پووختە

عێراق و هەرێمی کوردستان لە هەردوو رووی دەرەوە و نێوخۆوە تووشی قەیرانێکی گەورە بوونەتەوە، کە ئەویش قەیرانی کەمبوونەوەی ئاو. ئێستا عێراق و هەرێمی کوردستان لەبەردەم مەترسییەکی گەورەی وشکبووندان کە لە هەموو مێژوودا نەبینراوە، بەتایبەتی کە ئاوی نوێبووەوەی ساڵانە بۆ هەر تاکێک ئێستا نزیکەی 600 مەتر سێجایە و لە دەیەی داهاتوودا دەبێتە نیوە کەمتریش.

لەڕووی وشککردنی دەرەوەوە، تورکیا وەک یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکان دەردەکەوێت، چونکە لە ساڵی 1980ەوە تاوەکو ئێستا 16 پرۆژە و بەنداوی گەورەی لەسەر هەردوو رووباری دیجلە و فورات بنیات ناوە لە چوارچێوەی پرۆژەی گاپ دا. بەنداوی ئەتاتورک وەک یەکێک لە چوار گەورەترین بەنداوی جیهان دەتوانێت 48.7 ملیار مەتر سێجا ئاو گەنجینە بکات و 2520 مێگاوات کارەبا بەرهەم بهێنێت. ئەم پرۆژانە وایکردووە کە هاتنی ئاو بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان بە رێژەی 40% کەم بێتەوە، بەشێوەیەک کە تورکیا کۆنترۆڵی 88%ی ئاوی فورات و 56%ی ئاوی دیجلە دەکات کە دێتە ناو عێراقەوە.

ئێرانیش وەک دراوسێیەکی دیکە، لەسەر رووبارە هاوبەشەکانی ئەڵوەن، سیروان و زێی بچووک زیاتر لە 20 بەنداو و پرۆژەی دروستکردووە کە توانای گەنجینەکردنی 1.87ملیار مەتر سێجا ئاوی لەسەر تەنیا رووباری سیروان هەیە. هەروەها ئێران هەندێک رووباری وەک کەنگیر و گەنجان چەم بەتەواوی وشککردووە و لە ساڵی 2011ەوە بە راشکاوی راگەیاندووە کە هەموو ئەو رووبارانەی لە ئێرانەوە دێنە عێراقەوە دادەخات بەهۆی کەمئاوی خۆی.

لەڕووی کێشەکانی نێوخۆوە عێراق لە پێنجەمین پلەی وڵاتانی زۆر بەکارهێنەری ئاوی جیهاندایە، کە هەر تاکێک ساڵانە 1410 مەتر سێجا ئاو بەکاردەهێنێت. کەرتی کشتوکاڵ 73%ی کۆی ئاوی بەکارهاتوو بەکاردەهێنێت کە بڕەکەی لە ساڵی 2022دا گەیشتووەتە 17.31 ملیار مەتر سێجا، بەڵام هێشتا شێوازە کۆنەکانی ئاودێری بەکاردەهێنرێت و ساڵانە 5 ملیار دۆلار بەرهەمی کشتوکاڵی هاوردە دەکرێت. لەهەمان کاتدا کێشەی گەورەی پاککردنەوەی ئاوی بەکارهاتوو هەیە، بەشێوەیەک تەنیا 1.09 ملیار مەتر سێجا لە 11.25 ملیار مەتر سێجا ئاوی قورس (پیسی بەکارهاتوو) پاک دەکرێتەوە.

یەکێک لە گرنگترین کێشەکان بەردەوام عێراق زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان لە بەرامبەر کەمبوونەوەی ئاوی نوێبووەوەیە. ئێستا ژمارەی دانیشتوانی عێراق و هەرێمی کوردستان 46.1 ملیۆن کەسە و هەر تاکێک 695 مەتر سێجا ئاوی نوێبووەی ساڵانەی هەیە، بەڵام لە 2030دا کە ژمارەی دانیشتوان دەگاتە 52 ملیۆن کەس، ئاوی نوێبووەوە دەبێتە 543 مەتر سێجا بۆ تاکێک، و لە 2035دا کە دانیشتوان دەبنە 57 ملیۆن کەس، ئاوی نوێبووەوە دەگاتە 391 مەتر سێجا کە نیوەی ئێستایە. ئەمە لەکاتێکدایە کە ستانداردی جیهانی پێویستی بە لانی کەم 1000 مەتر سێجا بۆ هەر تاکێک هەیە.

