كتێبەكە ناوی (ئەنفلوانزای مەزن)ە و جۆن ئێم بەری نووسیویەتی و بەسەرهات و مێژووی ئەنفلوانزای ئیسپانی دەگێڕێتەوە، كە نزیكەی 500 ملیۆن كەسی تووشكرد و كۆتایی بە ژیانی 40 بۆ 50 ملیۆن كەس هێنا.

فران تاونسێند لە لێدوانێك بۆ كەناڵی (ئەی بی سی) ئەمریكی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە لەو سەروبەندەدا هەمەلایەنترین پلان لە مێژووی ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەی پەتایەكی جیهانگیر لەدایكبوو، كە دروستكردنی تەكنەلۆژیای نوێ و خێرای ڤاكسین و كۆگایەكی گەورەی پێداویستییە گرنگەكانی لەخۆدەگرت، لەوانەش دەمامك و ئامێری هەناسەی دەستكرد.

ئەم هەفتەیە ڤیدیۆیەكی ساڵی 2005ی بوش لە ناوەندەكانی ئەمریكا زیندووكراوەتەوە كە تێیدا سەرۆكی ئەوكاتی ئەمریكا هۆشداری دەدات: “ئەگەر چاوەڕێی پەتایەكی جیهانی بكەین، ئەوە بۆ ئامادەكارییەكان زۆر درەنگ دەكەوین”. كاردانەوەی دوو هەفتەی رابردووی ئەمریكا بەرامبەر پەتای كۆڤیدـ19 گومانی ئەوەی دروستكردووە كە ئەمریكا بۆ پەتایەكی لەو جۆرە ئامادەكاری نەكردبێت. ئەو پلانەی بوش بیری لێدەكردەوە تەنانەت ستافی ئیدارەكەی خۆیشی تووشی شۆك كردبوو.

راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی دەڵێت “كاردانەوەی من ئەوەبوو كە گوتم من لەنێو كاردا ونبووم، من سەرقاڵی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، تۆفان و ئاگری دارستانەكانم. بەڵام ئەو گوتی رەنگە ئەمە لەكاتی دەسەڵاتی ئێمەدا روونەدات، بەڵام ئەم وڵاتە پێویستی بە پلانە”.

سەرەتای ئەم مانگە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەڤانیدا رایگەیاند كۆگای كەلوپەلی خۆپارێزی تاكەكەسی نزیكە لە بەتاڵبوون، یەكێك لە پێكهاتەكانی ئەو كۆگایە دەمامكی N95ە، كە بەشێوەیەكی بەربڵاو بۆ خۆپاراستن لە تووشبوون لە ڤایرۆسی كۆرۆنا بەكاردەهێنرێت و رێگری لە تێكەڵبوونی گەردیلەكانی هەوا لەگەڵ هەناسەی مرۆڤ دەكات.

پلانەكەی بوش بۆ پەرەپێدانی كۆگای نیشتمانیی بە 7 ملیار دۆلار دەستپێكرد. بەڵام وەك هەموو هەوڵێكی رێگری دوای ماوەیەك پاساوێكی ئەوتۆ نامێنێ بۆ ئەوەی هەموو ساڵێك هەمان بڕی بودجەی بۆ تەرخانبكرێت. كارڵ رۆڤ، راوێژكاری ئیدارەی بوش، بە (فۆكس نیوز)ی ئەمریكی راگەیاندووە هەرچەندە بوش دەستی بە جێبەجێكردنی پلانی بەرەنگاربوونەوەی پەتایەكی جیهانی كرد، بەڵام پلانەكە درێژەی پێنەدرا.

رۆڤ دەڵێت: “یەكێك لەو شتانەی سەرم لێی سوڕماوە ئەوەیە كە وابزانم لە 2014 بوو كاتێك ژمارەیەكی زۆر دەمامكی N95 لە كۆگاكە دەرهێنران، بەڵام هیچ كات شوێنیان پڕنەكرایەوە. وابزانم هەمان شت بەسەر كۆگاكانی ئامێری هەناسەدانی دەستكردیش هات”.

بە گوتەی راوێژكارەكەی بوش بەشێك لە كێشەكە پەیوەندی بە ماوەی مانەوەی كەلوپەلەكانی نێو كۆگاكانەوە هەیە، هەندێك لەو كەلوپەلانەی وەك ئامێری هەناسەدانی دەستكرد بۆ ماوەیەكی درێژ دەمێننەوە و بەردەوام بەكاردەهێنرێنەوە، بەڵام دەمامكەكان لەگەڵ تێپەڕینی كات كاریگەرییان كەمدەبێتەوە و تەنیا یەكجاریش بەكاردەهێنرێن، هەر بۆیە ئەو بەشە لە كۆگاكان پێویستیان بەوەیە ماوە ماوە پڕبكرێنەوە، ئەوەش پێویستی بە بودجەی بەردەوامە.

