یەكێك لە دیارترین باسەكانی ئەمساڵی كۆنفرانسی ئاسایش لە میونیخ، سەردەمی “ناڕۆژئاوا”ییە لە سیاسەتی جیهانیدا. هەرچەندە باسەكانی تایبەت بە كەمبوونەوەی كاریگەریی رۆژئاوا لەسەر جیهان تازە نین، بەڵام چەمكی “ناڕۆژئاوایی” دەستبردن بوو بۆ بابەتێكی گەورە كە پۆتانسیێلی گۆڕینی سیاسەتی جیهانی لەهەناودایە.

كورد لەكوێی جیهانی “ناڕۆژئاوایی” دایە؟ پێویستە لەم قۆناغەشدا چۆن بجووڵێتەوە؟ ئەمانە پرسیاری گرنگن، چونكە كاریگەریی ئەو گۆڕانەی كە ئێستا خەریكە روودەدات، بۆ هەموو رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و كوردستانیش شۆڕدەبێتەوە.

بابەتی سەرەكیی ئەمجارەی كۆنفرانسی میونیخ كە (14-16)ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو “ناڕۆژئاواییبوون” لە سیاسەتی جیهانیدا بوو. چەمكی “ناڕۆژئاواییبوون” كە لە راپۆرتەكەی وڵڤگانگ شینگەر، سەرۆكی كۆنفرانسەكەدا باسكرا، دواتر لە گوتەی بەشێك لە بەرپرسانی ئەوروپیشدا رەنگیدایەوە. بەڵام وەزیری دەرەوەی ئەمریكا وەك زیادەڕۆیی ئاماژەی بۆ كرد.

لە راپۆرتەكەی ئەمساڵی كۆنفرانسی میونیخ ئەوە بەڕوونی دیارە كە روانگەی ناڕۆژئاواییبوون نەك لە دیدێكی جوگرافی، بەڵكوو لە روانگەیەكی سیاسی- ئەمنی و بەپێی هەندێك پێوەری وەك:

1- پابەندبوون بە لیبراڵ- دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ.. 2- ئابووریی بازاڕ.. 3- هاوكاریی نێودەوڵەتی لەڕێی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە سەیركراوە.

جا ئەگەر بەپێی ئەو پێوەرانەی رۆژئاوا كە بۆ خۆیشیان جێگەی پرسیارن، تەماشای دنیای ئەمڕۆ بكەین، ناهەق نییە ئەگەر بڵێین دنیا زیاتر لە رۆژئاواییبوون بەرەو ناڕۆژئاواییبوون دەچێت. رژێم و دیدگای سیاسی، پۆپۆلیستی و نەتەوەگەرا و ناساز لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ، لە ئەمریكا، چین و رووسیاوە بگرە هەتا ئەوروپا و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، مۆری خۆیان لە چارەكی یەكەمی سەدەی بیستویەك داوە.

بنەماكانی ئابووریی بازاڕ و بازرگانیی ئازاد لەڕێی جەنگە ئابوورییەكانەوە كەوتوونەتە ژێر پرسیار. هاوكاریی نێودەوڵەتی لەڕێی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانەوە وەك جاران بڕ ناكەن و توانای چارەسەركردنی كێشەكانی دنیایان نییە. بەپێی راپۆرتەكەی كۆنفرانسی میونیخ، لە 193 وڵاتی ئەندامی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنیا 129یان لە وەختی خۆیدا پارەی ئەندامبوونیان دەدەن كە ئەمەش خۆی بایەخی ئەو دامەزراوەیە كەمتر دەكاتەوە. ئێستا ئیدی لە جیاتی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و نەتەوەیەكگرتووەكان، بۆ چارەسەكردنی كێشەكان زیاتر پەنا بۆ پەیوەندییە دووقۆڵی و چەند قۆڵییەكان و كۆنفرانسەكان دەبردرێت.

لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە كە تێگەیشتنی رۆژئاوا لە پرسە ئەمنییەكان بەرەو گۆڕان دەچێت. ئەمریكا گەشەی تەكنۆلۆژیی چین و هۆشی زیرەك لەو وڵاتە، لە رووسیا بە مەترسیدارتر دەزانێت. ئەوروپا چین و رووسیا و ئەمریكا بە مەترسی بۆ سەر ئایندەی خۆی دەزانێت و لە خەمی داهاتووی خۆیدایە. ناتۆش كێشەی تێدایە. قەیرانی سووریا نەك لە نەتەوەیەكگرتووەكان، بەڵكوو لە ئاستانە و سۆچی، كێشەی لیبیاش نەك لە نیویۆرك، بەڵكوو لە بەرلین گفتوگۆی لەسەر دەكرێت.

ئێستا بە دڵنیاییەكی زیاترەوە دەتوانین بێژین دنیا بەهێواشی و لەسەرخۆ بەرەو نەزمێكی تازە دەچێت كە لەوانەیە پێوەرەكانی، ئەوانەی رۆژئاوا نەبن!