کاریگەری ئەم قەیرانە لەسەر کەرتەکانی دیکەش لە عێراق دەردەکەوێت، بۆ نموونە لە کەرتی نەوت و گاز بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت پێویستی بە 1.5 تاوەکو 3 بەرمیل ئاوە، بەشێوەیەک ساڵانە 141 ملیۆن مەتر سێجا ئاو بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بەکاردەهێنرێت. لە هەرێمی کوردستانیش 12 کۆمپانیای بەرهەمهێنەری ئاسن کە ساڵانە 4.7 ملیۆن تۆن ئاسن بەرهەمدەهێنن، پێویستیان بە 2.8 ملیار مەتر سێجا ئاو هەیە.

بەپێی پەیمانگەی سەرچاوەکانی جیهان، عێراق لەنێو 25 وڵاتی جیهاندا کە بەرزترین ئاستی گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاویان هەیە، بە 4.14 خاڵ لە ٥ خاڵەوە. مەترسیدارترین پارێزگاکان قادسیە، نەجەف و موسەننان و کەرکوک، کەچی لە هەرێمی کوردستان سلێمانی و دهۆک بەرزترین مەترسییان هەیە. ئەم کەمبوونەوەی ئاوە بووەتە هۆی کۆچبەری ناوخۆیی، بەشێوەیەک لە 2021دا 20 هەزار کەس کۆچیان کرد، لە 2023دا گەیشتە 130 هەزار کەس و لە 2024دا بووە 696 هەزار کەس، واتە رێژەی زیادبوونی کۆچکردن بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و کەمبوونەوەی ئاو لەچەند پارێزگایەکی عێراق و لەماوەی سێ ساڵدا 33.8% بووە.

پێشبینییەکان ئاشکرا دەکەن کە لە 2030دا گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو لە هەموو پارێزگاکان زیاد دەبێت، بەتایبەتی پارێزگاکانی باشور وەک نەجەف، قادسیە و کەربەلا. گوشار لەسەر دانیشتوان دەگاتە بەرزترین ئاست کە 5 خاڵە، پاشان پیشەسازی بە 5.4 خاڵ. هەروەها عێراق لەڕووی ئامادەیی بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەواوە لە پلەی 122ەمی جیهاندایە و لەنێو لاوازترین وڵاتەکان دایە.

لەکۆتاییدا، پێویستە لە سێ ئاستەوە کار بکرێت: یەکەم لە ئاستی نێودەوڵەتی بۆ بە نێودەوڵەتیکردنی پرسەکە لە نەتەوەیەکگرتووەکان و وەستانەوە دژی پڕۆسەی گۆڕینی ئاڕاستەی رێڕەوی ئاو لەلایەن تورکیا و ئێرانەوە، دووەم لە ئاستی نێوخۆیی بنیاتنانی ژێرخانی ئاو و پاککردنەوەی ئاوی بەکارهاتوو، سێیەم بەرزکردنەوەی هۆشیاری تاک و دانانی پڕۆگرامی پەروەردەی ئاوی بۆ بەکارهێنانی زانستیانەی ئاو.

بەرایی

ژمارەی دانیشتوان لە عێراق و هەرێمی کوردستان ساڵ بە ساڵ روو لە زیادبوونە و ئەوانەشی گوندەکان جێدەهێڵن و نیشتەجێی شارەکان دەبن  ژمارەیان روو لە هەڵکشانە، لە کاتێکدا بڕی ئاوی هاتوو لە دەرەوە و ئەو بڕەشی ساڵانە لەنێوخۆدا کۆدەکرێتەوە روو لە کەمبوونە و بگرە بەرەو وشکبوون دەڕوات؛ بڕی ئاوی نوێبووەوەی ساڵانە بۆ تاکێک ئێستا نزیکەی(600م3)و لەدەیەی داهاتوودا کەمدەبێتەوە بۆ نیوە. ئەمە لە کاتێکدایە کە بە گوێرەی ستانداردی جیهانی بەشە ئاوی پێویست بۆ هەر تاکێک نابی لە (1000م3 ) کەمتر بێ.

