RRC |

ئا: مەحموود بابان-ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو|

رۆژی ٨ی ئاب ٢٠٢١ ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو و سەنتەری نوون چالاکییەکی هاوبەشیان لەبارەی داهاتووی پەیوەندییەکانی تورکیا – عێراق و هەرێمی کوردستان بە ئامادەبوونی بەرپرسان و لێکۆڵینڤانانی تورکیا و هەرێمی کوردستان و عێراق لە شاری هەولێر بەڕێوەبرد.

لە دوو پانیڵی جیاوازدا تیشک خرایە سەر داهاتووی پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراق و هەرێمی کوردستان، پانیڵی یەکەم بە بەشداریی ئەسیل نوجەیفی، سەرکردە لە بەرەی رزگاری و گەشەپێدان و پارێزگاری پێشووتری نەینەوا، مەسعود حەیدەر، راوێژکاری سەرۆک بارزانی، ئیحسان ئاكتاش، سەرۆكی دەستەی بەڕێوەبەردنی كۆمپانیای راپرسیی گەنار، عەبدوڵا ئاڵتن کایا، ئەندامی دەستەی کاری تورکیا –عێراق.

لە پانیڵی یەکەمدا بەشداربووان گفتوگۆی جیدییان لەبارەی پەیوەندییەکانی تورکیا-عێراق و هەرێمی کوردستان کرد،  لەبارەی ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق چ دەرئەنجامێکی لەسەر ئەم پەیوەندییانە دەبێت، ئەسیل نوجەیفی پێشنیازی زیادکردنی هێزی نەرمی تورکیای کرد بۆ پاراستنی هاوسەنگی، ئیحسان ئاکتاش ئاماژەی بەوەکرد گوڕانکارییەکی ئەوتوو لە سیاسەتی ناوخۆ تورکیا رووینەداوە بۆیە سیاسەتی تورکیا بەرامبەر عێراق گوڕانکاری ئەوتوو بەخۆوە نابینێت، مەسعود حەیدەر جەختی لەوەکردەوە رۆڵی تورکیا لە عێراق هەرچۆنێک بێت دۆخی تایبەتی هەرێمی کوردستان لەبەرچاو بگیرێت، عەبدوڵا ئاڵتن کایا باسی لە هێزی ئابووری کرد کە ببێتە هۆی پێشخستنی پەیوەندییەکان.

لەسەرەتای پانیڵەکەدا، ئەسیل نوجەیفی، ئاماژەی بەوەکرد بەگشتی رەوشی عێراق و ناوچەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان و بەتایبەتیش نەینەوا و بەغدا و ناوچەکانی دیکە دۆخێکی خراپە و دۆخێکی بەهێز نییە، هەروەها رەوشی ئەمنی زۆر خراپە.

لەبارەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێڕاق، ئەسیل نوجەیفی گوتی ” هەڵبژاردنەکان بڕیارە لە چەند مانگی داهاتوودا بکرێت بەئاسانی تێناپەڕێت و دەرئەنجامی هەڵبژاردن بە دڵنیاییەوە دەرئەنجامێکی خراپ لێدەکەوێتەوە، ئێران هەژموونی هەیە و کۆنترۆڵی بەسەر عێراق هەیە، بەڵام پێموایە ئێرانیش چیدیکە ناتوانێت کۆنترۆڵی بەسەر گرووپەکانی خۆی هەبێت، هەربۆیەش ئێمە ئێستا پێویستمان بە تورکیا هەیە بۆ ئەوەی دۆخەکە لە کۆنترۆڵ دەرنەچێت، پێشتر مامەڵەی تورکیا بەو شێوەیە بوو، ئەگەر قەیران هەبوایە و کاریگەری لەسەر تورکیا هەبوایە مامەڵەی دەکرد”.

ئەسیل نوجەیفی ئاماژەی بەوەکرد پێویستە ئێستا رۆڵی تورکیا هەبێت، چونکە تورکیا دەتوانێت وەک هێزێکی نێودەوڵەتی لە پەیوەندییەکانی بە ئێران و جیهانەوە رۆڵی لە سەقامیگیری عێراق هەبێت. هەروەها، ئایا تورکیا تاوەکو چەند دەتوانێت رۆڵی هەبێت لە سەقامگیری عێراق بەشێوەیەک جیاواز بێت لە قۆناخی رابردوودا و تاوەکو چەند ئەو خواستەی هەیە تورکیا.

