضل(1998)، فقە سیاسی اسلام، قم: مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1377.
24. عشقی، لیلی، (1379)، زمانی غیر زمان ها: امام، شیعە و ایران، تـرجمە: دكتـر احمد نقیب زادە، تهران: مركز بازشناسی اسلام و ایران، (2000).
25. عگایی، ڕسول و ڕسولی پانی ا‌بادی، الهام، (1389)، ((بـررسی نقش و جایگاە سیاست خارجی در نظریەهای روابط بین الملل))، تهران: دانشگاە تهران، مجلە دانشكدە حقوق و علوم سیاسی، فصلنامە سیاست، دورە: 40، شمارە: 3، (2010).
26. عمید زنجانی، عباسعلی(1993)، فقە سیاسی، تهران: انتشارات امیركبیر، 1372.
27. فاضلی نیا، نفیسە، (1388)، انقلاب اسلامی و نقش مهدویت و انتظار: مجموعە اثار چهارمین همایش بین المللی دكتـرین مهدویت، جلد دوم، قم: انتشارات بین المللی المصطفی، (2009).
28. فاضلی، حبیب اللە، (1391)، ((تفكیك قوا و سیاست خارجی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: ضرورت تفسیری مبتنی بـر كارا‌مدی))، تهران: دبیرخانە مجمع تشخیص مصلحت نظام، فصلنامە رەنامە سیاستگزاری، سال سوم، شمارە: 2، (2012).
29. فرزانەپور، حسین، (1388)، ((مقایسە رفتاری سیاست خارجی ایران: گفتمان ارمان گرای ارزش محور و گفتمان ایدئولوژیك محور عمل گرا))، تهران: انجمن علوم سیاسی ایران، پژوهشنامە علوم سیاسی، سال چهارم، شمارە: 2، (2009).
30. قزوینی، سید علی، (1374)، ((بحثی دربارە سیاست خارجی اسلام: پژوهشی در بعد فقهی سیاست خارجی ایران))، تهران: دفتـر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، فصلنامە سیاست خارجی، سال نهم، شمارە: 1، (1995).
31. كریمی ملە، علی(2014)، الگوی مردم سالاری دینی و امنیت دینی، فصلنامە مطالعات راهبردی، سال هفدهم، شمارە: 2، تابستان 1393.
32. كریمی ملە، علی(2014)، تأملی معرفت شناسانە در مسالە امنیت ملی از نگاە امام خمینی، فصلنامە مطالعات راهبردی، سال هفتم، شمارە: 4، زمستان 1383.
33. كیانی، داوود، (1386)، منافع ملی جمهوری اسلامی ایران (مجموعە مقالات)، تهران: پژوهشكدە مطالعات راهبـردی، (2007).
34. متقی، ابراهیم(2007)، تعارچ در ایدئولوژی: بررسی الگوی فرایند تقابل گرایانە امریكا علیە ایران، مجلە زمانە، سال پنجم، شمارە: 44، 1386.
35. مشیرزادە، حمیرا، (1385)، تحول در نظریەهای روابط بین الملل، تهران: انتشارات سمت، (2006).
36. مشیرزادە، حمیرا، (مقالە)، (1385)، تحلیل سیاست خارجی ایران از منظر سازەانگاری در نگاهی بە سیاست خارجی ایران، تهران: دفتـر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجە، (2006).
37. موسوی خمینی، روح اللە، (1377)، ولایت فقیە، تهران: مؤسسە تنظیم و نشر ا‌ثار امام خمینی، (1998).
38. موسوی زادە، علیرچا و جاودانی مقدم، مهدی، (1387)، ((نقش فرهنگ در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران))، تهران: دانشگاە امام صاق، دو فصلنامە علمی پژوهشی علوم سیاسی، دانش سیاسی، سال چهارم، شمارە: 8، (2008).
39. نبوی، مرتضی، (1391)، ((راهبـردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با الهام از قانون اساسی))، (2012). (بـرگرفتە از: پژوهشكدە تحقیقات راهبـردی، فصلنامەهای پژوهشكدە تحقیقات راهبـردی).