هه‌ڵبژاردن به كۆڵه‌كه‌یه‌كی گرنگی دیموكراسییه‌كانی ئه‌مڕۆی جیهان هه‌ژمارده‌كرێت، به‌ڵام تاقه فاكته‌ری دیموكراتیزه‌بوونی هیچ وڵاتێكیش نییه. كۆتایی دنیای دووجه‌مسه‌ری، ده‌رفه‌تی له‌به‌رده‌م گه‌شه‌كردنی دیموكراسی له سه‌رتاسه‌ری جیهان كرده‌وه. پێشكه‌وتنه‌كانی بواری ته‌كنه‌لۆژیای گه‌یاندن و زانیاریش وایانكرد
کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بە کابینەی بنکە فراوانی پێنج حزبی بەناوکرا، یەک لە ئاڵۆزترین کابینەکانی هەرێمی کوردستان بووە. ئەم کابینەیە هەم لەناوەوە و هەم لەدەرەوە رووبەرووی گەلێک قەیران بووەوە. هەر لە سەرەتاوە هەست بەوە دەکرا ئەم کابینەیە رووبەرووی گەلێک گرفت دەبێتەوە. جارێ خودی کابینەکە کەوا لە پێنج حزبی سەرەکی براوەی هەڵبژاردنەکان پێکهابتوو، هەر بە ئاستەمی کەوتە سەرپێ. هێشتا ساڵێک لە تەمەنی خۆی پڕنەکردەوە، رووبەرووی چەند قەیرانێکی سەخت بووەوە کەوا هەندێکیان سەرچاوەی دەرکییان هەبوو و هەندێکیشیان سەرچاوەی ناوەکی.
مانا هاوچەرخەكەی چەمكی بەشداریكردنی سیاسیی ئافرەتان دوو ڵایەنی گرنگ لەخۆدەگرێت: یەكەم ڵابردنی ئەو ئاستەنگە یاسایی و ئیداری و كۆمەڵایەتییانەیە كە بوونەتە لەمپەر بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان لە پۆستە باڵاكانی سەركردایەتیكردن و بەڕێوەبردندا. لایەنی دووەم پەیوەندیی بە گرتنەبەری رێوشوێنێكی سیاسییەوە هەیە كە پاڵپشت بێت بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان و هەلی بەردەمیان زیادبكات جا لەسەر ئاستی بەرزكردنەوەی توانایان بێت یان بەپلەی یەكەم بەكارهێنانی تواناكانیان لە بەرژەوەندیی ئافرەتان خۆیان بێت.
هەڵبژاردنەكانى پەرلەمانى كوردستان، هەر لەیەكەم هەڵبژاردنەوە لە ساڵى 1992 ەوە تا دەگاتە دواهەڵبژاردن لە ساڵى 2013 دا، بە رِووداوى گرنگ دەژمێردرێن و جێگاى بایەخى حزبە سیاسیەكان و هاووڵاتیانى هەرێم و حكومەتەكانى عێراق و دەوڵەتانى ئیقلیمى و زلهێزە جیهانیەكانیش بوون. ئەمەش لەرِاستیدا بۆ گەلێك فاكتەرى ناوخۆیى و دەرەكى، مێژوویی و ئێستایی، جیۆسیاسى و ئابوورى ….هتد، دەگەڕێتەوە. نەخشەى پێكهاتەى پەرلەمانى كوردستان دەبێتە جێی بایەخى هەموو ئەو هێزولایەنانەى سەرەوە، بۆیە دەیانەوێت هەرزوو خوێندنەوە و پێشبینیى بۆ بكەن، كارى تێبكەن، خۆیان بۆ دەرەنجام و دەرهاوێشتە خوازراو و نەخوازراوەكانیشی ئامادە بكەن.
لەم هەڵبژاردنەدا بەشیوەیەکی ئەندازیاری بۆ کراو، هەوڵی بەدووجەمسەری کردنی پرۆسەی سیاسی کوردستان دەدرێت. ئەم پرۆسەیە ئەوەندە زەق بووەتەوە کەوا بۆنی گوتاری سەردەمی جەنگی ناوخۆییشی لێدێت. ئەم دۆخە بە هەموو حسابێک پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بەسەر دوو جەمسەری سەرەکی سەوز و زەرددا دابەشدەکات. ئەمە چی واتایەک هەڵدەگڕێت؟
لە ۆرژانی رابردوودا كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان رایگەیاند كە ئەوان دەتوانن هەڵبژاردنی پێشوەخت بەڕێوەببەن، هەلومەرجەكەی بۆ بڕەخسێندرێت. یەكێك لەوانەش یاسای دادگای باڵای فیدراڵییە وەك مەرجەعی پەسەندكردنی یان رەتكردنەوەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن.
