RRC |

زریان رۆژهه‌ڵاتی|

بەرایی

لە ناوجەرگەی سیاسەتی شیعی كە ئێران،عێراق و لوبنان دەگرێتەوە، خواستێكی بەهێزهەیە بۆئەوەی لە دەرگای چین بدەن. ئێران پرۆژەی رێككەوتنی 25ساڵەی خۆی لەگەڵ ئەو وڵاتە زیندووكردۆتەوە كە ساڵی 2016 لەكاتی سەردانەكەی شی جین پینگ بۆ تاران باسی لێكرابوو. عادل عەبدولمەهدی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق، 8 رێككەوتنی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ چین كردووە كە تا ئێستاش لانیكەم ئایندەی بەشیكیان ناڕوونە. ماوەیەك بەر لە ئێستاش حەسەن نەسروڵلا سەرۆكی حیزبوڵلا، چینی وەك دەروویەك بۆ دەربازبوون لە قەیرانی ئابووری نیشاندابوو.

گوتەیەكی كۆنی بەناوبانگ هەیە لە جیهانی ئیسلامیدا كە دەڵێت:”بەدوای زانست بگەڕێ، تەنانەت ئەگەر لە چینیش بێت.” و ئێستاش دەتوانین بێژین، ئەمە لای سیاسەتی شیعی بۆ گوتەی” بەدوای هێز بڕۆ تەنانەت ئەگەر لە چینیش بێت.” گۆڕاوە. دۆخی نالەباری ئابووری هەر سێ وڵاتە شیعەدارەكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و پرسە ئاڵۆزەكانی سیاسەتی نێوخۆ و دەرەوەیان وایانكردووە تا بە چاوی “فریادڕەس” تەماشای چین بكەن. ئەمەش لەگەڵ خواستە جیۆسیاسییەكانی چین دا یەكدەگرێتەوە كە بەرەبەرە بەرەو هەڵشكان دەڕوات.

بێگومان هاتنی چین تەنیا رەهەندی ئابووریی نابێت و دەتوانێت لێكەوتەی گرنگی سیاسیشی هەبێت. وەكوو دابینكردنی گەرەنتییەكی دەرەكی بۆ مانەوەی ئەو سیستەمە سیاسییانەی كە لەنێوخۆوە گرفتی زۆریان هەیە. هەروەها دەتوانێت كاریگەرییەكی خراپیش لەسەر پرسە ئەتنییەكانی ئەم ناوچەیە بە تایبەتی پرسی كورد دابنێت.

 چین و سیاسەتی شیعی

“هیلالی شیعی” لەسەر رێگای كۆریدۆری ئابووریی[1] پرۆژەی یەك رێگا و یەك پشتوێنی چین دایە كە ساڵی 2013 راگەیەنراوە. گوتاری پەكین بۆ”گەشەپێدانی ئابووری لە جیاتی دیموكراسی” بەلای زۆرێك لە سیستەمە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و سیاسەتی شیعی وە سەرنجڕاكێشە. بێجگە لەوە، دۆخی سەختی ئابووریی ئێستایان وادەكات كە پارەی گەرمی چینی بۆ برەودانەوەی ئابوورییەكانی ئێران وعێراق و لوبنان جێگەی بایەخ بێت. چین لە چوارچێوەی پرۆژەی یەك رێگا و یەك پشتوێن دا رێككەوتنی لەگەڵ 18 وڵاتی عەرەبی مۆركردووە و ناوەندێكیشی بۆ گواستنەوەی تەكنەلۆژی كردۆتەوە كە لە 8 وڵاتی عەرەبیدا لقی هەیە. رەنگە گەشەپێدانی پێوەندییە ئابوورییەكان كێشەیەكی ئەوتۆ نەبێت بەڵام، نیگەرانییەك  هەیە كە ئەو پێوەندییانە بەخێرایی رەهەندێكی سیاسی- ئەمنی وەربگرن. جوگرافیای شیعی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا بە خێرایی ئاوڕی لە چین داوەتەوە. پرسە نیوخۆیی و دەرەكییەكانی ئەم جۆگرافیایەش وادەكات كە خێراتر رەهەندی ئەمنی و سیاسی وەربگرن.