زۆرێك لە دەوڵەتانی ئێستای رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەرهەمی قۆناغێكن كە هێزە رۆژئاواییەكان بەسەر سیاسەتی جیهانیدا زاڵبوون. لە كۆی 16 وڵاتی دیاری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە 11یاندا جۆرێك رژێمی سیاسی تۆتالیتەر هەن كە یان پادشایین یان كۆمارین. تەنیا پێنجیان جۆرێك دیموكراسییان تێدایە كە ئەوانیش جگە لە قوبرس و ئیسرائیل، لە پاشەكشەدان. زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە لە ریزەكانی هەرەدواوەی مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی و ئازادیدان. لانیكەم تا ئێستا، هەرجۆرە خواستێكی گۆڕانكاری لەم ناوچەیە بەبەرچاوی دنیا و لەژێر هەژموونی “نەزمی رۆژئاوایی”دا بە توندترین شێواز سەركوتكراون، دواترین نموونەیان عێراقە كە لە ریزی دیموكراسییە گەنجەكانی ئەم ناوچەیە دادەنرێت! خۆی لە بنەڕەتدا ئەكتەرە سەرەكییەكانی جیهان زیاتر لە پێوەرە رۆژئاواییەكان، بەپێی هاوسەنگیی هێز و بەرژەوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە جوڵاونەتەوە. بەرهەمی ئەمەش زۆربوونی پەنابەران، كێشەی تیرۆر و تاوانی رێكخراوە كە لەسەر رۆژئاواش هەڕەشەن. ئێستاش كە خودی رۆژئاواییەكان باس لە سەردەمی ناڕۆژئاوایی لە دنیا دەكەن، لەوانەیە ورەی بەشێك لە سەركردەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بۆ سەركوتكاریی زیاتر بەرزتر بێتەوە و داشی رژێمە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیە سوارتر بێت.

لە بنەڕەتدا ئەو پێوەرانەی كە رۆژئاوا باسیان دەكات، زیاتر بۆ رۆژئاوایە نەك هەموو جیهان. ئەوان بە كردەوە، زیاتر لە بڵاوكردنەوەی هەموو پێوەرە رۆژئاواییەكان، كاریان لەسەر ئەوانە كردووە كە دەسكەوتی ئابووری و سیاسیی خێراتریان هەیە. بێگومان بازرگانیی ئازاد لە جۆری رژێمە سیاسییەكان و مافەكانی مرۆڤ پڕبایەختر بووە بۆ رۆژئاوا. هەڵبەت دواجار ئەمانەش لەشێوەی كێشەكانی پەنابەران، تیرۆر و رێكخراوە تاوانكارییەكانەوە بەسەر ئەواندا شكاونەتەوە. ئەو دۆخەی كە ئێستا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هەیە و ئەو كێشانەی كە لەم ناوچەیەوە بەرەو دنیا دەچن، لە ئەنجامی چاوپۆشیكردنی رۆژئاوایە لەو پێوەرانەی كە خۆی بانگەشەی بۆ كردوون.

ئەو كاتەی كە رۆژئاوا هێزی سیاسی و سەربازیی هەبوو بۆ جێگیركردنی پێوەرەكانی، زیاتر رێگای دانوستاندن و رێككەوتنی لەگەڵ رژێمە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیە گرتەبەر و ئێستاش كە هێزەكەی لە داكشانداندایە، كارێكی ئەوتۆی پێناكرێت مەگەر جارێكی دیكە خۆی كۆبكاتەوە!

ناڕۆژئاواییبوون بە دیوێكی دیكەشدا گوزارشت لە كەمبوونەوەی باڵادەستیی سەربازی و سیاسیی رۆژئاوا لە رۆژهەڵاتی نیوەڕاست دەكات. ئەمەش جگە لە جەنگی ناڕاستەوخۆ، ئەگەری پێكدادان و بەریەككەوتنی راستەوخۆی دەوڵەتانیشی زیاتر كردووە. لە دەریاوە تا دەریا (كەنداو – دەریای مێدیتەرانە)، لە باشووری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هەتا ملی باكووری ئەم ناوچەیە، زنجیرەیەك ناكۆكی و ململانێی بەهێز لە ئارادان كە ماتەوزەی جەنگیان تێدایە. بەپێی راپۆرتی كۆنفرانسەكەی میونیخ، لە ساڵی 2020دا جگە لە سووریا، ئەگەری پێكدادان لە 10 ناوچەی دیكەی جیهان هەیە كە پێنجیان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەفریقان!

