RRC |

د.هەڵمەت غەریب
د.خامۆش عومەر
د.سۆلاڤ كاكەیی

بەرایی

لەكاتێكدا زۆر لە داواكارییە سەرەتاییەكانی خۆپیشاندەران بە دەوری بابەتە ئابوورییەكان و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دارایی و ئیداریدا دەسووڕانەوە، كتوپڕ هەمواركردنەوەی دەستوور خزێنرایە ناو داواكارییەكانی خۆپیشاندەران. ئێستا ئیدی هەمواری دەستوور بووەتە بابەتێك كە رووی كردەنیی بەخۆی گرتووە و پەرلەمانیش لیژنەیەكی بۆ درووستكردووە تاوةكو لە 4مانگدا پێداچوونەوەی بۆ بكات. بێطومان، دەستوورەكان قابیلی گۆڕانكارین، بەڵام دەستوور سەرچاوەی كێشە ئابووری و سیاسییەكانی ئێستای عێراق نییە. نیگەرانییەكە لەوەدایە كە بەشێك لە هێزە سیاسییەكان بیانەوێت بە پاساوی جێبەجێكردنی داواكاریی خۆپیشاندەران، بابەتی هەمواری دەستوور بكەنە ئامرازێك بۆ كەمڕەنگكردنەوەی دیموكراسی و فیدراڵیی لە سیستەمی سیاسی عێراق.

هەمواری دەستووری چەندەی كردەنییە؟ مەترسییەكانی سەر سیستەمی فیدراڵی و دیموكراسیی لە عێراق بە گشتی و مافە دەستوورییەكانی كورد و كەمینەكانی ئەم وڵاتە لە كۆێدایە؟ لەوەش گرنگتر، پێویستە هەرێمی كوردستان سەبارەت بەم بابەتە چ بكات؟

هەمواركردنی دەستوور

  یەكەمجار ئەوە سوننەكانی عێراق بوون كە خواستێكی هەمواری دەستووریان هەبوو، بەڵام دواجار ئەوە گۆڕا بە خواستی بەشێك لە هێزە سیاسییەكانی شیعە كە دەمێكە داوای دەكەن. لە ساڵی 2009شدا هەوڵیك بۆ هەمواركردنی دەستوور لە ئارادابوو. لەوەشدا پرِۆژەیەك ئامادەكرابوو كە لەكۆی 144 ماددەی دەستووری داوای هەمواركردنی 102 ماددەیان كرابوو. لە راستیشدا ئەمە زیاتر لە دەستوورێكی تازە دەچوو تاوةكو هەمواركردنەوەی ئەو دەستوورەی كە هەیە.لای بەشێك لە هیزە شیعەكان تێڕوانینكی جیدی هەیە سەبارەت بەوەی كە سیستەمی پەرلەمانی دەوڵەت بەهێز ناكات و پێویستە بگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتی و دەستووریش هەموار بكرێت.

” بەگوێرەی مادەی 126ی دەستووری عێراق، سەرؤككۆمار و سەرۆكوەزیر پێكەوە دەتوانن داوای گۆڕینی دەستوور بكەن. جگە لەوە، میكانیزمێكیش دانراوە كە نوێنەرانی پەرلەمانیش بتوانن داوایەكی بةوشيَوةية بكەن. بەڵام، سةرئةنجام گۆڕینی دەستوور بەستراوەتەوە بە گشتپرسییەك كە پێویستە لەنێو خەڵكدا ئەنجامبدرێت. هەرچەندە بەندی دووەم[1] و چوارەمی[2] ماددەی 126 و بەندی چوارەمی[3] ماددەی 142ی دەستوور میكانیزمی بەهێزیان بۆ پاراستنی مافی سوننە و كورد وهەرێمەكان بەتایبەتی هەرێمی كوردستان داناوە لەهەر ئەگەرێكی دەسكاریكردنی دەستوور بە قازانجی خواستی زۆرینە، بەڵام لە جوگرافیایەكی وەك رۆژهەڵاتی نێوەڕاست وعێراق، دەكرێت زۆر بە ئاسانی ئەو بەندە دەستوورییانە پێشێلبكرین كە خەڵك دەنگی لەسەرداوە.” جگە لەوە، هەندێك لە شیعەكان دنەی تۆماركردنی سكاڵایەك لە دژی ماددەی 142ی دەستوور دەدەن كە وەك ڤیتۆیەكی كوردی –سوننی سەیر دەكرێت. ئەوان بەوجۆرە لە هەوڵی ئەوەدان کە کورد لە رێگەی سێ پارێزگاکەی هەرێمي كوردستانەوە مافی ڤیتۆکردنی هەمواری دەستووری نەبێت. ئەمەش بەو پاساوەی كە گوایە دەقی پەسندكراوی دەستوور 129 ماددە بووە و دواتر ماددەكانی دیكەي بؤ زیادكراون. بەڵام ئەوە نابێتە پاساویكی یاسایی، چونكە سةرئةنجام ئەوە دەستوورە 144 ماددەییەكە بووە كە لە گشتپرسییەكدا دەنگی هێناوە.