عێراق بە وڵاتی دوو رووبار و هەرێمی کوردستان بەناوچەی شاخاوی سپی پۆش و  بارانی بەلیزمە دەناسێنرا.  چیاکانی کوردستان وەک بورجێکی ئاوی لە بەرزییەوە ئاو دەدەن  بە دەوروبەری بەڵام ئێستا بەهۆی فاکتەری ئاو وهەوایی و لاوازی ئیدارەدانی ئاوەوە،  دەبێت بەدیار وشکبوونی رووبارەکان و کەمبوونەوەی ئاوی کانیاوەکان و نەمانی هەڵقۆڵینی سەرچاوە ئاوییەکان و وشککردنی ئاوی هاتوو لە دراوسێکانەوە بین و، ئەگەر بەغدا و هەولێر لە ساڵانی داهاتوودا کار نەکەن و پێکەوە نەیکەن، ئەوا تووشی قەیرانێکی ئاو دەبن کە لەمێژووی کۆن و نوێدا وێنەی نەبووە.

ئێستا،  ئێران لەسەر رووبارە هاوبەشەکان چەندین پرۆژەی بنیات ناوە لە شێوەی لێدانی کەناڵی ئاوی بۆ گواستنەوەی ئاوی رووبار و لقەکانیان، لەوانە لێدانی سێ کەناڵ لەسەر لقەرووباری بناوەسووتە، کە سەرچاوەیەکی گرنگی ئاوی زێی بچووکە، ئەمە سەرباری پرۆژەکانی دیکە لەسەر رووبارە سنوورییەکانی لە نێوەڕاست و باشورەوە.هەموو ئەو پڕۆژە ئاوییانەی، کە دەوڵەتی ئێران لەسەر رووبار و لقەکانیانی دروستی کردوون، بە هیچ شێوەیەک پرس و بیروبۆچوونی دەوڵەتی عێراق و هەرێمی کوردستانی لەسەر وەرنەگیراوە، هەتا بیروبۆچوون بگۆڕدرێتەوە و لەبەر رۆشنایی بەرژەوەندیی ئاویی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی عێراق و خودی ئیران خۆیشی بڕیار لەسەر دروستکردنی ئەو پڕۆژانە بدرێت.

لە ساڵی (1980)وە تورکیا لەسەر هەردوو رووباری دیجلە و فۆرات سەروو(16) پڕۆژە و بەنداوی گەورە و بچووکی  بنیات ناوە، کە بە پڕۆژەی گاپ ناسراوە  و  لە (9)پارێزگای وڵاتەکە جێبەجیدەکرێت،  کۆی هەموو ئەو بەنداو و ویستگانەش کە تورکیا بەنیازە لەسەر ئەم دوو رووبارە بنیاتی بنێت (22) بەنداو و (19) ویستگەی کارەبایە، جگە لە گۆڕینی ئاڕاستەی ئاوەکەش بۆ کشتوکاڵ و ئاودێریکردن. ئەم بەنداو و پڕۆژانە کە لەم ساڵانەی دواییدا تەواوبوون وایکردووە هاتنی ئاو بۆ عێراق بەرێژەی (40%) کەم بێتەوە و ساڵ بەساڵیش بەرەو کەمبوونەوە بڕوات. 

هەروەها، بەپێی داتا کۆکراوەکان لەسەر پڕۆژە و بەنداوەکانی ئێران و تورکیا، کەوا لەسەر رووبارە سەرەکییە هاوبەشەکان درووستیان کردوون، ئێران زیاتر بەمەبەستی ئاودێریی و دابینکردنی ئاوی خاوین بۆ دانیشتوان پرۆژەکان جێبەجێدەکات و تورکیاش جگە لە ئاودێریکردن بەمەبەستی بەرهەمهێنانی وزەش وەک بنیاتنانی وێستگەی کارەبا پرۆژەکانی جێبەجێدەکات. 

