لە ماوەی زیاتر لە چوار دەیەی رابردوودا، دوو رووداوی گرنگ رێگەیان بۆ گەشەكردنی شیعەگەرایی سیاسی كردۆتەوە: یەكێكیان شۆڕشی 1979ی ئێران لە سەروبەندی جەنگی سارد و، ئەوی دیكەیشیان جەنگی 2003ی عێراق بوو كە لەسەردەمی لوتكەی هێزداری ئەمریكا لە جیهان روویدا. ئێستا نەزمی جیهان خەریكە بەرەو گۆڕانێك دەچێت. چین وەک رکابەرێکی بەهێزی ئەمریکا دەرکەوتووە وچەندین هێزی وەک رووسیا، کۆریای باکوور و ئێران تەگەرە بۆ نەزمی جیهانی بە پێشەنگایەتی ئەمریکا درووست دەکەن.
پەیوەندییەکانی ئێستا و داهاتووی نێوان عێراق و ئێران
داهاتی هەرێمی کوردستان وەک داهاتی عێراق لە نەوتەوە دێت، هەربۆیەش هەر بەرزی و نزمییەک لە نەوتدا کار دەکاتە سەر کۆی داهاتی هەرێمی کوردستان
ئامانجی ئەم کورتە نووسینە ئەوەیە رەهەندێکی پشتگوێخراوی هێرشی مووشەکیی ئێران بۆ هەولێر زیاتر راڤە بکات كە ئەویش رەهەندی نەرەتیڤیەتی. نەرەتیڤ یەکێکە لە ئامڕازە گرنگەکانی دەسەڵات و هەموو دەسەڵاتێک بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی، پێویستی بە بەرهەمهێنانی نەرەتیڤە. ئەم گرنگییەی نەرەتیڤ وایکردووە، لە چەند دەیەی دواییدا ببێتە یەکێک لە بوارە گرنگەکانی فیکر و ئەکادیمیا لە جیهان.
ئەگەرچی لە دوای نەمانی سیستەمی دوو جەمسەری سەردەمی جەنگی سارد و هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو جیهان کۆمەلێک قەیرانی گەورەی بەخۆوە بینیووە لە ناوچە جیا جیاکانی جیهان، بەشێک لە قەیرانەکان رەهەندی جیهانییان هەبووە، بەڵام ئاستی مەترسی هیچ قەیرانێک لەدوای جەنگی سارد بە قەد قەیرانی ئۆکراینا مەترسیدار نەبووە، ئاستی مەترسیداربوونی ئەم قەیرانە لەوە سەرچاوەی گرتووە کە زلهێزە جیهانییەکان راستەوخۆ وابەستەن بە پرسەکە نەک بەشێوەی وەکالەت، دەرئەنجامەکانی ئەم قەیرانەش جیاوازتر دەبێت لە دەرئەنجامی قەیرانەکانی دیکە.
پرسی کشانەوەی ئەمریکا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەتا بێت زیاتر لە کردارەوە نزیک دەبێتەوە. زیاتر لە دەیەیەکە ئەم پرسە لە ئارادایە. سەرجەم بەڵگە حکومییەکانی دەوڵەتی ئەمریکا هەوڵیان داوە دۆخی پەیوەندی ئەمریکا لە گەڵ عێراق و پرۆسەکەی لە داهاتودا روون بکەنەوە.
ەمکی دەوڵەتی شارستانی یەکێکە لەو چەمکانەی کە بەکاربردنی هەتا بێت زیاتر و زیاتر دەبێت. بەکارهێنانی ئەم چەمکە دەرخەری دۆخ و سەردەمێکە، هەروەها جۆرێکە لە شوناس و خۆوێناکردن و دیاریکردنی رۆڵی خود لە دنیادا. بەڵام وەک هەموو چەمکێکی دیكە، مێژوو و بەکاربردنی تایبەتی خۆی هەیە.