لە راستیدا دوو ماددەی دەستووری پەیوەندیيان بە هەموارکردنەوەوە هەیە کە ئەوانیش ماددەی 126 و 142ن. لە هەموارکردنەوەی دەستووریشدا ئەولەویەت دراوةتة کارکردن بە ماددەی ١٤٢ و تەنانەت لیژنەكەی پەرلەمانیش بۆ هەموارکردنەوەي دەستوور، بەپێی ئەم ماددەیە درووستکراوە. ئەم ماددەیە لایەنە باشەكەی هەبوونی جۆرە ڤیتۆیەكە و لایەنەكەی دیكەشی كە دەكریت مایەی نیگەرانی بێت ئەوەیە كە دەبێتە هۆی پێداچوونەوە بە تەواوی دەستوور و بەپێی ئەم ماددەیە، لە کاتی دەنگدان بە هەمواردنەوەکەش هەموو ماددەکان بەیەکەوە دەخرێنە دەنگدانەوە.

 مەترسییەكانی هەمواركردنی دەستوور بۆ كورد

خاڵی سەرەکی بۆ کورد بؤ ئيَستا لة دەستووری عیراقدا مەسەلەی فیدراڵیيە کە دەبێ رێگە لەوەبگيرێت دەستکاریبکرێت. تەنانەت دەبێ هەوڵی ئەوەبدریت کە سووننەش داوای فیدراڵی بکات. هەندێک ماددەی دەستووریش هەن کە دەستکاریکردنیان بۆ کورد جێطةی مەترسین وەک ماددەكانی (١١٧،١٤٠،١٢٦، ١٢١،١١٢،١١٥،١١٤،١٠٦).

خاڵێكی دیكەش ئەوەیە كە ئەگەر سیستەمی عێراق بکرێتە سەرۆکایەتی، ئەوکاتە دەتوانێت كێشەی هاوكيَشةي بەشداریی پێكهاتەكان لە دەسەڵاتی سیاسی عێراق دروستبكات.

خۆپیشاندانەكان هەڵێكیان بۆ بەشێك لە هێزە شیعییەكان رەخساندووە كە زیاتر مەیلیان بۆ دەسەڵاتێكی ناوەندی دەچیت، تاوةكو لەسەر هەمواركردنی دەستوور پێداگری بكەن. بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە دەستوور لەلایەن ئەو هێزانەوە هەموار دەكرێتەوە كە خۆپیشاندەران لەدژی ئەوان هاتوونەتە سەرشەقام.

18كەس ئەندامی لیژنەی هەمواركردنی دەستوورن كە هێشتا رێككەوتنێك لە نيَوانياندا نییە كە میكانیزمی كاركردن و بڕیار وەرگرتنیان چۆن بێت. جگە لەوە، ماوەیەكی دیاریكراوی وەك چوارمانگ بەس نییە بۆ پێداچوونەوەی دەستوور و ئەمەش، دەتوانێت كارێكی پسپۆڕانەی لێنەكەوێتەوە.  بۆیە ئەم بابەتە پێویستی بە كاتێكی زیاترە تاوةكو ناڕوونی و گرفتە سەرەكییەكانی دەستوور چارەسەربكرێن. بۆنموونە زیاتر لە 50 ماددەی دەستووری هەن كە داواكراون دواتر بە یاسا رێكبخرێن و ئەوەش وایكردووە لە یاسایەكی بنەڕەتیی زیاتر، لانیكەم لە یاساییەكی پەرلەمانیی بچێت كە گۆڕین و دەسكاریكردنیان ئاسانترە.

خاڵێكی دیكەش ئەوەیە كە ئێستا بەهۆی ئەوەی خۆپیشاندانەکان بەردەوامن، بەشێك لە پەرلەمانتاران و هەندێك لە سیاسییەكان تەنيا لەبەر مانەوەی خۆیان بە هەموو جۆرە داواکاریەک رازین. مەترسیيەکە ئەوەیە کە لەبەرئەوە بە گۆڕینی هەندێك لە پرەنسیپە سەرەکییەكانی دەستور قایل بن.

ئەنجام

تاکە گەرەنتی بۆ کورد مافی ڤیتۆکردنە لە رێگەی سێ پارێزگاکەوە، بەڵام ئەمەش رەنگە کێشەی سیاسی بۆ هەرێمي كوردستان دروستبکات، چونکە دەبێتە هۆی ئەوەی خۆپیشاندەران کە داوای هەموارکردنەوەی دەستوور بووەتة بەشێك لە خواستەكانیان، لەوكاتدا هەڵوێست لە دژی هەرێمي كوردستان وەرگرن. هەروەها رەنگە ببێتە هۆی طوشاری نێوەدەوڵەتیش لەسەر کورد کە وابكات هەندێک گۆڕانکاری دەستووری قبوڵ بکات.