لەراستیدا، هێندەی هۆکارە دەرەکییەکان و وڵاتانی دراوسێ هۆکارن لە وشککردنی عێراق و هەرێمی کوردستان، بەهەمان رادەش لەنێوخۆوە عێراق بەرەو وشکبوون دەڕوات، هەربۆیەش لە هەموو رووەکانەوە لە پرسی ئاودا عێراق لەچاو وڵاتانی دراوسێدا دژ بەیەکە لەرووی بنیاتنانی بەنداو و سوود وەرگرتن لەسەرچاوە ئاوییەکان و هەروەها نەیتوانیوە وەک وڵاتانی (کەنداو)ی دەوڵەمەند بە نەوت و گاز ئاوی خاوین بۆ دانیشتوانەکەی نەک بۆ داهاتوو بەڵکوو ئێستا دابین بکات. 

عێراق لەرووی لاوازییەوە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و کەمبوونەوەی ئاو هێندە لاوازە لەنێو ئەو (25) وڵاتەی جیهاندایە، کە پەیمانگای سەرچاوە سروشییەکانی جیهان World Resource Institute” WRI)” (بەمەترسیدارترین ناوی بردووە؛ لەگەل ئەوەشدا لەڕووی نوێبوونەوەی ئاوی ساڵانەوە بۆ تاکێک بەپیی بانکی جیهانی ساڵ بەساڵ روو لەکەمبوونەوەیە، و لەڕووی بەکارهێنانی ئاوی ژێرزەوی و سەر زەوییەوە بۆ کەرتەکانی پیشەسازی، کشتوکاڵ و دانیشتوان و ماڵانەوە روو لە هەڵکشانە.(فاو، ئەکواستات، 2022).

لیرەدا، هەوڵی دراوسێکانی عێراق و هەرێمی کوردستان لەڕووی بەنداو و پۆند و گواستنەوەی سەرچاوەی رێڕەوە ئاوییەکان و پێویستی نێوخۆ، نوێبوونەوەی ئاوی ساڵانە، و پێشبینییەکان بۆ داهاتوو لەبارەی  وشکبوونی عێراق-ەوە دەخەینەڕوو، لەگەڵ دەرچەکانی چۆنیەتی دابینکردنی بڕی پێداویستییەکانی دانیشتوان و پیشەسازی و کشتووکاڵ و ژینگەش لە ئێستا و داهاتوودا. 

بەشی یەکەم: وشککردنی عێراق و هەرێمی کوردستان لە دەرەوە

ئێران و تورکیا دوو دراوسێ و هاوسنوری عێراق و هەرێمی کوردستانن، بەشێوەیەک، کە چوار رووباری سەرەکی هاوبەش لەنیوانیان دا هەیە.تورکیا هاوبەشی سەرەکی هەردوو رووباری دیجلە و فۆراتە و ئێران-یش هاوبەشی رووبارەکانی ئەڵوەن و سیروان و زێی بچوکە، سەرەڕای ئەوەش ئێران هاوبەشی لە رووبارە بچوکەکانی وەک کەنگیر و گەنجان چەم  هەیە.

مێژووی ئەم دوو وڵاتە لە گرتنەوەی ئاوی رووبارە هاوبەشەکان و گۆڕینی ئاڕاستەی سروشتی رێڕەوی ئاوی و بنیاتنانی بەنداو و بەربەست و پۆندی ئاوی زۆر کۆنە و بەشێوەیەک دەتوانین بێژین دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی یەک سەدە، بەڵام لە دەیەی رابردوودا بەهۆی گۆڕانی ئاووهەوا وە بەتایبەتیش بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرمی و کەمبوونەوەی دابارین یان پچڕ پچڕی بارانی ساڵانە کێشەکە دەرکەوت و پرسی کەمبوونەوەی ئاو و پێشیلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکانی پەیوەست بەڕێڕەوە ئاوییەکان لەنێوانیان هاتە ئاراوە.