لە وەڵامی ئەو پرسیارەی ئایا پێتوانیە ئەم بۆچوونەتان لەبارەی ئەو داواکارییەی تەداخوولەی تورکیا لە پرسی عێراق لێکبدرێتەوە، ئەسیل نوجەیفی گوتی “ئێمە باسی دەستێوەردانی سەربازی ناکەین، بەڵکۆ ئێمە دەزانین ئێران دەستێوەردان دەکات، ئەمریکا زۆر دەستێوەردان دەکات، ئەورووپا دەستێوەردان دەکات، بەڵام هەموو ئەمانە لە بەرژەوەندی عێراق نەبوون، ئێمە ئێستا دەمانەوێت تورکیا رۆڵی هەبێت لە سەقامگیری ئەم ناوچەیە، ئەگەر باس لە سەروەری عێڕاق بێت شتێکی دیکەیە، ئێمە لەوانەیە دووبارە رووبەڕووی هێرشی داعش ببینەوە، هەروەها لەوانەیە وڵاتانی دیکە کۆنترۆڵ بکات، چونکە ئەمە لەتوانای عێراق بەدەرە و ئێران ئێستا توانای کۆنترۆڵکردنی لایەنەکانی خۆی ناکات.

لەبارەی ئەو پرسیارەی هەندێک لایەن بۆچوونیان وایە ئەوەی تورکیا ئێستا لە عێراق دەیکات خزمەت بە سەقامگیری عێراق ناکات، ئەسیل نوجەیفی لەوەڵامدا گوتی ” لەراستیدا ئێستا دەوری تورکیا زۆر لاوازە و زیادەڕەوی تێدا کراوە، ئامانجی ئەم بانگەش ئەوەیە ئێران بەتەنیا هەژموونی هەبێت، بەڵام لەرووی کردارەوە تورکیا هیچ کاریگەری نییە و تورکیا حزبی لە عێراق نییە تاوەکو پاڵپشتی بکات، هەروەها تورکیا هێزی گەورەی نییە لە عێراق تاوەکو پاڵپشتی بکات، تورکیا تەنیا یەک پرسی هەیە، ئەویش پرسی پەکەکەیە و پێموایە ئەوە زیادەڕەوی تێدا کراوە، هەندێک لایەن دژی ئەوەن تورکیا رۆڵی هەبێت، ئەوانەش دەیانەوێت تەنیا ئێران رۆڵی هەبێت لە ناوچەکە، لێرەشدا پرسیارەکە ئەوەیە ئایا سەقامگیری لە عێراق بەم شێوەیە بەدی دێت، نەخێر بەدی نایەت و خاڵیکی سەرەکی هەیە، ئێمە نامانەوێت تورکیا دەستێوەردانی زبر بکات، بەڵکو بەشێوازی سیاسی و گوشارکردن و مامەڵەکردن لەگەڵ ئێران.

ئیحسان ئاكتاش، سەرۆكی دەستەی بەڕێوەبەردنی كۆمپانیای راپرسیی گەنار لەبارەی سیاسەتی ناوخۆی تورکیا و کاریگەری و رەنگدانەوەی لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان ئاماژەی بەوەکرد ” ئەگەر بێت و سەیری دۆخی ناوخۆی تورکیا بکەین ئەوا حکومەتێک هەیە نزیکەی ٢٠ ساڵە فەرمانڕەوایی دەکات، لە راپرسییەکانی ئێمەدا هیچ حزب و سەرکردەیەک نەیتوانیوە نزیک بێتەوە لە دەسەڵات، هەروەها ئەگەر هەموو حزبە ئۆپۆزسیۆنەکان کۆببنەوە لەبەرەیەک ناتوانن بگەنەوە بە ئاک پارتی، هەرچەندە لە هەندێک شوێن دەسەڵاتیان هەیە، بەڵام ناتوانن دەسەڵات بەدەست بهێنن. دەسەڵاتی ئاک پارتی توانیویەتی لە رێگەی کۆمەڵایەتی درێژە بە چالاکییەکانی خۆی بدات.