ساڵی ٢٠٠٥ کە دەستوور دانرا دۆخی کورد جیاواز بوو و لەهەموو ئاستێکدا کورد بەهێز بوو، بەڵام ئێستا دۆخەکە بۆ کورد وانیيە و گۆڕانی بەسەردا هاتووە.

دادگای فیدراڵیش شوێنێكی یەکلاکەرەوەیە لەنێوان هەرێمەکاندا بۆ پاراسستنی مافی پێکهاتەکان لە سیستمی فیدراڵیدا، بەڵام كیشەكە لەوەدایە كە ئەم دادگایە بەپێی دەستوور دانەمەزراوە بەڵکو بەبڕیاری سەرۆک وەزیران دامەزراوە.

هەوڵەكانی هەمواركردنی دەستوور جیدین و پێویستە كورد لەجیاتی گرتنەبەری ستراتیژی بەرگری و دەستگرتن بە پاراستنی خۆيةوە، هەوڵەكانی خۆی بخاتەگەڕ بۆ پێشكەشكردنی داواكارییەكانی سەبارەت بە دەستوور. پێویستە لە کاتی هەمواری ماددەکان، ئەوەی لە ٢٠٠٥ بەدەستهاتوون بیپارێزین و ئەوەشی بەدەست نەهاتووە هەوڵی بەدەستهێنانی بدرێت. بۆیە پێویستە:

• لیژنەیەکی پسپۆڕی نیشتیمانی بۆ پاڵپشتیكردنی ئەندامە كوردەكانی لیژنەی هەمواركردنی دەستوور دروستبکرێت.
• هەوڵبدریت بۆ زیادكردنی ماددەیەك لە دەستوور سەبارەت بە قەدەخەكردنی هەمواركردنی ئەو ماددانەی كە پەیوەندییان بە سرووشتی فیدراڵیی دەوڵەتەوە هەیە.
• باشترە ژمارەی ئەندامانی دادگای فیدراڵی لە دەستوردا دیاریبكرێت، نەك ئەوەی كە وەك ئێستا هاتووە بە یاسایەك رێكبخرێت. هەروەها رۆڵی كەسانی ئایینی تێدا روون بێت و بەجۆرێك بێت كە لە بواری یاساییدا رۆڵیان نەبێت، چونكە یاساكانی هێزی ماددە دەستوورییەكانیان نییە.
• ئەنجوومەنی فیدراڵی لە دەستوردا بچەسپێت، بەڵام بەوجۆرەبێت کە نوێنەری هەرێمي كوردستان و پارێزگاکانی تێدابێت و شیكردنەوەیەكی وردبكرێت سەبارەت بەوەی كە ئایا ئەندامەكان بەپێی رێژەی دانیشتووانی ناوچەكان دیاریبكرێن یان بە یەكسانی بەسەر پارێزگاكاندا دابەشبكرێن باشترە. هەروەها بەوجۆرە نەبێت کە شیعەکان دەیانەوێت پیاوانی ئاینی تێیدا ببنە ئەندام. جگە لەوەش، سەرۆکایەتی ئەنجوومەنەکە لەنێوان پێکهاتەکاندا بەشێوەی دەوری بێت.
• دەبێ کورد هەوڵی ئەوە بدات ئەو چوار مانگەی بۆ هەمواری دەستوور دانراوە درێژبکرێتەوە.
• كۆبوونەوەی پسپۆڕانەی جیاجیا سەبارەت بە بابەتی هەمواری دەستوور سازبكرێت و رای گشتی لە مەترسییەكان ئاگاداربكرێتەوە.

[1] -جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە گۆڕینی دەستووردا بنەما بنەڕەتییەكان و ماف وئ ازادییەكان لە بەندی یەكەم و دووەمدا دەسكاریی ناكرێن مەگەر دوو لەسەر سێی پەرلەمان داوایبكات و خەڵكیش پەسندی بكات.

[2] -ئەم بەندە جەخت لەوەدەكاتەوە كە گۆڕانكاریی دەستوور نابێ لەو ماددانەدا بكرێت كە رێگا بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمەكان خۆشبكات مەگەر بە دوا پەرلەمانی خۆجێی و رەزامەندی خەڵكی ئەوێ لەڕێی راپرسییەوە

[3] -ئەم بڕگەیە باس لەوە دەكات كە ئەگەر  دوو لەسەر سیی دەنگدەرانی سێ پارێزگا دژی تەعدیلی دەستووربن، رەتدەكرێتەوە.