ئێستا، عێراق و هەرێمی کوردستان بەهۆی کەمبوونەوەی هاتنی ئاوەوە لەبەردەم هاوینێکی سەختدان. بەپێی وەزارەتی ژینگەی عێراق، وشکەساڵی وەک ئەمساڵ لەماوەی ( 80) ساڵی رابردوودا نەبینراوە و هەرێمی کوردستان نەک رووبارەکانی بەرەو وشکبوون دەچن، بەڵکوو ئاوی بەنداوەکانی لەکەمترین ئاستی خۆیدایە؛ ئەگەر بەشێکی بەهۆی کەمبوونەوەی دابارینی ساڵانەوە بێت، ئەوا بەشە گەورەکەی بەهۆی بنیاتنانی ئەو بەنداو و بەربەست و پۆندانەوەیە، کە ئێران لەسەر رووباری سیروان، ئەڵوەن و تورکیا لەسەر هەردوو رووباری دیجلە و فۆرات بنیاتی ناوە و هەروەها تەنیا بە بنیاتنانی بەنداوەکانەوە نەوەستاوە بەڵکو ئاڕاستەکەشی دەگۆڕیت، ئەمەش وادەکات عێراق نەک بۆ چەند ساڵێک بێ ئاو دەبێت، بەڵکو ئاوی ئەو دوو رووبارە چۆڕبڕ دەبن.  

نزیکەی نیو سەدەیە تورکیا لە (9) پارێزگای وڵاتەکە خەریکی جێبەجێکردنی بنیاتنانی (22) بەنداو و (19) ویستگەی کارەبایە، کە بەپێی داتا کۆکراوەکان(16) پڕۆژە و بەنداوییان لەسەر هەردوو رووباری دیجلە و فۆرات بەرەو تەواوبوون دەڕوات و جێبەجیکراوە، جگە لە گۆڕینی ئاڕاستەی ئاوەکەش کە بۆ کشتوکاڵ و ئاودێریکردن بەکاردەهێنرێن، هەربۆیە هەندێک لەسەرچاوەکان ئاماژە بە کەمبوونەوەی ئاوی هاتوو بۆ عێراق بەرێژەی (40%) دەکەن و لەساڵانی داهاتوودا لەوانەیە بگاتەسەروو) 60%( یاخود وشکبوون.  

یەکێک لە پڕۆژە گرنگەکان یاخود بەنداوی بنیاتنراو، پرۆژەی بەنداوی ئەتاتورکە، کە بە یەکێک لە چوار گەورەترین بەنداوەکانی جیهان دادەنرێت، توانای گلدانەوەی(48.7 ملیارم³) ئاوی هەیە، (2520 مێگاوات/کاتژمێر)کارەبا بەرهەم دەهێنێت، سەرباری ئاودێریکردنی (870 هەزار) هێکتار لە زەوی کشتوکاڵی.هەر لە گەڵ کارەکانی ئەم بەنداوەدا (تونێڵی ئورفە)ش لێدراوە، لە شێوەی دوو کەناڵدا، یەکێكیان درێژیەکەی (26.4کم) و توانای گواستنەوەی (328م³/چرکە) ئاوی هەیە، ئەمە سەرباری سێ کەناڵیتر بە درێژی (283 کم، 150کم، 200کم)، کە بە گەورەترین کۆسیستەمی تونێڵ بۆ گواستنەوەی ئاو لەجیهاندا دادەنرێت. مەترسیی ئەم پڕۆژەیە بۆ عیراق و سوریاش تەنیا لە کۆکردنەوەی ئاو و کەمکردنەوەی ئاوی فۆراتدا نییە، بەڵکو ئاوی فۆرات لە رێڕەوە سروشتییەکەی خۆی دەگۆڕێتە سەر رێرەوێکی دەستکرد و سروشتی رووبارەکە دەگۆرێت.

تاوەکو ئێستا، پڕۆژەکانی سەر ئەم رووبارە،  کە تورکیا بنیاتی ناوە دەتوانێت بڕی ئاوی گەنجینەکراوی بگەیەنێتە (16.872 ملیار م³). هەروەها، پڕۆژە پێشنیارکراوەکانی تورکیا لەسەر زێی گەورە بریتین لە )بەنداوی زابی باڵا، سولوت، چاڵدێران، بانی بەرز، هەکاری، دیلیلی، تیبیان(، ئەمە سەرباری دانانی پلان بۆ بونیاتنانی بەنداوەکانی )دوغانلی، چوکورغا، ئەسلانداند، بیوردو)[i](.