باڵیۆزی چین لە دیدارێكیدا لەگەل مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی عێراق رایگەیاندووە كە وڵاتەكەی ئامادەیە سەبارەت بە شەری دژی تیرۆر، هاوهەڵویستی لەكۆمەڵگەی نیودەوڵەتی و پاراستنی یەكپارچەیی خاكیش لەگەڵ بەغدا هاوكار بێت. عێراق یەكێك لەو 53 وڵاتەیە[2] كە لە بابەتی دەرەكردنی یاسای ئاسایشی نیشتمانی چین دا كە دەسەڵاتی هونگ كۆنگ سنووردارتر دەكات پاڵپشتی پەكین یان كردووە. چینیش لە كاتی گشتپرسییەكەی هەرێمی كوردستان لە2017 جەختی لە یەكپارچەیی خاكی عێراق كرد. بیجگە لەوە، لەوانەیە پێویستی سوپای عێراق بە چەكەمەنی نوێ بە تایبەتی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان، بەزوویی رەهەندە ئەمنی و سەربازییەكانی پێوندیی عێراق و چین لە ئابووری زیاتر بكەن. ئێستا داوەتی سەرۆكی چین لەسەر مێزی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیری عێراقە و پێدەچێ چینییەكان بیانەوێ دڵنیابن لەوەی كە ئایا كازمی بەهەمان رێی عەبدولمەهدیدا دەڕوات یان نا!

حەسەن نەسروڵلای سەرۆكی حیزبوڵڵاش رووكردنە چینی وەك دەرچەیەكی رزگاربوون لە قاتوقڕی و گوشاری ئابووری ئەمریكا زانیوە. هاوكات لەگەڵ ئەوەشدا كەناڵی ئەلمەناری نزیك لە حزبوڵڵا هەواڵی دەستپێكرنی سەرمایەگوزارییەكی 12 ملیار دۆلاری كۆمپانیاكانی چینی لە لوبنان راگەیاندووە. لاوازیی ئێران و زیادبوونی گوشارەكان لەسەر حزبوڵڵا، لەگەڵ قەیرانی ئابووری لە لوبنان وایانكردووە تا ئەو رێكخراوە، وەك پاڵپشتیكارێكی گەشەپێدانی پێوەندی لە چین دەركەوێت. دوای قسەكانی نەسروڵڵا، باڵیۆزی چینیش لە بەیرووت راگەیاندووە كە وڵاتەكەی ئامادەی یارمەتیدانی لوبنانە.

ئێران لە دۆخێكی دژواری ئابووریدایە و بەرنامە ئەتۆمییەكەیشی خەریكە بە گەرمی دیتەوە رۆژەڤ. تاقیكردنەوەی تاران بۆ رێككەوتن لەگەل رۆژئاوا لە چوارچێوەی 5+1 كە رەهەندێكیشی گەرەنتیكردنی مانەوەی رژێمی سیاسی بوو، خەریكە بەرەو قۆناخیكی تازە دەڕوات. ئەنجوومەنی دادوەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم داوای لە ئێران كردووە كە بە پەلە رێگا بداتە لێكۆڵینڤانەكانی ئەوان، هەتا لە دوو وێستگەی گومانلێكراوی ئەتۆمییدا پشكنین بكەن. بێجگە لەوەش، خواستێكی ئەورووپی و ئەمریكی بۆ درێژەپێدانی گەمارۆی چەكەمەنی لەسەر ئێران لە ئارادایە كە چەند مانگی داهاتوو تەواو دەبێت. هاوكات لەگەڵ بەردەوامی سیاسەتی گوشاری واشنتن، “هێرشەكان” بۆ سەر دامەزراوەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران بەردەوامن. لە هەمانكاتدا ئەفسانەی پارێزراوبوونی ئێران لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست خەریكە بەتاڵ دەبێتەوە. رووداوەكانی چەند ساڵی رابردوودا دەریانخست كە خەرقێكی ئەمنی لە سیستەمی بەرگری ئێراندا هەیە. ساڵی رابردوو ئیسرائیل توانیبووی بەشێك لە بەڵگەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران لەناوجەرگەی ئەو وڵاتەوە دەستبخات. پێشتر هیرشی ستاكسنێت بۆسەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی كرا و ئێستاش لەناوجەرگەی پارێزراوترین شوێنەكانی ئەو وڵاتەدا، چالاكیی لەدژی بەرنامەی ئەتۆمی ئەو وڵاتە دەكرێت. بێجگە لەوەش، رووداوی كوژرانی قاسم سولێمانی كەلێنێكی دیكەی ئەمنی گەورەی لە سیستەمی بەرگری ئێرانی دەرخستبوو. ئەمە بەدە رلەو هێرشانەی كە لە سووریا و عێراق لەسەر هێزە و لایەنگرەكانی ئێران دەكریت. بۆیە بەرپرسانی  تاران، خۆیان بە ناچار بۆ دۆزینەوەی هاوپەیمانێكی بەهێز دەبینن. رۆژنامەی جەوان نزیك لە سوپای پاسداران، رێككەوتنی چین- ئێرانی وەك رێككەوتنی شێر و ئەژدیها ناوبردووە بەڵام، مەحموود ئەحمەدی نەژاد سەرۆككۆماری پێشووی ئەو وڵاتە، ئەمەی بە پێشێلبوونی سەروەری ئێران زانیوە و وەك رێككەوتننامەی توركمانچای دووەم ناوی بردووە كە تێیدا ئیران بەشیك لە سەروەری خۆی بە رووسەكان دابوو. بەپێی رەشنووسی ناڕەسمیی دەقی رێككەوتنی 25 ساڵەی تاران- پەكین كە بڵاوكراوەتەوە، ئێران بێجگە لە پێدانی وزەی هەرزان، رێگا بە هاتنی سەربازانی چینی بۆ بەندەرەكانی خۆیشی دەدات. ئەمە و لەبەرچاوگرتنی هەبوونی هێزی سوپایی چین لە جیپۆتی و ئەگەری گەشە كردنی رەهەندی سەربازیی حوزرووی چین لە بەندەری گواداری پاكستان، لەوانەیە كۆنترۆڵی سیاسی و سەربازی چین لە دوو خاڵی ستراتیژی گرنگی جیهان زیاد بكات؛