له‌پاش جێبه‌جێكردنی ده‌ستووری عێراقه‌وه له ساڵی 2005 تا ئێستا، چوار حكومه‌ت به‌پێی ئه‌و ده‌ستووره درووستبوون و لانیكەم یه‌كێكیش شكستیهێنا. ده‌ستووری 2005 یه‌كه‌م ده‌ستووره كه به‌شێوه‌یه‌كی دیموكراسی دانرابێت و لەڕێگەی راپرسیی جه‌ماوه‌رییەوە رێگای چارەسەركردنی بەشێكی زۆری گرفته‌كانی حوكمڕانی دەستنیشان بكات. به‌ڵام به‌هه‌ڵه‌دا دەچین ئه‌گه‌ر پێمانوابێ ده‌ستوور ده‌توانێ گرفتی حوكمڕانی بۆ وڵاتیكی وه‌ك عێراق چاره‌سه‌ر بكات، چونكه واقیعی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی تەنیا بە ده‌قی ده‌ستووری رێكناخرێت.
گۆڕەپانی سیاسی شیعە لە عێراقی پاش رووخانی رژێمی بەعسدا پێشهاتی دیاری بەخۆیەوە بینی وهێشتاش، بە رێگەی کارلێکردنی نێوخۆیی (لەناو گوتاری سیاسی شیعەدا) و کارلێکی دەرەکی (کارلێکردنەکانی لەگەڵ رەوتە سیاسییەکانی دیکە لە وڵاتدا) لە چوارچێوەی پێشهاتە سیاسییەکان کە لەم وڵاتە روودەدەن، لە گۆڕاندایە.
ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە لە سەرەتای پرۆسەی سیاسی عێراقەوە هەر هەبوون
ئەم لێکۆڵینەوەیە هەوڵدەدات دڵی عێراقی شیعە و کارلێکە سیاسیيەکانی تاوتوێ بکات بەو پێیەی کە یەکێکە لە گرنگترین هەرێمە جوگرافییەکانی سەر نەخشەی ئەم وڵاتە. ئەم چوارچێوەیە بەچەند لایەنێکی گرنگ دەور دراوە و بەهۆی پێگە جوگرافییەکەی و سنوورە هاوبەشەکەی لەگەڵ گرنگترین دەوڵەتی ناوچەکە-ئێران- کە کاریگەری دەکاتە سەرسروشتی ئەو پێشهاتانەی لە چوارچێوەی شوناسی شیعەدا دەگوزەرێن و کاریگەریشی لەسەر بەرهەمهێنانی گۆڕانکارییە سیاسییەکان و سیستەمی حوکم لە ساڵی ٢٠٠٣ وە هەیە.
باسكردن لەمافی پێكهاتەكان/كەمینەكان، دەمانباتەوە بۆ باسكردنی خودی مافی مرۆڤ لەهەمبەر مرۆڤدا، جا چ لەسەر ئاستی تاك بەرامبەر تاك بێت یان گرووپ لە بەرامبەر گرووپ. لێرەشەوە دەچینەوە سەر ئەو راستیەی كە ئەگەر ئەو مافانە لەنێوان مرۆڤەكاندا رێكنەخرێن، ئەوا مانای ئەوەیە، بەگوتەی هۆبز و لۆك و رۆسۆ، هێشتا لەدۆخی سەرەتاییدا دەژین. ئەو دۆخەی ئەگەر چارەسەر نەكرێت و وەك خۆی بمێنێتەوە، واتای وایە هەمووان دوژمنی هەمووانین، لە شەڕوشۆڕی بەردەوامداین، تا هەموو یەكدی لەناودەبەین.
پێشمەرگە وەک هێزێک، وەک چەمکێک، وەک بەشێک لە کایەی سیاسی، وەک بەشێک لە حیزب، وەک بنەمایەک بۆ سوپایەکی نیشتمانی، هەروەها لە رۆژگاری ئەمڕۆشدا وەک پردێک لەنێوان کوردستان و دنیا، جێگەی سەرنج و مایەی تێڕامانە.
هەرێمی کوردستان توانی لە ساڵی 2020دا پەرە بە بەرهەمهێنانی نەوت بدات و لە کۆتاییەکانی هەمان ساڵیشدا ئاماژەیەکی نوێ بۆ دەستکەوتی زیاتری بەرهەمهێنانی نەوتی لە 2021دا بخاتەڕوو. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، سەرکردایەتیی کەرتی پیشەسازی نەوتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئاڵنگارییەکان تێپەڕێنێت و دەرفەتەکان بۆ پرۆژەی درێژخایەن بقۆزێتەوە؟
بڵاوبوونەوەی خێرای كۆرۆنا وه‌ك گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌ی مانه‌وه‌ی مرۆیی له جیهان له نیوه‌ی یه‌كه‌می ساڵی 2020دا، وایكرد مرۆڤه‌كان له‌ماڵه‌وه خۆراك بۆ كاتی ته‌نگانه هه‌ڵگرن و هه‌وڵی خۆپارێزی بده‌ن. به‌هه‌مانشێوه، ده‌وڵه‌تانیش كۆنترۆڵیان له‌سه‌ر سنووره‌كانیان زیاتركرد وهاتوچۆ، ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پێوه‌ندیی دیپلۆماسیشیان كه‌مكردۆته‌وه. تاك و ده‌وڵه‌ت لە سەرتاسەری دنیا ته‌قه‌لای مانه‌وه ده‌دە‌ن.