ئێران, کە عێراق و هەرێمی کوردستان بە دۆستێکی نزیک دادەنێت و بە هاوبەشێکی ستراتیژییان دەزانێت، بەڵام لەڕووی ئاوەوە نزیکەی چەند دەیەیەکە سێ رووباری هاوبەشی بەتەواوی وشک کردووە و رێگای وشککردنی هەریەکە لە رووبارەکانی  سیروان و ئەڵوەن و تەنانەت زێی بچووکیشی گرتووەتەبەر.

---

[i] فواد قاسم الامیر، هاوسەنگی ئاوی لە عێراق و قەیرانی ئاو لە جیهاندا، وەرگێرانی د. خلیل کریم محمد و احمد علی احمد، 2016،لا166.

وشککردنی عێراق و هەرێمی کوردستان لەلایەن تورکیاوە

سیاسەتی ئاویی تورکیا پشت بە پێدراوە جوگرافیاییە سروشتی و مرۆییەکان دەبەستێت، بۆیە ئەم دەوڵەتە دەوڵەمەندە بە دەرامەتی ئاوی و ساڵانە زیاتر لە  (203 ملیار م³) ئاوی دەست دەکەوێت، چونکە ساڵانە نزیکەی (600 ملیارم³) دابارینی هەیە و دەبێتە ئاوپێدەری (Recharge)ی (26) رووباری سەرەکی، کە بە بڕی (196 ملیارم³( لە ناوخۆوە دەستی دەکەوێت  و (7 ملیار م³) لە دەرەوەی سنورەکانییەوە بۆی دێت، ئەمە سەرباری زیاتر لە (9.5ملیار م³) لە ئاوی ژێر زەوی. لەبەر رۆشنایی ئەو داتایانەدا لەوە تێدەگەین، کە سیاسەتی تورکیا بۆ ئاو بەتایبەتی ئەوەی لەسەر دوو رووبارە گەورەکە (دیجلە و فورات) جێبەجێی دەکات، لە بەدەستهێنانی ئامانجە ئابورییەکان زیاترە، ئامانجی سیاسی و ئەمنی و کۆمەڵایەتی لە پشتەوەیە^([i])، تورکیا لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەوە جەخت لەوە دەکاتەوە کە زۆرترین سوود لە سەرچاوە ئاوییەکانی وەربگرێت، ئەمەش خۆی لە پڕۆژەی باشووری خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ (G.A.P)دا دەبینێتەوە، ئەم پڕۆژەیە بە تەواوی دەکەوێتە کوردستانی باکورەوە، بە ڕووبەری (75358کم²)،(605890) هێکتار زەوی نێوان هەردوو ئاوزێڵی دیجلە و فورات بەرئاو دەکات،  بۆ ئەمەش پێویستی بە ئاوێکی زۆر دەبێت. ئەم پڕۆژەیە لە (22)بەنداو و (19)وێستگەی کارۆئاوی و تۆڕێکی فراوانی ئاودێری پێکهاتووە، زۆربەی بەنداوەکان سەرەکین، سەرباری (45) بەنداوی بچوک لەسەر زۆربەی لقە رووبار و کەناڵە ئاوییە وەرزییەکان، کە توانای گلدانەوەی نزیکەی (25 ملیار م³)ئاوییان هەیە. گومانی تێدا نییە، کە تورکیا هەر بەم پڕۆژانەوە ناوەستێت و بەردەوام دەبێت لەسەر دروستکردنی ئەم جۆرە پڕۆژانە لەسەر تەواوی دۆڵ و کەناڵ و رێڕەوە ئاوییەکان، بەتایبەتی لەسەر ئەو کەناڵە ئاوییانەی دەکەونە نزیک سنورەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان،  بەمەش هەڕەشەکە لەسەر هەرێم زیاتر دەبێت لەبەرئەوەی پڕۆژەکانی سەر رووباری دیجلە کاریگەری دەخەنە سەر ئاوی هەرێمی کوردستان. مەترسی سیاسەتی ئاوی تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و عێراق لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، کە (56%)ی ئاوی دیجلە لە عێراقدا لە تورکیاوە دێت، و (32%) ی لە ناوخۆی عێراقەوە دێت، ئەوەشی دەمێنێتەوە لە ئێرانەوە سەرچاوە دەگرێت، لەکاتێکدا (88%)ی ئاوی فۆرات لە عێراقدا لە تورکیاوە دێت و (9%) لە سوریاوە و تەنیا (3%)ی لە ناوخۆی عێراقەوە سەرچاوە دەگرێت. 