لە درێژەی قسەکانیدا، ئیحسان ئاکتاش ئاماژەی بەوەکرد تورکیا گوڕانکاری لە سیاسەتی دەرەوە کردووە و  لە دوای کودەتاوە تورکیا هەوڵی داوە پێگەی خۆی لە دەرەوە بەهێزبکات، لە ساڵانی ٢٠١٠ و ٢٠١١ تورکیا کەوتە دۆخێکی قەیراناوی ئەوەی لە سووریا روویدا سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بوو کردی، ئەوەی تورکیا پشتی بە هاوپەیمانان بەست ئیدی نەیتوانی پشتی پێ بستێت، هەر بۆیەش تورکیا دەستی کرد بە نێوەندگیری، چونکە نەیدەتوانی ببێتە تەرەف و لایەنگیری لایەنێک. لەماوەی ٧ بۆ ٨ ساڵی رابردوودا تورکیا هەم سیاسەتی میانڕەوی و سیاسەتی زبری بەکارهێناوە، تورکیا توانیویەتی خۆی لە دەرەوە نوێ بکاتەوە لە لیبیا، پاڵپشتی ئازەرباینجان و رووبەرووی ئەمریکا بووە لە سووریا، ئەویش بۆ سەقامگیری لە سنوورەکانی دەرەوەدا.

لەبارەی ئەو پرسیارەی ئایا سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لە دوای کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق بەرامبەر هەرێمی کوردستان و عێراق چۆن دەبێت، ئیحسان ئاکتاش گوتی ” کاتێک باس لە عێراق دەکەین واتە باس لە تورکیا دەکەین، عێراق وڵاتێکی دەوڵەمەندە لەرووی نەوتەوە، تورکیا لە چەند رێگایەکەوە نزیک ببێتەوە، بۆ نموونە لەرێگەی ئاینەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا ئەوەی نەکردووە، مامەڵەی تورکیا لەسەر بنەمای ئاینی نەبووە، کاتێک رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆکوەزیران بوو سەردانی نەجەف کرد، گرنگە پەیوەندییەکان لەسەر بنەمای سیاسەتی میانڕەو بێت و درێژە بە پەیوەندی بازرگانی و ئابووری بدرێت، تورکیا دەیەوێت دیموکراسی و سەقامگیری لە عێراق و هەرێمی کوردستان پەێڕەوبکرێت، چونکە سەقامگیری عێراق بە واتای سەقامگیری تورکیا، سەقامگیری سووریا بەواتای سەقامگیری تورکیا، هەروەها تورکیا توانیویەتی لە رێگەی سیاسەتی میانڕەوی هەژموونی خۆی لەناوچەکەدا زیاد بکات”.

مەسعود حەیدەر، راوێژکاری سەرۆک بارزانی لەبارەی رۆڵی تورکیا لە عێراق لە دوای کشانەوەی گریمانەی ئەمریکا لە عێراق ئاماژەی بەوەکرد ” رۆڵی تورکیا ئەرێنی بووە لە رابردوودا، بەڵام لە دوای ٢٠٠٣وە تورکیا مەترسی هەیە لەوەی کورد تورک چ دەکەن، مافی تورکمانەکان چۆن دەبێت و ئایا دەوڵەتێکی ئوسوڵی درووست نابێت دژ بە تورکیا بێت، هەموو ئاماژەکان بە تایبەت کورد و سوننە دەڵێن بە کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق کارەساتی گەورە لە عێراق دێنیتە ئاراوە، جگە لەوەی کە داعش دەبێتە مەترسییەکی جیددی، عێراق دەبێتە گوڕەپانی ململانی تورکیا لە لایەک و ئێران لە لایەک، بەتایبەت رۆڵی ئێران لە ناوچە سوننەکان زیاتر بێت، رێککەوتنی شەنگال لە نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق، بەڵام ململانی ئێران و تورکیا لەسەر شەنگال دیارە، چونکە تورکیا ئەم ناوچەیە وەک مەترسی بۆ سەر خۆی دەبینێت”.

لە درێژەی قسەکانیدا مەسعود حەیدەر ئاماژەی بەوەکرد زەرەرمەندی یەکەم لە ناسەقامگیری لەماوەکانی رابردوودا کورد و تورکمان بووە لەم ناوچەیەدا، بەڵام چارەسەری بنەڕەتی بە پێدانی مافە بە گەلانی ئەم ناوچەیە، هەروەها گوتی “هەرێمی کوردستان توانیویەتی نموونەیەکی جوان لە پێکەوەژیان لە حکومڕانی و بەشداریی پێکهاتەکان لە جومگە سەرەکییەکانی دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان بڕەخسینێت.