یەكەم رێڕەوی خەلیجی عومان بۆ كەنداو، دووەمیش تەنگەبەری بابولمەندەب كە خەلیجی عەدەن و دەریای سوور بەیەكەوە گرێدەدات!

ئەنجام

رەهەندەكانی گەشەپێدانی پێوەندی چین لەگەڵ ئێران وعێراق و لوبنان تەنها بە ئابووری وە سنووردار نامێنن. بە ئەگەری زۆر، بەخێرایی رەهەندی سیاسی و ئەمنی وەردەگرن ئەگەر بەربەستیان بۆ درووست نەبێت. زیادبوونی كاریگەری چین لە داڵانی وشكانی پاكستان-ئێران-عێراق- لوبنان و هەروەها زۆربوونی ئامادەیی لە رێڕەوی دەریایی خەلیجی عومان- كەنداو لە گەوڵ بابولمەندەب، بەدەر لە هێزداری ئابووری، خەونە جیۆپۆلیتكییەكانی چینیش زیاتردەكات. زیادبوونی كاریگەری چین، لەڕووی سیاسییەوە دەرگا بۆ پاشەكشەی دیموكراسی خۆشدەكات. لەوانەیە ئەمە عیراق هانبدات كە بەرەو مەركەزییەتی زیاتر بڕوات و  ورە بە ئێرانیش بدات كە لەسەر سیاسەتەكانی خۆی بەردەوام بێت. ئەزموونی چین بۆ كۆنترۆڵكردنی دنیای مەجازی ئینتەرنێت بۆ زۆرێك لە سیستەمەكانی ئەم ناوچەیە سەرنجڕاكێشە و ئەمەش لەوانەیە دواجار سنوورەكانی ئازادی بەرتەسك بكاتەوە. خاڵێكی دیكە پێوەندی بە مافی كەمینە و گرووپە ئەتنییەكانەوە هەیە. چین بەشێوەیەكی سەرسەختانە دژی سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ دەركەوت. لەو دوورەوە، پاڵپشتی لە ئیسپانیا و عێراق كرد بۆ دژایەتیكردنی گشتپرسییەكانی سەربەخۆیی، هەڵبەت لە نموونەی باشووری سودان دا پشتیوانی لە سەربەخۆیی كردووە.

لەوانەیە “گلۆبالیزم بە تامی چینی” كە زۆرێك باسی دەكەن لە جیاتی دیموكراسی و مافی مرۆڤ، زیاتر بایەخ بە گەشەپێدانی ئابووری بدات. وادیارە ئەمەش خەریكە روودەدات. بۆیە هەبوونی پێوەندییەكی زیاتری كورد لەگەڵ پەكین بۆ كەمكردنەوەی زیانە گریمانەییەكانی هاتنی چین بۆ ئەم ناوچەیە بایەخدارە.

[1] -https://www.ecfr.eu/page/-/china_great_game_middle_east.pdf

[2] -https://thediplomat.com/2020/07/which-countries-support-the-new-hong-kong-national-security-law/