سەرەتا پێویستە بڵێم كە بەرگری لە دیسكۆرسی هەردوو بەرێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم كە لە وتاروگوتارەكانیاندا بەوپەڕی رێز و هەست بەبەرپرسیارێتی و تەنانەت دڵسۆزییەوە هەڵوێست و روانگەی خۆیان دەربڕیوە.
فرانک سنۆدن مامۆستای مێژوو و مێژووی پزیشکی لە زانکۆی یەڵی ئەمریکی لە کتێبە تازەکەیدا ” پەتاگشتگیرەکان و کۆمەڵگا: لە مەرگی رەشەوە بۆ ئێستا” ئەوە شیدەکاتەوە کە چۆن بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، سیاسەتی داڕشتۆتەوەو شۆڕشەکانی تێکشکاندووە و جیاکاری رەگەزی وئابووریی لێکەوتۆتەوە.
بازاڕی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان نزیکەی یەک لەسەر سێی کۆی وەبەرهێنانی هەرێمی کوردستانی بۆ خۆی برد و، ئەمە وادەكات كە گۆڕانكارییەكانی بایەخی زۆریان هەبێ و كاریگەری لەسەر كەرتەكانی دیكەش دابنێت. ئەم کەرتە بە یەکێک لە بازاڕە چالاکەکانی ئابووری و جوڵەی بازاڕ لە سەنتەری پارێزگاکان دادەنرێت، نەك هەر ئەوە بەڵكو كاریگەری لەسەر سەرچاوە سرووشتییەکانی وەک ئاو و وزە و، کۆی پێکهێنەرەکانی دیکەی پەیوەست بە کەرتی خانووبەرەش دادەنێت. لەبەرئەوەش، هەڵسەنگاندن بۆ كەرتی خانووبەرە گرنگە هەروەهاش بە پێویستییەكی هەنووكەیی لە هەرێمی كوردستان هەژمار دەكرێت. لێرەشدا هەوڵدەدەم بە زنجیرە هەڵسەنگاندنێك سەرنج بۆ رەهەندە جیاوازەكانی ئەم كەرتە رابكێشم كە بریتین لە:
پرۆژەکانی خانووبەرە (خانوو، شوقە و ڤیلا)، کە بە گوند و سیتی و تاوەرە جیاوازەکانیدا دەناسرێتەوە، یەکێک لە جیاوازییە بنەڕەتییەکان دابینکردن و هەبوونی خزمەتگوزارییەکانی وەک ئاو، کارەبا، رێگاوبان و پاکوخاوێنییە لەنێو پرۆژەکاندا. لە بەشی دووەمی ئەم زنجیرە دوانزە بەشییەدا هەڵسەنگاندن بۆ ئەو خزمەتگوزارییانە وهۆکاری جیاوازییەکان و ئەو پرسیارەی بۆچی حکومەت بەڕێوەی نابات دەکەین! لەکاتێکدا سەرچاوەی دابینکردنی ئەم پێداویستیانە هی دەوڵەت نەبێت، ئەوا موڵکی تاکەکەس نییە؟ خاڵێکی دیکەش ئەوەیە، بۆچی جیاوازی لە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکاندا لەنێوان گوندە کۆن و گوندە نوێیەکاندا، گەڕەکە کۆن و نوێیەکاندا بەم شێوەیە بێت، لەکاتێکدا لە تەنیشت یەک و لەنیو یەک شاردایە؟
لە بەشی سێیەمی زنجیرە هەڵسەنگاندنی كەرتی خانووبەرە، تیشک دەخەینەسەر یەکەکانی نیشتەجێبوون و کرێنیشینی لە هەرێمی کوردستان. باسی ئەزموونی سەنگافۆرە بۆ کەمکردنەوەی کرێنشینی دەكرێت و، بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەشدا دەگەڕێین كە بۆچی یەکەکانی نیشتەجێبوون کرێنشینییان لە هەرێمی کوردستان كەمنەكردۆتەوە.