لەبارەی کردنەوەی دەروازەیەکی سنووری نوێ و راکیشانی هێڵی ئاسنی لە نێوان تورکیا و عێراق کە روانگەیەکی تورکی باسی لێودەکەن بۆ زیاتر کرانەوەی عێراق بەرووی تورکیا و ئەورووپادا، مەسعود حەیدەر ئاماژەی بەوەکرد کردنەوەی هەر دەروازەیەکی نوێ بکرێتەوە دەبێت هەرێمی کوردستان رۆڵی سەرەکی تێدا هەبێت، چونکە بەشێکین لە حکومەتی عێراق و هەرێمێکی فیدڕاڵی لە عێراق، ئەمە خاڵیکی ئیجابییە ئەگەر ئامانجی ئەمنی و سیاسی و قۆڵبادانی تێدا نەبێت ئەوا شتێکی باشە، لەبارەی بەستنەوەی فاو لەرێگەی شارەکانی هەرێمی کوردستان بەتورکیا و ئەورووپاوە شتێکی باشە، هەروەها لەرێگەی دەروازەی ئابووری هاوبەشەوە دەتوانین بەشێکی زۆر لە کیشە ئەمنی و سیاسییەکانمان چارەسەر بکەین و خاڵی هاوبەشی زیاتر درووست بکەین و کێشە سیاسی و ئەمنییەکان تێپەڕینین، بەڵام دەبینین عێراق بۆ خۆی مەترسی هەیە لە کردنەوەی دەروازەیەکی دیکە بۆ هاتنە ناوەوەی نەینەوا و زیندووکردنەوەی ئەوەی موسڵ بەشێک بووە لە دەوڵەتی عوسمانی، بۆ پاراستنی بازرگانی هێزی سەربازی بهێنێتە ناوەوە و بەرەو شەنگال زیاتر بێت، هەربۆیەش لە ٢٠٠٤وە ئەم پرۆژە هەیە عێراق جیددیەتی تێدا نەبووە.

عەبدوڵا ئاڵتن کایا، ئەندامی دەستەی کاروباری هاوبەشی تورکیا –عێراق، لەسەرەتای قسەکانیدا ئاماژەی بەوەکرد پەیوەندی ئاڵوگۆڕی ئابووری عێراق و تورکیا زۆر کەمە، هەناردەی تورکیا ٩ ملیار دۆلارە و هاوردەی تورکیا لە عێراقەوە ٨ ملیار دۆلارە، لەساڵی ٢٠٢٠ لەئاستێکی زۆر نزمدا بووە پەیوەندییە ئابوورییەکان. لە درێژەی قسەکانیدا گوتی بۆ بینینی داهاتوو دەبێت بگەڕێینەوە بۆ دواوە، بەداخەوە کێشە سیاسییەکان کاریگەری لەسەر ئابووری هەبووە.

لەبارەی کێشەی ئاو لە ئێستا، عەبدوڵا ئاڵتن کایا گوتی ٧٠٪ جیهان ئاوە بەڵام نەمانتوانیوە سوودی لێوەربگرین، هەروەها وزە لە عێراق کێشەیەکی گەورەیە، بەڵام نەتوانراوە سوودی لێوەربگرێت کە نەوت و گازی سرووشتی زۆری هەیە، لەبارەی کێشەی ئاو دەتوانین لەگەڵ عێراق دابنیشن و کێشەکان چارەسەر بکەین.

لەبارەی پەیوەندییە بازرگانییەکانەوە، عەبدوڵا ئاڵتن کایا ئاماژەی بەوەکرد ئێمە کارگەمان هەیە، بەڵام ماددەی خاومان نییە، ئێوە ماددەی خاوتان هەیە، بەڵام کارگەتان نییە، بۆیە دەتوانین پەیوەندییەکانی هاوبەش باش بنیات بنێن. ئێمە وەک کۆمپانیای تورکی هەوڵمانداوە لە رێگەی کۆمپانیا نیوخۆییەکان کار بکەین، لەراستیدا نەمانتوانیوە وەک کۆمپانیای تورکی سەربەخۆ کار بکەین.

