وڵاتانی وەک عێراق و هاوشیوەکانیان بۆ دیتنی ئامانجەکانی کەشوهەوا و دوورکەوتنەوە لە داڕمانی ئابووری گواستنەوە بۆ وزەی پاک پێویستیان بە پشتیوانی نێودەوڵەتی هەیە.
عەلی عەلاوی – جێگری سەرۆکوەزیرانی عێراق و وەزیری دارایی
فاتیح بیروڵ – بەڕێوەبەری گشتی جێبەجێکاری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە EIA
RRC |
و. مەحموود بابان|
لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا گەرمبوونی زەوی هەڕەشەیەکی دوور نییە، بەڵکۆ راستییەکی پڕ ئازارە. بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما کەمبوونەوەی ئاو زیاتر دەکات. پێشبیندەکرێت لە عێراق بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما حەوت هێندە خێراتر بێت لە تێکڕای جیهان[1]. وڵاتانی ئەم ناوچەیە نەک بەتەنیا کاریگەری بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرمایان لەسەر دەرکەوتووە، بەڵکۆ ناوەندبوونیان بۆ بازاڕەکانی نەوت و گازی جیهان بەتایبەتی وایکردووە ئابوورییەکەیان لاواز بێت بۆ گواستنەوە و دوورکەوتنەوە لە سوتەمەنییە باوەکان و هەنگاونان بەرەو سەرچاوەی وزە بەردەوامەکان (پاکەکان). دەنگی عێراق و وڵاتانی هاوشێوەی عێراق زۆر گرنگە لە کۆنفرانسی گوڕانکاری کەشوهەوا COP26 لە مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا لە گلاسگۆ ببیسترێت.
راگرتن و دەرفەتی سنووردارکردنی خراپپترین کاریگەرییەکانی گوڕانی کەشوهەوا، بەشێوەیەکی بنەڕەتی پێویستە جیهان شێوازی بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی وزە بگوڕێ، کەمتر خەڵۆز، نەوت و گازی سرووشتی بسووتێنێت. نەخشەرێگای جیهانی نێت زیرۆ Net Zero ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە لە 2050دا[2] دەریدەخات کە خواستی جیهان بۆ نەوت پێویستە لە زیاتر لە 90 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە کەمبکرێتەوە بۆ کەمتر لە 25 ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا. ئەمەش دەبێتە هۆ دابەزینی 75%[3] لە کۆی داهات بۆ ئابووری بەرهەمهێنەرانی نەوت، کە زۆرێکیان سێکتەری گشتییان پشت بە هەناردەکردنی نەوت و ئەو داهاتە دەبەستن کە بەرهەمی دەهێنن.
گواستنەوەی وزە (لە وزە باوەکانەوە بۆ وزە بەردەوامەکان) سەرکەوتوونابێت ئەگەر هاوبەشی و مامەڵکردن لەگەڵ وڵاتانی بەرهەمهێنەری سوتەمەنی و رەچاوکردنی پێداویستییەکانیان لەبەرچاونەگرێت، چونکە کاریگەری قووڵی لەسەر ئاسایشی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و سەقامگیری بازاڕەکانی وزەی جیهانی دەبێت. ئەگەر داهاتی نەوت دەستبکات بە دابەزین پێش ئەوەی وڵاتانی بەرهەمهێنەر بەسەرکەوتوویی ئابوورییەکانیان هەمەچەشن و جیابکەوە، ئەوا داهاتەکە لەدەستدەچێت و رێژەی هەژاریش زیاتر دەبێت.
لە هەرێمێکدا کە یەکێکە لە گەنجترین و خێراترین زیادکردنی دانیشتوان لە جیهاندا، سەختی ئابووری و زیادبوونی مەترسی بێکاری نائارامییەکی فراوانتر و ناسەققامگیری درووستدەکات.
قەیرانی کۆڤید-19 زەنگێکی ئاگادارکەرەوە بوو،چونکە لە ساڵی 2020دا پێشبیندەکرا رێژەی هەژاری دوو هێندە بووەوە لە عێراق[4]. ئەمەش تاڕادەیەکی زۆر لە ئەنجامی دابەزینی داهاتی نەوت، چونکە نرخە جیهانییەکان هیوا بەخش نەبوون ئەویش بەهۆی پاندامیک و داڕمانی خواستەوە. ئێمە ناتوانین رێگە بە بەردەوامی ملیۆنان خێزان بدەین کە پشت بە بازاڕێکی نەوتی چاوەڕوانەکراو ببەستێت.