ناڕوونیی سیاسەتی رۆژئاوا و تاڕادەیەكیش گۆڕانی ئەولەویەتەكانی، بووەتە هۆی ئەوەی رووسیا ببێتە یاریگۆڕی سەرەكی لەم ناوچەیەدا. لە كێشەی لیبیاوە بگرە هەتا سووریا، ئیسرائیل- فەلەستین، عێراق و ئێران، رووسیا یان یاریگۆڕی یەكەمە یان بەرەو بەهێزبوون دەچێت. دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش بایەخێكی زیاتریان بە رووسیا داوە و هەوڵیانداوە بەدوای هاوسەنگییەكدا بگەڕێن. ئیسرائیل كە یەكێك لەبەرچاوترین هاوپەیمانەكانی رۆژئاوایە لەم ناوچەیە، بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ رووسیا هەرگیز ناتوانێ لە ئۆپەراسیۆنەكانی خۆی لەدژی ئێران لە سووریا بەردەوام بێت. كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق لە كۆتایی 2011 و بڕیارەكەی ترەمپ بۆ كشانەوەی هێزەكانی لە سووریا، وای لە سعودیە و وڵاتانی ناوچەكە كرد بەشێوەیەكی جدیتر بیر لە پێوەندییەكانیان لەگەڵ رووسیا و چین بكەنەوە.

بە لەبەرچاوگرتنی مامەڵەی راستەوخۆی مۆسكۆش لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە و سیاسەتەكەی بۆ پاراستنی وەزعی مەوجود، دەتوانین بێژین باڵادەستیی رووسیا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، دەتوانێت لەماوەی درێژخایەندا بە زیانی گەشەكردنی دیموكراسی و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ لەم ناوچەیە بشكێتەوە.

سەردەمی ناڕۆژئاوایی پرسی كوردی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە دووڕێیانێكدا داناوە. لەلایەك دەرفەت لەلایەكی دیكەش مەترسیی لەبەردەمدایە. پاشەكشەی سەختەهێزی رۆژئاوایی لەم ناوچەیە، سەرەتا رێگەی بۆ گەلەكۆمەیەكی ناوچەیی خۆشكرد كە بەتەمای پێچانەوەی كیانی هەرێمی كوردستان بوو لە 2017. دواتر ئەمە لە رۆژئاوای كوردستانیش روویدا و بێدەنگییەكی نێودەوڵەتیش بەرامبەر سیاسەتەكانی توركیا لەمەڕ كێشەی كورد بینرا. بەهەمانشێوە، سەری كێشەی كورد، هاوشێوەیەی گەلێك لە كێشەكانی دیكە لە ئێرانیش هەروا بە كپكراوی هێڵرایەوە.

كەمبوونەوەی باڵادەستیی رۆژئاوا لە جیهاندا دەتوانێت رێگا بۆ پێداویستی زیاتری ئەوان بە ئەكتەرە نادەوڵەتییەكانی وەكوو كورد لەم ناوچەیە خۆش بكات، بەڵام ئەمە دیوێكی دراوەیەكە و دەتوانێت رێگا بۆ بەهێزبوون و هاوكاریی زیاتری دەوڵەتانی ناوچەكە خۆش بكات كە ئەوەش بە زیانی كورد دەشكێتەوە. ئێستا كورد بەشێوەیەكی درووست هەوڵی راگرتنی باڵانس لە پێوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا- رووسیا، ئەوروپا و وڵاتانی ناوچەكە دەدات، بەڵام لەوانەیە ئەمە هەتا سەر بەكەڵك نەبێت.

پاشەكشەی پێوەرەكانی رۆژئاواش دەتوانێت رێگا بۆ درێژبوونەوەی تەمەنی رژێمە نادیموكراتییەكانی ئەم ناوچەیە خۆش بكات. ئەمەش بەردەوامیی كۆچ و پەنابەریی چینی نێوەڕاستی ئەم ناوچەیە و درێژەكێشانی كێشە سیاسی و ئەمنی و كۆمەڵایەتییەكانی لێدەكەوێتەوە. كاریگەریی گێژاوەكانی ئەم ناوچەیەش لەسەر پرسی كورد، دەتوانێت لەشێوەی بەردەوامیی ناكۆكییە نێوخۆیی و دەرەكییەكانی كورددا بەردەوام بێت.

ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەرەنسا لەسەر ئەم قۆناغی ناڕۆژئاواییە گوتوویەتی، ئەگەر مشووری خۆمان نەخۆین كەسانێكی دیكە دێن و لە جیاتی ئێمە بڕیارمان بۆ دەدەن. ئەمە بۆ كوردیش وایە. دواجار لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانیشدا بنەمایەك هەیە كە هیچكەس فریای ئەویتر نەكەوێت. دەبێ هەركەس مشووری خۆی بخوات.

ئامادەیی سیاسی و سەربازی بۆ ناڕوونییەكانی قۆناغی ناڕۆژئاوایی پڕبایەخە. رێگایەكی ئەمەش بە چاكسازییەكی راستەقینە، دەزگامەندیی سیاسی و سەربازییدا تێپەڕ دەبێت.