هەڕەشە و دەرفەتەکانی بەردەم پەیوەندییەکانی تورکیا – عێراق و هەرێمی کوردستان

پانیڵی دووەم بە بەشداریی ئایدن مەعروف، وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پێکهاتەکان، د.سامان سۆرانی، راوێژکار لە فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە، تولین داڵئوغلو، رۆژنامەڤان و شارەزای کاروباری دەرەوە، مەنسوور مەرعید، ئەندامی پەرلەمانی عێراق و پارێزگاری پێشووی نەینەوا گفتوگۆ لەبارەی هەڕەشە و دەرفەتەکانی بەردەم پەیوەندییەکان کرا.

لەسەرەتادا، ئایدن مەعروف، ئاماژەی بەوەکرد باشبوونی پەیوەندییە دیبلۆماسییەکان و بازرگانییەکان کاریگەری باشی دەبێت لەسەر کۆی پەیوەندییەکانی نێوان لایەنەکان و وڵاتەکاندا، لەرابردوودا تاوەکو ئێستا پەیوەندی زۆرباش هەیە لەنێوان وڵاتی تورکیا و هەرێمی کوردستان گرنگە بۆ هەردوو لایەن،  هەروەها هەرێمی کوردستان قەوارەیەکی دەستوورییە و دەتوانێت پەیوەندییەکانی پەرەپێبدات لەگەڵ وڵاتاندا، بەتایبەتیش لەگەڵ تورکیا پەیوەندییەکان بەرەوپێشچوونی باشی بەخۆوە بینیوە.

لە درێژەی قسەکانیدا، ئایدن مەعروف، ئاماژەی بەوەکرد ئەوەی پەیوەندییەکان خراپ دەکات ئامادەبوونی پەکەکە لەسەر سنوورەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق، پێویستە ئەمە چارەسەربکرێت، چونکە ناکرێت پەیوەندییە بازرگانییەکان و سیاسییەکان باش بێت، بەڵام پرسێکی گرنگی ئەمن و ئاسایش چارەسەر نەکرێت. هەروەها، چارەسەرکردنی ئەم پرسە بە پلەی یەکەم لە ئەستوی حکومەتی عێراق، چونکە کاریگەری لەسەر باشبوونی پەیوەندییەکان بۆ هەموو لایەک دەبێت.

لەبارەی رێککەوتنی شەنگال لەنێوان هەولێر و بەغدا بۆ ئاساییکردنەوەی رەوشی شەنگال، وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پێکهاتەکان ئاماژەی بەوەکرد رێککەوتنێکی گرنگە بۆ ئاساییکردنەوەی دۆخی ئەو ناوچەیە و حکومەتی هەرێمی کوردستان پاڵپشتی دەکات، بەڵام لەراستیدا نەتوانراوە جێبەجێبکرێت بەهۆی کاریگەری و دەستێوەردانی هەندێک لایەنەوە.

تولین داڵئوغلو، رۆژنامەڤان و شارەزای کاروباری دەرەوە ئاماژەی بەوەکرد ئەم ئاگرەی دوای لە دارستانەکانی تورکیا، کە زیاتر لە 180 شوێنی گرتووەتەوە مرۆڤەکان ترسان و پرسیای زۆر کرا لەبارەی ئایا ئەمە بەهۆی گوڕانکارییەکانی کەشوهەواوەیە؟ دواتر گفتوگۆی جیاوازی لەنیو سۆشیال میدیا و خەڵکیدا درووست کرد، دواتر دەسەڵاتداران باسیان لە دەستی جیاواز دەکرد و دەیانگوت ئەمە تەنیا گۆڕانی کەشوهەوا نییە،  بەڵکۆ دەستی مرۆڤی تێدایە و هەڵسەنگاندنی جیاواز بۆ کرا، ئایا گۆڕانکاری کەشوهەوا بووە، پرسیار دەکرێت ئایا پەکەکەش رۆڵی هەبووە، لێرەشداناتوانین تەنیا بە پەکەکەوە سنوورداری بکەین، چونکە ئەو شوێنانەی سووتاون زۆر بەبایەخ بوون وئەمەش ئەو پرسیارەی دروستكردووە كە ئایا مافیای خانووبەرە لە پشت ئەم كارەوەیە؟

لە درێژەی قسەکانیدا،  تولین داڵئوغلو ئاماژەی بەوەکرد لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا کیشەی نوێ بۆ تورکیا هاتووەتە پێش لە سنوورەکان، بەڵکوئەمجارە لە عێراق نییە و لە ئێرانەوە بۆمان دێت، ئەویش هاتنی لیشاوێک یاخود سەتان کۆچبەر ئەفغانی لە ئێرانەوە روو لە تورکیا دەکات.