“وازهێنان” یان “لادان”ی ئەرشەد ساڵحی لە سەرۆكایەتی بەرەی توركمانی، چەندەی رووداوێكی گرنگی نێوخۆیی بێت بۆ توركمانەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان، ئەوەندەش دەتوانێت رەهەندێكی دەرەكیی بێت وجێی بایەخ بێت. حاڵی حازر توركمانەكان، بەهۆی دابەشبوونە مەزهەبییەكەیان بەسەر شیعە و سوننەدا، لەنێوان بەرداشی دوو گەمەی سیاسی توركی و ئێرانیدان.
بەگەڕانەوەی موقتەدا سەدر بۆناو كێبڕكێی هەڵبژاردن، بەربەستی گەورەی بەردەم پرۆسەكە هەڵگیرا و ئامادەكارییەكانی كەوتنەوە سەرپێ، بەڵام ئەمە بەمانای ئەوە نییە كە هەڵبژاردنەكە ئامانجی خۆی دەپێكێت. لەكاتێكدا یەكەمجارە لە مێژووی كۆماری 2003 دا،
ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو، مێزگردێکی بەناونیشانی “پرسی کۆتا و نوێنەرایەتی تورکمان لە پەرلەمانی کوردستان” بە بەشداریکردنی ئایدن مەعروف وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پێکهاتەکان، ریاز ساری کەهیە سەرۆکی حزبی تورکمەنئەلی، محەمەد سەعدەددین سەرۆکی پارتی گەشەپێدانی تورکمانی و عیرفان کەرکووکی، سەرۆکی پارتی گەلی تورکمانی بەڕێوەچوو.
كۆبوونەوەی لایەنە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لە سایەی هێرشێكی دیكەی درۆنی بۆ سەر هەولێر، هەوڵێكی سازانە لەنێو ترازنێكی قووڵتر، كە دەشێ بۆ كورد چارەنووسساز بێت. درۆنەكەش نەبێ، دیارە كە سازانی نێوخۆیی كورد دڵی هەموو لایەك خۆش ناكات، بەڵام ئەمە بۆ كوردستانییان ئیدی وەك پێویستییەكی ژیانیی لێهاتووە.
وەرزی نوێی بەرنامەی چوارقۆڵی لە 09-01-2023 دەستیپێکردەوە و هەفتانە رۆژانی دووشەممە لەلایەن زریان رۆژهەڵاتی، بەڕێوەبەری ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو مۆدیرەیت دەکرێت و تێیدا لەگەڵ کەمال رەئووف، رۆژنامەڤان و عەدنان عوسمان، شرۆڤەکاری سیاسی و میوانێکی دیکە کە هەفتانە دیاری دەکرێت، دوایین پێشهاتەکانی کوردستان تاوتوێ دەکرێن.
بەداخەوە کادیری بەشێکی زۆری حزبە کوردییەکان لە قاڵبێکی تەسکی حزبیدا سەیری سیاسەت و حوکمڕانی دەکەن. بە تایبەت دوو حزبە سەرەکییەکەی دەسەڵات، کادیرانی حزبەکەیان لەسەر بنەمای دەستەمۆیی و هاوڕایی و لەگەڵ روانگەی سەرکردەکان هەڵدەبژێرن
هێزه هه‌رێمیه‌كان هه‌میشه چاویان له‌وه‌یه خاڵی لاوازی پارته كوردییه‌كان بزانن و له به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان به‌كاریبێنن. هه‌ڵبه‌ته مه‌به‌ست ئه‌وه نیه بڵێم ته‌نیا یه‌كێتی خاڵی لاوازی هه‌یه، هه‌موو لایه‌نه‌كان هه‌یانه، به‌ڵام كاتێك خاڵی لاوازی هێزێكی وه‌ك یه‌كێتی یان پارتی ده‌كه‌وێته ده‌ست هێزێكی هه‌رێمی، ئه‌وا كاریگه‌ریه‌كانیشی زۆر گه‌وره‌ترو چاره‌نووسسازتر ده‌بن تا هێزیكی بچووك
پاش (9) دانیشتن كە پڕبوون لە دادبینی و مشتومڕ، دادگای فیدراڵی دەیەم دیارترین بڕیاری پەیوەست بە كەیسە كوردییەكانی لە پاش ریفراندۆمەوە(2017) دەركرد. ئەمە پازدەیەمین بڕیاری ئەمساڵییەتی (2023) و بەردەوامبوونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی بە یاسایەكی ناكۆك و دژی دەستوور ناساند و كۆتایی بە چاوەڕوانی و گفتوگۆ یاساییەكان لەوبارەیەوە هێنا.