دەستنیشانکردنی ئەم کارە پێویستی بە سیاسەتێک و وەبەرهێنان لە توانای وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت و گازی وەک عێراق هەیە، کە سەرمایە و کار بکرێتە پیشەسازییەکی بەرهەمهێنەر بۆ داهاتوو و هاندانی کەرتی تایبەت. لەڕاستیدا ئەمە یەکێکە لە هاندەرە سەرەکییەکانی پشت کاخەزی سپی[5] ئەم دواییەی عێراق بۆ چاکسازی ئابووری، کە بەدوای ئەوەدا دەگەرێت سرووشتی ئابووری عێراق بەشێوەیەکی بنەڕەتی بگوڕێ و رێگە بە کەرتی تایبەت بدات رۆڵیکی گەورەتر بگێڕێت،کەمکردنەوەی پشت بەستنی وڵات بە هەناردەکردنی هایدرۆکاربۆن (نەوت) و پابەندبوون بە نوێکردنەوەی ئابووری بە تیشک خستنەسەر دەنگی سیاسەتی ژێنگەیی و تەکنەلۆژی، کە کەرتی وزە دەتوانێت لێرەدا رۆڵی هەبێت لە بەکارهێنان و فراوانکردنی توانای ناوچەکە بۆ بەرهەمهێنان و دابینکردنی وزەی پاک.
ستراتیژی کەمکردنەوەی بەکارهێنانی کاربۆن، وڵاتانی جیاواز بەهەلومەرجی تاکە کەسی خۆیان پێکیدەهێنن. لە عێراقد، بەرهەمهێنانی نەوت و گاز بەرپرسە لە رێژەی 40% دەردانی گازی گرین هاوس (گازە زیان بەخشەکان)[6]، ئەمە پێش ئەوەی هیچ کام لەمانە تەنات بسووتێنرێت بۆ سووتەمنی ئۆتۆمبێل یاخود بەرهەمهێنانی کارەبا. ئەمەشە وادەکات کە پابەندی ئەم دواییە وڵات بۆ کۆتایهێنان بە سووتاندنی گازی سرووشتی لەکاتی بەرهەمهێنانی نەوتدا، کە کردارێکی ناپیویست و زیانبەخشە.
دەرفەتێک هە بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی کاربۆن (Dearbonization) لە شێوەیەکی زۆر ئاساندا. ئەویش بە بەکارهێنانی وزە بەشێوەیەکی زۆر درووست لە سێکتەرەکانی پیشەسازی، گواستنەوە و بیناسازیدا، عێراق و وڵاتانی دیکە دەتوانن دووربکەونەوە و ترازان درووست بکەن بۆ گەشەکردنی خواست بۆ وزە کە ئێستا پێدا تێپەڕ دەبن. زیادکردنی توانای بەدەستخستنی وزە بەشێوەیەکی درووست و باش قازانجی دیکەی دەبێت، وەک وڵاتانی هاوشێوەی عێراق چیدیکە پێویست ناکات ئەوەندە خەرج بکەن بۆ زیادکردنی ئاستی گشتی دابینکردنی کارەبا ە رێگەشیان پێدەدات بۆ رەخساندنی هەلی کاری نوێ لەو سێکتەرەکانی وەک بنیاتنان و خزمەتگوزاری درووست بەکارهێنانی وزە. بەپێی نویترین راپۆرتی[7] EIA هەر 1 دۆلار وەبەرهێنان لە درووست بەکارهێنانی وزە، تا 30 هەلی کار دەڕەخەسێنیت، ئەمەش زۆر گرنگە بۆ وڵاتێکی وەک عێراق کە دانیشتوانێکی گەنج و خێراییەکی زۆر لەزیادبوونی دانێشتوانی هەیە.