لەبارەی ئەو پرسیارەی ئایا تورکیا دەیەوێت سەقامگیری لە عێراق هەبێت؟ تولین داڵئوغلو گوتی “ئەگەر تورکیا بیەوێت ناسەقامگیری لە عێراق هەبێت، ئەوا تورکیا گەمژەیە (بەداوای لێبوردنەوە ئەم دەستەواژەیە بەکار دەهێنم) بۆیە هیچ لۆژیک نییە بڵین تورکیا سەقامگیری عێراقی ناوێت، چونکە لە عێراق، ئێران و سووریا کۆچبەر دەڕواتە تورکیا، چونکە سنوورەکانی تورکیا پارێزراو و توکمە نییە، پێویستە پەیوەندییەک و هاوئاهەنگی تەواو لەگەڵ وڵاتان هەبێت بۆ کوتایهێنان بەم قاچاخچی مرۆڤ و گرووپەکان نەتوانن لەم سنوورە بۆ سنوورێکی دیکە بگوازنەوە.

تولین داڵئوغلو لەبارەی میللەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژەی بەوەکرد وەک گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کاتێک باسی یەکدی دەکەین حەز ناکەین بە باشی باسی یەکدی بکەین، کاتێک باس لە بابەتی پەکەکە دەکەین، هاوڵاتیانی شەقامی تورکی و شەقامی عێراق هەمان بۆچوونمان نییە و نازانین چۆن باسی ئەم پرسە بکەین، چونکە متمانەمان بە یەکدی نییە، لەراستیدا ئەم پرسە پێویستە لەرووی متمانەوە بیخەینەڕوو یاخود لەرووی ئەمنییەوە، ئەگەر لەسەر بنەمای متمانە بێت دەبێت خاڵیکی هاوبەش بۆ ئەو دوو بۆچوونە جیاوازە کۆ بکەینەوە، بەڵام ئەگەر لەچوارچێوەی ئەمنییەوە باسی بکەین ئەوا بۆ بەرژەوەندی جیاواز باسی لێوە دەکەین و بەرژەوەندی من لەگەڵ بەرژەوەندی تۆ جیاوازە، ئەمەش وادەکات بەڕاستی لە پەکەکە تێنەگەین، بەڵام کە باسی متمانە دەکەین لە یەکتر تێدەگەین. کاتێک لەرووی ئاسایش و ئەمنی باس لەم پرسە بکەین هەڕەشە دەکەوێتە سەر خاکی تورکیا، لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا لێکۆڵینەوەم لەسەر ئەم پرسە کردووە و پێویستە لەوە بگەین ئایا بابەتەکە متمانەیە یاخود ئاسایش.

لە کۆتایی قسەکانیدا، تولین داڵئوغلو بەگرنگییەوە ئاماژەی بەوەکرد پێویستە بەڕاستی وەڵامی ئەم پرسە بدەینەوە، چونکە ئەوەی لە دوورە ناتوانین نزیکی بکەینەوە و ئەوەی نزیکیشە ناتوانین بەتەواوەتی تێ بگەیەنین، کاتێک باس لە دیموکراسی تورکیا دەکەین، ئەوا دەزانین دیموکراسی درووست نییە و رابردوو وانەبووە و ئێستاش وانییە، بەڵام دەمانەوێت داهاتوو وانەبێت، چونکە کیشەی کورد چارەسەر نەکردووە، هەروەها، دەبێت ئێمە شتێک تێبگەین ئێمە مرۆڤی ئێرەین و پێکەوە هاوسنوورین و پێویستە ئەو پرسە بە بێ کەسی دەرەوە چارەسەر بکەین و ئەم رەفتارە کۆتایی پێ بهێنین. نابێت پرسیارەکەش ئەوە بێت ئایا تورکیا سەقامگیری عێراقی دەوێت؟ بەڵکو دەبێت پرسیارەکە ئەوە بێت ئایا تاکەی ئێمە لە دژی یەکدی هەنگاو دەنێین، تا کەی ئازاری یەکدی بدەین؟ ئەو کارانەی تورکیا لە دژی پەکەکە دەیکات و بەردەوامە لەناوخۆ هێندەی ئەزیەتی کورد داوە، چونکە پڕۆپاگەندەی زۆر لەبارەی تورکیاوە دەکرێت،  هیوادارام بتوانین ئەم کێشە چارەسەر بکەین و پێویستە ئەو حکومەتەی ئێستا لە دەسەڵاتە یاخود حکومەتێکی نوێ دێت زەمینەسازی بکات بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە.