سەرەڕای بڕیارەكەی دادگەی فیدراڵی سەبارەت بە رەتكردنەوەی یاسای درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمانی كوردستان، هیشتا ناكۆكیی لایەنەكان لەسەر پرسی كۆتا و كورسیی پێكهاتەكان گرفتێکی گەورەیە لە بەردەم هەرێمی کوردستان.
بەگوێرەی راپرسییەكی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو، زیاتر لە 72%ی گەنجان دەیانەوێ بەشداری لە هەڵبژاردن بكەن ئەگەر مافی دەنگدانیان هەبێت، ئەمەش لە كاتێكدایە كە رێژەی گشتی بەشداریكردنی خەڵك لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا لە ئاستێكی زۆر نزمتردا بووە.
بێشک ئەو هەموو مشتومڕەی کە لە چوارچێوەی سوڵحی ساردی نێوان پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا، بەتایبەتی لەبارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەیە بابەتێکی فرەڕەهەندە. لە دوای نەوەدەکانەوە، ئەوکاتەی کە نەزمی جیهانی لە دوای رووخانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران، روخساری جیهانی داهاتووی وێنا دەکردەوە، شەڕی نێوخۆیی کورد بابەتێک بوو کە بە کەڵکی بەشێک لە هێزە ناوچەییەکان دەهات کە ئەویش لە دوای یەکەم ئەزموونی هەڵبژاردن روویدا.
ئەم راپرسییە لەنێو 2412 هاونیشتمانی دا لە سەرتاسەری هەرێمی كوردستان كراوە كە تەمەنیان لە سەرووی 18 ساڵ بووە و بەشێوەیەكی هەڕەمەكیی هەڵبژێردراون. لەبەر بایەخی جۆگرافیای دەنگدەران، ژینگەی بەشداربووان بۆ سێ بەشی شارنشین، شارنیشنی دەورووبەر و گوندنشین دابەشكراوە.
ئەنجامەکانی ئەم راپرسییە، سەبارەت بە رەفتاری دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان زانیاری گرنگمان پێدەدەن. ئەوەمان بۆ روون دەکاتەوە کە لەوانەیە رێژەی چەند لە سەتی هاونیشتمانیانی هەرێمی کوردستان بەشداری لە هەڵبژاردنی داهاتوو بکەن. خواستی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن لەنێو گەنجان زیاترە لە کەسانی بە تەمەن. لەنێو رەگەزی مێ زیاترە لە نێر و لە نێو ئەوانەش کە بێکارن و لەڕووی ئابوورییەوە ناچالاکن زیاترە لە رەگەزی نێر و لەوانەی کە کاردەکەن. هەروەها هەرچی لە ژینگەی گوندنشینەوە بەرەو ناوەندی شارەکان دێین، خواستی بەشداری لە هەڵبژاردن کەم دەبێتەوە.
، براوەی یەكەم لە هەڵبژاردنی داهاتوو، ئەوانەن كە دەنگ نادەن. ئەگەر ژمارەی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان 3641000 کەس بێت، ژمارەی ئەم بەشە، لە سەرووی یەك ملیۆن و چوارسەد هەزار دەنگدەردایە، كە بەڕێژەی 39.7%ی دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان دەبێت.
بەپێی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییە، لە هەڵبژاردنی داهاتوودا براوەی یەكەم، پێكەوە ئەوانەن كە بەشداری ناكەن، دەنگدەری خۆڵەمێشین و بە بەتاڵی دەنگدەدەن.39.7%ی هاووڵاتیان بەشداری لە هەڵبژاردن ناكەن، 29.2%ی ئەوانەی كە گوتوویانە بەشداری دەكەن دەنگی خۆیان ئاشكرا ناكەن و 3.7%یش گوتوویانە بە بەتاڵی دەنگ دەدەن. مەزەندە دەكرێت ژمارەی ئەمانەش هەموو پێكەوە، دەوری 2167252 كەس بن. ئەمەش وادەكات كە ئەگەری ئەنجامی چاوەڕواننەكراو لە هەڵبژاردنی داهاتوودا شتێكی دوورنەبێ