---

   [i]   خالی جواد سلمان، تاثير سياسات دول الجوار على مستقبل الموارد المائية في العراق، مجلة كلية التربية الاسلامية للعلوم التربوية و الانسانية، جامعة بابل، العدد، 36، كانون الاول، 2017).

خشتەی 01: پرۆژە و بەنداوەکانی تورکیا لەسەر رووباری فۆرات و دیجلە

• 

وشککردنی هەرێمی کوردستان و عێراق لەلایەن ئێرانەوە

 دەوڵەتی ئێران کۆنتڕۆڵی حەوت سەرچاوەی ئاویی هەرێمی کوردستان و عێراقی لە دەستدایە، هەرێمی کوردستان توانای سەپاندنی سەروەریی خۆی بەسەر سەرچاوەی رووبارەکاندا نییە، لە رووباری دیجلەوە بۆ رووبارەکانی زێی گەورە و زێی بچووک و سیروان و هەواسان و قۆرەتوو و ئەڵوەن، چونکە زۆربەیان رووبەرێکی فراوانی ئاوزێڵەکانیان و  سەرچاوەی هەڵقوڵینی ئاوەکانیان لە دەرەوەی سنوری جوگرافیای هەرێمی کوردستاندایە.

ئێستا دەوڵەتی ئێران بە پلان خەریکی وەبەرهێنانی سەرچاوە ئاوییەکانە، چونکە بڕی باران لە ئێران بە ڕێژەی ) 20%) کەمی کردووە، بڕی ئەو ئاوەش، کە دەکرا لە بەنداوەکانیدا گەنجینە بکرێت رێژەی ( 33%) کەمی کردووە، واتە لە (32 ملیار م3) وە کەمی کردووە بۆ ( 25 ملیارم3(، بۆیە بەم بڕە ئاوەی ، کە دەستی دەکەوێت  بەشی بڕی دانەوێڵە و وزەی پێویست ناکات، ناچار لە رێگای کۆکردنەوەی بڕی زیاتری ئاوی رووبارەکانەوە چارەسەری گرفتی خۆراک و وزە دەکات.

شارەزایانی بواری هایدرۆلۆژیا و ئاوهەوای ئێرانی جەخت لەوە دەکەنەوە، کە ئەگەر دەوڵەت سەرچاوە ئاوییەکانی بەوردی وەبەر نەهێنێت، ئەوا لە چەند ساڵی ئایندەی نزیکدا دووچاری کێشەی گەورە دەبێت و دوور نییە کۆچی بەکۆمەڵ رووبدات و ناوچە بێئاوەکان چۆڵ بکرێن^.

هەروەها ، لەساڵی (2011)وە  بەڕوونی ئێران بە عێراقی راگەیاندووە کە هەموو ئەو رووبارانەی لە ئێرانەوە دێنە عێراقەوە دادەخات چونکە وڵاتەکەی بەدەست کەمئاوییەوە دەناڵێنێت، ئەمەش گرفت بۆ هەرێمی کوردستان دروست دەکات، هەر لە دابەزینی ئاستی ئاوی رووبارەکان و وشکبوونی هەندێکیان وەک رووباری ئەڵوەن و قۆرەتوو.

کاریگەرییە خراپەکانی ئەم سیاسەتە ئاوییەی ئێران لەسەر کشتوکاڵ و ژینگەی عێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی دەرکەوتووە، سەرباری کەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە و گۆڕانی مۆرفۆلۆژیای ئاوزێڵەکان .