مەنسوور مەرعید، ئەندامی پەرلەمانی عێراق و پارێزگاری پێشووی نەینەوا،  لەبارەی سەقامگیری عێراق ئاماژەی بەوەکرد سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەستە بە سەقامگیری عێراق، هەروەها ئەوەی ئێستاش دەبینرێت بە دڵنیاییەوە سەقامگیری عێراق پەیوەستە بە سەقامگیری نەینەوا، ئەویش بە بەڵگەی ئەوەی ئەو رووداوانەی لە ساڵی 2014 روویاندا بەهۆی ئەو هێزانەی لەو کاتەدا دەسەڵاتیان هەبوو و گرووپە تیرۆریستەکان داگیریان کرد و کاریگەرییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان و تورکیا و ناوچەکە و جیهان هەبوو.

لەبارەی پەیوەندییەکانی تورکیا-عێراق و هەرێمی کوردستان، سەنتەری پەیوەندییەکانی ئەم سێ گوشەیە نەینەوا و دەبێت پاڵپشتی بۆ سەقامگیری نەینەوا، هەروەها وڵاتان ئەمڕۆ لە عێراق بەرژەوەندییان لەوەدایە دەبێت عێراق ناسەقامگیر بێت و بتوانن هەژموونی خۆیان بسەپێنن کە ئەمەش وایکرد عێراق ببێتە گوڕەپانی ململانیی ئەم هێزانە، هەروەها ئاماژەی بەوەشکرد ئەوەی ئێستا دەبینم تورکیا و هەرێمی کوردستان مامەڵە لەگەڵ بەرژەوەندی هەنووکەی دەکات و کاریگەرییەکانی ئەم کیشانە بۆ داهاتوو لە بەرچاو ناگیرێت.

لەبارەی رۆڵی تورکیاوە، مەنسوور مەرعید، ئاماژەی بەوەکرد دەبێت سوود لە هێزی تورکیا وەربگرین و خاڵی هاوبەش بدۆزینەوە، بۆ نموونە پرسی شەنگال بابەتێکی زۆر گرنگە، برایانمان لە هەرێمی کوردستان دید و بۆچوونیان جیاوازە ناتوانن بگەنە رێککەوتن لەگەڵ بەغدا، چونکە ئەم پرسە پەیوەندی بە کردنەوەی دەروازەی نوێ هەیە.

د.سامان سۆرانی، راوێژکار لە فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان ئاماژەی بەوەکرد لەرووی جیوپۆڵتیک هەرێمی کوردستان کەوتووەتە ناوچەیەکی ململانێیەوە، ئەوەی هەرێمی کوردستان بە تورکیاوە گرێدەدات سێ رەهەندی هەیە، میژوویی و ئاینی و کۆمەڵایەتی، لە رابردوودا تورکیا رۆڵی گێڕاوە لە دەوڵەتی عوسمانیدا، لەرووی ئاینییەوە، ئەگەر دوو کەس بە نموونە بهێنینەوە تورکت ئۆزاڵ و نەجمەدین ئەربەکان هەردووکیان سەر بە تەریقەتی نەقشبەندی بوون، کە دامەزرێنەرەکەی مەولانا خالیدی کوردییە، لەرووی کۆمەڵایتییەوە نابێت ئەوە لە یاد بکەین  کە رۆشنبیرانی کورد زۆر رێز لە نووسەرانی تورک دەگرن، ئەمەش پاڵنەرە بۆ ئەوەی باس لە پەیوەندییەکان بکەین، هەروەها ئێمە و تورکیا رووبەڕووی ئاڵینگاری هاوبەش بووینەتەوە کە پێویستە هاوکاری و هاوئاهەنگی هاوبەش فراوانتر بکەین.