راپۆرتی بازاڕی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان كه زانیاریــی ورد لەسـەر ئاڵوگۆڕەكانـی نـرخ لـە بـازاڕی خانووبـەرە له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكانی هه‌ولێر، سلێمانی، دهۆك و هه‌ڵه‌بجه و هه‌رێمی كوردستان دەخاتـە بەردەسـت
له‌ڕووی موڵه‌تدان، وه‌به‌رهێنان و كڕین و فرۆشتنه‌وه، كه‌رتی خانووبەرە ناڕوونی و ئاڵۆزییەکی پێوەدیارە کە بووەتەهۆی جیاوازی گەورە لەنیو شارەکان و لەکاری ئەو کەسانەی لەم كه‌رته‌دا کار دەکەن. لێرەدا هه‌ڵوه‌سته له‌سه‌ر جیاوازییەکانی نێوان هەر سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بۆ خانووبەرە لە شێوازی کڕین و فرۆشتن له شوقه و خانوو و ڤیلا نوێیه‌كان دەكرێت و، لێكه‌وته‌كانی تێكه‌ڵیی کاری وەبەرهێنەر و خاوەن کۆمپانیا و نووسینگەکانی خانووبەرە (ده‌ڵاڵی خانووبه‌ر) و جیاوازی موڵەتدان بە پرۆژەکانی نیشته‌جبوون ده‌خرێنه‌ڕوو.
خراپ بەڕێوەبردنی سامانی ئاو و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا دەبێتە مەترسیێکی جیددی و لە ئێستا و داهاتووشدا، لێکەوتەی گەورەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی دەبێت. هەر بۆیەش خراپی بەڕێوەبردنی ئاو لە گۆڕانی کەشوهەوا مەترسیدارتر دەبێت، چونکە دروستبوونی کەمئاوی، زۆرجار بەهۆی پشتگوێخستن و خراپی بەکارهێنانەوەیە[1].
شارسازیی یاخود بنیاتنانی شار کارێکی ئاسان نییە، چونکە کۆی پێکهینەرەکانی شار بەیەکەوە کار دەکەن، هەربۆیەش لەم قۆناخەدا و بۆ داهاتوو باس لە شارە بەردەوامەکانSustainable City دەکرێت، واتە ئەو شارانەی دەتوانن پشت بە وزەی بەردەوام ببەستن. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر گۆڕانکارییەکان لە بنیاتنانی شار، شارسازیی و رۆڵی کەرتی خانووبەرە لە بنیاتنانی شارە بەردەوامەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەکەین و بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێن، ئایا پرۆژە کۆن و نوێیەکانی خانووبەرە رەچاوی شارێکی بەردەوامیان تێدا کراوە یاخود نا؟ دواجاریش چی بکرێت؟
بەپێی یاسای وەبەرهێنان، پرۆژەکانی وەبەرهێنان و لەنێویاندا پرۆژەکانی نیشتەجێبوون بەناوی وەبەرهێن دەکرێن یاخود لەوانەشە بە موڵکیەت زەوی پرۆژەکە هێ وەبەرهێنەر خۆی بووبێت و موڵەتی لە وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار یان وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن وەرگرتبێت. واتە لە هەردوو رەوشەکەدا خاوەن موڵک خاوەنی پرۆژەکەیە، هەرچەندە هەندێک لە پرۆژەکان دوای تەواوبوونیان وەکالەت کراوەتەوە و دەکرێت بەناوی کڕیارەوە.
لەم قۆناخە و لەساڵانی داهاتوودا، بەڕێوەبردنی وەبەرهێنانی خانووبەرە، و کاری بازرگانی کەرتی خانووبەرە بەهۆی تەکنەلۆژیا و ژێری دەستکردەوە گۆڕانێکی بێ وێنەی تێدا روودەدات. ئێستا تەکنەلۆژیا بۆ بەڕێوەبردنی ئەم کەرتە لە جیهاندا و لەلایەن گەورە کۆمپانیاکانی بواری خانووبەرە پێناوەتە قۆناخی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و ژیری دەستکردەوە، ئەویش بەئامانجی زانین و ئاراستەکردنی سەرمایەکانیان لەم کەرتەدا، شۆڕشی پیشەسازی چوارەمیش بە تەحەداکردنی گۆڕینی ئاراستەی ئابووری بازاڕە باوەکان بۆ بازاڕی ئۆنلاین، کۆتایی بە قۆناخێکی ئابووری شەقام هێنا، لەوانەش ژیری دەستکرد گوڕانکاری گەورەتر بهێنێتە ئاراوە. هەرچەندە لەکەرتی خانووبەرەدا گۆڕانکارییە ژینگەییەکان، کۆمەڵایەتییەکان و ئیدارەدانیشی گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، بەڵام تەکنەلۆژیا وێنای داهاتووی دەکیشێت. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر دابینکردن و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا لە وەبەرهێنانی کەرتی خانووبەرە و رۆڵی ژێری دەستکرد لە ئاراستەکردنی بازرگانی کەرتی خانووبەرە پەیوەست بە هەرێمی کوردستان دەکەین.