مانگی شوباتی ئەمساڵ ئالێس ئازەر، وەزیری تەندروستی و خزمەتگوزارییە مرۆییەكان بە كۆنگرێسی ئەمریكای راگەیاند كۆگای نیشتمانیی ستراتیژیی ئەمریكا 30 ملیۆن دەمامكی نەشتەرگەری و 12 ملیۆن دەمامكی N95ی تێدایە، ئەوە جگە لە 5 ملیۆن دەمامكی دیكەی جۆری N95 كە ماوەی بەكارهێنانیان بەسەرچووە.

بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی میدیایی بلومبێرگ، دوای بڵاوبوونەوەی ئەنفلوانزای وەرزی لە 2009، كە قەیرانی كەمیی دەمامكی N95ی لێكەوتەوە، ئیدارەی باراك ئۆباما، سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بڕیاریدا 75٪ی دەمامكەكانی كۆگای نیشتمانی دابەشبكات، بەبێ ئەوەی جارێكی دیكە كۆگاكە پڕبكرێتەوە.

كۆگای ستراتیژیی نیشتمانی لە بنەڕەتدا لەساڵی 1999 دامەزراوە، ئامانج لەو كۆگایە ئامادەبوونە بۆ هەڕەشەی وەك پەتای جیهانی، كارەساتی سرووشتی و تیرۆریزمی بایۆلۆژی. كۆكاگە سەرەتا ناوی كۆگای پێداویستییە دەرمانییە نیشتمانییەكان بوو، بەڵام دواتر لە 2003 رێكخرایەوە و كەلوپەلی نوێی بۆ زیادكرا و ناوەكەشی كرایە كۆگای ستراتیژیی نیشتمانی.

بەپێی بەدواداچوونێكی رۆژنامەی USA Todayی ئەمریكی، لەكاتی دامەزرانییەوە، كۆگاكە 13 جار كەڵكی لێوەرگیراوە، لەوانەش لەكاتی هێرشەكانی 11ی سێپتەمبەر، هێرشە تیرۆریستییەكانی دیكە، هێرشە بەكتریاییەكان، باهۆزەكانی كاترینا، ریتا لە 2005 و باهۆزەكانی گۆستاڤ و ئیكە لە 2008.

لەكاتێكدا ژمارەی تووشبووانی ڤایرۆسی كۆرۆنا تاوەكو پاش نێوەڕۆی دووشەممە نزیكەی 1 ملیۆن و 288 هەزار كەسی تێپەڕاندووە و زیاتر لە 70 هەزار و 500 كەس بە ڤایرۆسەكە گیانیان لەدەستداوە، زانایان پێشبینیدەكەن بەرهەمهێنانی ڤایرۆسێك 12 بۆ 18 مانگی پێویست بێت.

بوش لە 2005 جەختی لەوە كردبووەوە كە “ئەگەر پەتایەكی جیهانی لێمانبدات، ئەوە دەبێ توانای ئەوەمان هەبێ كە بە خێرایی ڤاكسینێك دروستبكەین و بتوانین بەپێی پێویست ڤاكسینەكە دروستبكەین بۆ ئەوەی ئەمریكییەكان لەبەرامبەر هێرشی پەتا جیهانییەكەدا بپارێزین”.

ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی جیهان بەهۆی بڵاوبوونەوەی خێرای ڤایرۆسی كۆرۆناوە تووشی كەمی پێداویستییە سەرەكییەكانی خۆپارێزی بوون، بەتایبەتی دەمامك كە رێكخراوی تەندروستیی جیهانی رایگەیاندووە بۆ خۆپارێزی پێویستە. ئەوەش وایكردووە زلهێزە ئابوورییەكانی جیهان بكەونە ململانێیەك لەسەر بەدەستهێنانی دەمامك، كە فەرەنسا بە “جەنگی دەمامك” ناوی دەبات.

یەكێك لە هۆكارەكانی كەمبوونەوەی بەرچاوی پێداویستییە سەرەتاییەكانی خۆپارێزی دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی ژمارەی پشكنینەكان لە دوو هەفتەی رابردوودا، كە تێیدا ئەمریكا بە زیاتر لە 1 ملیۆن و 773 هەزار پشكنین لە پێشەنگی وڵاتان دێت. ستافی ئەو پشكینانە پێویستییەكی زۆریان بەو پێداویستییانە هەیە.