لەبارەی پرسی پەکەکەوە، د.سامان سۆرانی گوتی ئەمە کیشەیەکە بۆ هەرێمی کوردستان و ئاسایشی تورکیا و دەتوانین بە سێ خاڵ لەناو هەرێمی کوردستان باسی ئەم پرسە بکەین، یەکەمیان کەمپی مەخموور، لە دیدی حکومەتی تورکیاوە کەمپی مەخموور وەک پەناگەیەکە بۆ درووستکردنی کادیری حزبی، لەکاتێکدا ئەم کەمپەی ئاوارەکان لە 1990 لەوێ ئامادەییان هەیە لەژێر چاودێری نەتەوەیەکگرتووەکان و حکومەتی عێراق، بابەتێکی دیکە پرسی شەنگال، کە لە پاش 2014 و گشتپرسی هەرێمی کوردستان گۆڕانکاری بەسەردا هات و پێشمەرگە لەو ناوچانە بکشێنەوە و میلیشیای حەشدی شەعبی جێگەیان بگرنەوە، ئەم گۆڕانکارییانە مەترسین بۆ تورکیا و بابەتی سێیەم پرسی قەندیل و هێزەکانی پەکەکەیە لەو ناوچانە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 80کان، کە ئەمەش بووە هۆکاری ئەوەی لە ساڵی 1983 وەزیری دەرەوەی عێراق و وەزیری دەرەوەی تورکیا رێککەوتن لەسەر درووستکردنی پشتینەیەکی ئەمنی و حکومەتی تورکیا بۆی هەبێت نزیکەی 10 بۆ 15 کیلۆمەتر بێتە ناوخاکی عێراقەوە لە دژی پەکەکە.ئەم بابەتانە ئامادەبوونیان هەیە و هەڕەشەن بۆ سەر هەرێمی کوردستان و تورکیا.

لەبارەی ئەوە پرسیارەی ئایا ئەو بارودۆخەی لە موسڵ ئێستا هەیە، هێ ئەوەیە گرەوی سیاسی و بازرگانی لەسەر بکرێت، یاخود دەبێت دۆخەکە چارەسەر بکرێت و دەبێت لەگەڵ کێ چارەسەربکرێت؟ مەنسوور مەرعید لەبارەی کێشەکانی نەینەوا و پاراستنی سەقامگیری نەینەوا پێویستە کار بۆ بکرێت، بەڵام هەندێک لایەن هەیە تەنیا بۆ بەرژەوەندی خۆیان ئەنجامدەدەن و ئێستا رۆڵەکانی موسڵ هێزێکی تایبەت بە خۆیان نییە و پێویستە هەوڵەکان بۆ ئەوە بێت بەرەیەکی یەکگرتوو دروستبکرێت و پاڵپشتی بکرێت.

لە پرسیارێکی دیکەدا بۆ تولین داڵئوغلو کە ئاماژەی بەوەکردبوو تورکیا کێشەی کورد هەیە، ئایا کەی و کێ دەتوانێت چارەسەری دەکات و چۆن دەتوانێت چارەسەری بکات؟ لەوەڵامدا تولین داڵئوغلو گوتی “چۆن چارەسەر بکرێت ، لەراستیدا ناتوانم بڵین ئەم دەرمانە بخۆ و دوای 5 رۆژی دیکە چارەسەر دەكرێت، بەداخەوە کە  شتێکی وا لە ئارادا نییە، ئەوەی من پێشنیازی دەکەم ئەوەیە دەبێت نزیکبوونەوە رووبدات و بۆچوونەکان بگۆڕدرێت، لە رابردوودا وەک هاوڵاتیانی تورکیا دەستمانکرد بەوەی تێگەیشتنی جیاواز وەربگرین، هەموو لایەنێک تومەت ئاراستەی یەکدی دەکەن و کوردەکان داوا لە دەوڵەت دەکەن، بەڵام پێیانوایە دەوڵەتیش هەڵەیە، هێندە زۆر بە تووندی رەخنە لە تورکیا دەگرن دەڵێی خۆیان هیچیان نەکردووە.  لەرووی دەروونییەوە کۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەست بەوەدەکات زۆڵم لێکراون و خۆیان بگەینە ئاستێک کە چارەسەر ناکرێت، من پێشنیازی ئەوەم هەیە نابێت بەو شێوەیە بیر بکەینەوە کە ستەممان لێکراوە و بەچ شێوەیەک چارەسەری ئەو ستەمە بکەین، هەروەها هەموو کەس دەبێت شان بداتە بەر بەرپرسیارەتی و مامەڵەی مرۆڤ لە بەرامبەر مرۆڤ بکات.