لەم بەشەدا تیشک دەخەینەسەر دۆزراوە سەرەکییەکان و ئاماژەکانی نیو راپرسیی راپۆرتی بازاڕی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان کە لەچوارچێوەی لێکۆڵینەوەکەی ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لەبارەی بازاڕی خانووبەرە ئەنجامدراوە. لەڕاستیدا چەندین دۆزراوەی سەرەکی بۆ کۆمپانیا و دامەزراوە حکومی و تایبەتەکان لەسەر کەرتی خانووبەرەی هەرێمی کوردستان و هەولێری پایتەخت تێدایە، بەڵام لێرەدا لەسەر دوو ئاست هەڵوەستەی لەسەر دەکەین، یەکەم: ئەو هۆکارانەی دەبنەهۆی گوڕانکارییەکان لە بازاڕی خانووبەرەدا و دووەم: ئاماژە سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی نیو راپرسییەکەیە کە لەوانەیە بەهۆی کەرتی خانووبەرە رووبدات.
گۆڕانکاری گەورە بەسەر شوێنە بازرگانییەکاندا و ئەو ناوچانەی بە بازاڕ و دوکان و شوێنی ئاڵۆگوڕی بازرگانی دادەنرێت لە هەرێمی کوردستان هاتووە، ئەویش بەهۆی دروستبوونی پرۆژەکانی نیشتەجێبوونەوە، ئەگەر لە کۆندا لە دیزاینی شارەکاندا شوێنی بازاڕ لە سەنتەری شارەکان دانرابێت، ئەوا ئەمڕۆ شەقامە سەرەکییەکانی هاتووچۆ و، تەنانەت نیو خودی پرۆژەکان بەهۆی بوونی دووکان بە بازاڕ و شوێنی بازرگانی دادەنرێت. ئێستا لەنیو پرۆژەکانی نیشتەجێبوون نرخی یەک مەتر دووجا لە شەقامێکی سەرەکیدا کە دووکان و باڵەخانەی بازرگانی تێدایە نەک دوو هێندە و سێ هێندەی شوێنەکانی دیکەیە، بگرە لە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون ئەو خانووانەشی دەکەونە سەر شەقامە سەرەکییەکان یاخود دەتوانرێت ئۆفیسی بازرگانی لێبکرێتەوە بۆ کۆمپانیا بەکاربهێنرێت نرخەکانیان ئەگەر دوو هێندەی هەمان رووبەری خانووی ناو پرۆژەکە نەبێت ئەوا ئەوەندە نیویەکی دەکات، لێرەدا و لە بەشی دەیەمی ئەم زنجیرە هەڵسەنگاندنەدا هەڵوەستە لەسەر رۆڵی پرۆژەکانی نێشتەجێبوون لە درووستبوونی شوێنە بازرگانییەکاندا (دوکان، بازاڕ و شەقامی بازرگانی)، دۆزراوەکانی نرخی شوێنە بازرگانییەکان لە شەقامە جیاوازەکانی پارێزگاکان و لێکەوتە باش و خراپەکانی ئەم تێکەڵاوییە دەکەین.