قەیرانی دارایی ناوچەكە و بە دیاریكراوی ئەوەی لە ئیران و توركیا دەگوزەریت كاریگەرییەكی راستەوانە لەسەر هەرێمی كوردستان دادەنیت. ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو لە سەمپۆزیەمێكدا بابەتەكانی پەیوەست بە شۆكی دراوی لە توركیا و لێكەوتەكانی لە هەرێمی كوردستان، سزا ئابوورییەكانی ئێران و هەرێمی كوردستان، هەروەها دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستان و قەیرانەكان تاوتوێكرد.
ئێسـتا مـن لەوبـاوەڕەدام كە پێویسـتە سـەرنجبدەین و لـە مانای ئۆراسـیا تێبگەیـن. هەروەها پێویسـتدەكات مۆدێلـی ئۆراسـیا بـۆ كوردسـتان بگونجێنیـن. پێویسـتە قسـەبكەین لەسـەر یەكخســتنی نەتــەوەی كــورد وەك كۆمەڵەیەكــی یەكگرتــووی مێژوویــی و ئــەو كۆمەڵەیــە بەشــداربكەین لــە دروســتكردنی پــڕۆژەی ئۆراســیادا
گریمانەی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە كە سەروەری عێراق بە هۆی گرێدراوبووونی سەروەری و هێز/دەسەڵات و لێكترازان لەنێوان شیعە و سوننە و كورد بەتایبەتی لەپاش 2003ەوە بەهۆی “دەستوور” و “سیستەمی فیدراڵی” و “هاوسەنگی هێز” لە عێراق و دەستێوەردانەكانی وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەلایەك و هەروها رێككەوتننامە و كۆنڤانسیۆن و بەڵگەنامە و یاسا و رێساكانی نێودەوڵەتییەوە سنووردارە.
٢١ی ئاداری ساڵی ٢٠١٣، هیوایەکی قایمی بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد پێکهێنا. لە دیاربەکر، لە مەیدانی پیرۆزباییەکانی نەورۆز، پەیامی سەرۆکی پەکەکە، عەبدوڵا ئۆجالان خوێنرایەوە. ئۆجالان لەو پەیامە مێژووییەی خۆیدا ئەوەی دەربڕی کە ئیدی هەم لە تورکیا و هەم لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، قۆناغێکی نوێ دەست پێدەکا و ئێستا ئیدی کات، کاتی ئاشتی، برایەتی و چارەسەرییە.
هەڵبژاردنەكانى پەرلەمانى كوردستان، هەر لەیەكەم هەڵبژاردنەوە لە ساڵى 1992 ەوە تا دەگاتە دواهەڵبژاردن لە ساڵى 2013 دا، بە رِووداوى گرنگ دەژمێردرێن و جێگاى بایەخى حزبە سیاسیەكان و هاووڵاتیانى هەرێم و حكومەتەكانى عێراق و دەوڵەتانى ئیقلیمى و زلهێزە جیهانیەكانیش بوون. ئەمەش لەرِاستیدا بۆ گەلێك فاكتەرى ناوخۆیى و دەرەكى، مێژوویی و ئێستایی، جیۆسیاسى و ئابوورى ….هتد، دەگەڕێتەوە. نەخشەى پێكهاتەى پەرلەمانى كوردستان دەبێتە جێی بایەخى هەموو ئەو هێزولایەنانەى سەرەوە، بۆیە دەیانەوێت هەرزوو خوێندنەوە و پێشبینیى بۆ بكەن، كارى تێبكەن، خۆیان بۆ دەرەنجام و دەرهاوێشتە خوازراو و نەخوازراوەكانیشی ئامادە بكەن.