وزە بەردەوامەکان (پاکەکان) توانی درووستکردنی کەرتێکی کارەبای پاکتر و کاراتر پێشکێش بە وڵاتان دەکات. لەجیاتی پشت بەستن بە هاوردەی گرانبەها و پیسی وەک بەرهەمە سوتەمەنییەکان. خراپترین ناوچە شاراوەکانی خۆر لە عێراق توانای تا 60%[8] وزە وەرگرتنی لە خۆرەوە باشترە وەک لەباشترین ناوچەکانی ئەڵمانیا. لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوەی وزەی خۆر لە ئەڵمانیا تاوەکو ئێستا بنیاتی ناوە دوو هێندە و نیو توانای کۆی سەرجەم ویستگە ئاوی، نەوتی و گازییەکانی عێراق بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا. وزەی خۆر (Solar Plant) زۆر زیاتر باو و بەردەست بووە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا بە بەراورد بە بەرهەمە سوتەمەنییەکان لە جیهاندا. هەندێک پرۆژەی گەورە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا لە پێشڕەوی ئەم رەوتەدان، بەڵام زۆر لە وڵاتانی دیکە لەنیویانیشدا عێراق پێویستی بە پشتگیری سەرمایەی گەورە هەیە بۆ بەرهەمهێنانی وزە لە خۆرەوە یاخود بنیاتنانی وزە لە خۆرەوە کە ئەمەش قازانجێکی گەورەی ئابووری هەیە. بەپێی راپۆرتێکی ئەم دواییەی IEA لەماوەی 7 ساڵی رابردوودا دابینکردنی کارەبای پێویست نزیکەی 120 ملیار دۆلار تێچووە، لەکاتێکدا پچڕانی کارەبا دووبارە دەبێتەوە و تێچووی پاراستنی کارەبا لە مونیدە تایبەتەکانەوە چەندین بازرگانی بچووک و مامناوەندیان ماندوو کرد.
وزە بەردەوامەکان، بەتیابەتیش وزەی خۆر، دەتوانێت ئاماڕازێکی کاریگەر بێت بۆ جارەسەرکردنی ئەو کیشانەی رووبەڕووی سیستمی کارەبای عێراق بۆ ماوەیەکی زۆر بووەتەوە، ئەویش بەزیادکردنی متمانە و توانای وزەی پێویست بۆ کارەبای ماڵان و بازرگانی. هەروەها، سیاسەتڤانانی عێراقی لەنزیکەوە سەیری پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان لەبواری راکترە ناوەکییە بچووکەکان دەکەن وەک سەرچاوەیەکی وزەی کاربۆنی کەم.
لە کۆتاییدا، وڵاتانی وەک عێراق بەتەنیا ناتوانن گواستنەوە بۆ وزە بەردەوامەکان (پاکەکان) بکەن، ئەگەر سەرچاوەی دارایی، شارەزایی و سیاسی کۆ بکەنەوە بۆ گواستنەوەی ئابوورییەکان بە شێوەیەکی یەکسان و گونجاو ئەوا پێویستیان پشتیوانی نێودەوڵەتی دەبێت. بەپێچەوانەوە، رێگای نێت زیرۆ Net Zero و ئاسایشی بازاڕەکانی وزەی جیهان هەردووکیان پەکیان دەکەوێت.
سەرچاوە
Birol, Ali Allawi & Fatih. theguardian. 09 01, 2021. https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/sep/01/oil-producing-countries-net-zero-2050-iraq (accessed 09 01, 2021).
[1] https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2017AtmRe.198…97S/abstract#:~:text=The%20temperature%20in%20Iraq%20is,1.01%20%C2%B0C%2Fdecade).
[2] https://www.iea.org/reports/net-zero-by-2050
[3] https://www.ft.com/content/27b4b7f1-9b08-4406-8119-03a73fb6ce19
[4] https://www.france24.com/en/live-news/20210517-iraqis-find-escape-success-on-a-virtual-battleground
[5] https://gds.gov.iq/economic-reforms/
[6] https://www.nytimes.com/2020/07/16/world/middleeast/iraq-gas-flaring-cancer-environment.html
[7] https://www.iea.org/reports/sustainable-recovery/buildings
[8] https://globalsolaratlas.info/map?c=49.653405,4.921875,5&s=47.872144,10.869141&m=site