بازاڕی خانووبەرە یاخود نیشتەجێبوون گەورەترین بازاڕە لەرووی سەرمایە یاخود بەهاکەیەوە لەجیهاندا و ساڵ بە ساڵ روو لە بەرزبوونەوە بووە، بەشێوەیەک ئێستا بەهای خانووبەرە (نیشتەجێبوون) گەیشتووەتە 258 تریلۆن دۆلار لە جیهاندا، ئەمەش لەکاتێکدا ئەو پارەیەی لە بازاڕی خانووبەرەدا مامەڵەی پێوەدەکرێت لە 2020دا گەیشتووەتە 10.5 تریلۆن دۆلار و بەڕێژەی 9.3% بە بەراورد بەساڵی پێش خۆی زیادیکردووە[1]. هەروەها، بەپێی راپۆرتی نایت فراند لە 2021دا لەکۆی 56 وڵاتی جیهان لە 53 وڵاتیان بەڕێژەی جیاواز لە 59% بۆ 1.2% نرخی خانووبەرە بەرزبووەتەوە، کە تورکیا* بە 59% پێشەنگ بووە و قوبرس بە 1.2% دواهەمینە[2].
ە ماوەی رابردوودا و لە یانزە بەشدا هەڵسەنگاندنمان بۆ دەرفەت و ئاڵنگارییەکانی کەرتی خانووبەرە و بازاڕەكەی لە هەرێمی کوردستان کرد، کە تێیدا هەڵوەستە لەسەر بازاڕی ئێستا و داهاتووی نرخەکان، گرفت و ئاستەنگەکانی نێو ئەو كەرتە، لەڕووی خزمەتگوزارییەکان، تێکەڵاوی کاری وەبەرهێنەر و کۆمپانیاکانی خانوبەرە، لێکەوتەکانی گەشەکردنی خێرای ئەم کەرتە لەسەر بنیاتنانی شار و سەرچاوە سرووشتییەکانی وەک (ئاو، وزە و خاک)..
داهاتی هەرێمی کوردستان وەک داهاتی عێراق لە نەوتەوە دێت، هەربۆیەش هەر بەرزی و نزمییەک لە نەوتدا کار دەکاتە سەر کۆی داهاتی هەرێمی کوردستان
بەپێی داتا کۆکراوەکان ژمارەی ئەو پرۆژانەی خانووبەرە (شوقە، خانوو و ڤیلا) کە لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا لە هەولێری پایتەخت وەک پرۆژەی نیشتەجێبوون بنیاتنراون و ئێستا لە بازاڕی خانووبەرە مامەڵەی پێوە دەکرێت، 131 پرۆژەی نیشتەجێبوون بووە کە 128 هەزار و 542 شوقە، خانوو و ڤیلا بە رووبەری جیاواز لەخۆ دەگرێت.
ژمارەی ئەو یەکانەی نیشتەجێبوون کەوا لە ئەمساڵ و ساڵانی داهاتووشدا تەواو دەبێت سەروو 47 هەزار یەکەی نیشتەجێبوونن، لەکاتێکدا هەموو ئەو یەکانەی نیشتەجێبوون کە لە 2006وە تاوەکو ئێستا لە سەنتەری پارێزگای سلێمانی بنیاتنراون 90 هەزار یەکەی نیشتەجێبوونن.
رۆژی چوارشەممە، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤، ناوەندی لێکۆلێنەوەی رووداو مێزگردێکی بەناونیشانی "کورد و سەرژمێری ٢٠٢٤ لە عێراق؛ مەترسی یان دەرفەت؟" بۆ ژمارەیەک لە مامۆستایانی زانکۆ و پسپۆرانی بواری ئامار و داتا و کەسانی سیاسی و حیزبی لە شاری هەولێر بەڕێوەبرد.
دوای تێپەڕبوونی 27 ساڵ دواجار لە 20ی تشرینی دووەمی 2024 سەرژمێری دانیشتووانی عێراق ئەنجامدرا کە تائێستا قۆناخی سێیەمی ماوە. بەو پێیەش سەرۆکوەزیرانی عێراق لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەڤانیدا رایگەیاند "ژمارەی دانیشتووانی عێراق گەیشتووەتە ٤٥ ملیۆن و ٤٠٧ هەزار و ٨٩٥ کەس بە پەنابەر و دانیشتووانی بیانیشەوە". بەڵام لە هەمان رۆژدا کۆمسیۆنی باڵای مافی مرۆڤ لە بەسرە رایگەیاند کەوا سەرژمێری هەندێک لە ناوچەکانی پارێزگای بەسرە سەرژمێری تیادا ئەنجام نەدراوە تا ئێستا.