سیاسەتی ئێران بۆ ئاو بەخراپی کاری لە سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان کردووە چونکە جگە لەو رووبارانە کە لە ئێرانەوە دێن، هیچ سەرچاوەیەکی گەورەی ئاویی دیکە لە ناوچەیەکی فراوانی وەک گەرمیان دا نییە.  گوشاری زۆری ئێران لەسەر ئاوی سنوری لەگەڵ هەرێمی کوردستان دا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە ئێران بانێکی فراوانە و بە چیای بەرز چواردەوردراوە،  سایکلۆنە شێدارەکانی بە ئەستەم پێ دەگات، بۆیە ئاوهەوایەکی وشکی هەیە . تەنیا لە ناوچەکانی کوردستان و ئازەربایجانی خۆرئاوا بارانی باشی هەیەو سەرچاوەی ئاوی زۆرە، بۆیە بۆ بووژاندنەوەی بانە وشکەکەی و پەرەپێدانی کشتوکاڵی بەدیاریکراویش بۆ ئاودانی نزیکەی( 180 (هەزار هێکتار لە زەویی کشتوکاڵی و دابینکردنی خۆراک بۆ نزیکەی (90) ملیۆن کەس پیویستی بەو بڕە ئاوەهەیە.  بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش، پێویستییەکی زۆری بە وەبەرهێنانی سەرچاوە ئاوییەکانی هەیە.

---

خشتەی 02: پرۆژە و بەنداوەکانی ئێران لەسەر رووباری ئەڵوەن، سیروان و زێ بچووک

نەخشەی 1:  وشککردنی عێراق و هەرێمی کوردستان لە دەرەوە و لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە بەپێی سنووری ئاوی و نێودەوڵەتی

سەرچاوە: کاری توێژەران پشت بەست بە پرۆگرامی (GIS 10.8)

نەخشەی 2:  وشککردنی عێراق و هەرێمی کوردستان لە دەرەوە و لەلایەن وڵاتانی دراوسێوە بەپێی سنووری پارێزگاکان

• 

سەرچاوە: کاری توێژەران پشت بەست بە پرۆگرامی (GIS 10.8)

بەشی دووەم: وشککردنی عێراق و هەرێمی کوردستان لەنێوخۆ وە

رێگای بەکارهێنانی سەرچاوە ئاوییە نێوخۆییەکان بەهەڕەمەکی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەردەوامە و ئەمەش وایکردووە ساڵ بە ساڵ پلەکەی لەریزبەندی ئەو وڵاتانەی لاوازن بۆ رووبەڕووبوونەوەی کەمبوونەوەی ئاو و زیادبوونی گوشار لەسەر سەرچاوە ئاوییەکان بەرەو خراپتر بڕوات چونکە ئەو بڕەی رۆژانە بەکاریدەهێنیت زیاترە لەوەی کە پێویستییەتی و زیادیش دەکات و ئەو بڕەشی لەنێوخۆ کۆی دەکاتەوە و لە دەرەوە بۆی دێت روو لە کەمبوونەوەیە.

زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان و کەمبوونەوەی نوێبوونەوەی ئاوی ساڵانە بەهۆی گۆڕانی ئاووهەواوە وادەکات عێراق بۆ دەیەی داهاتوو زیاتر بخاتە بەردەم مەترسی کەمبوونەوەی ئاوەوە چونکە هەر تاکێکی عێراقی (1410م3) بەکاردەهینێت و لەرێزبەندی پێنجەمین تاکی وڵاتی زۆر بەکارهێنانی جیهاندایە بۆ ئاو. هەرچەندە ئەوەش راستە زۆر بەکارهێنانی ئاو کێشەی گەورە نییە، بەڵکو زۆر بەکارهێنانی بێ بەرهەم کارەساتە، ئەوەش زانراوە کە بەفیڕۆدانی ئاو لە عێراقدا دیاردەیەکی زەق و بەرچاوە).

بەپێی داتاکانی فاو (ئەکواستات) عێراق ساڵ بە ساڵ توانای دەستگەیشتنی بەئاوی سازگار کەمدەبێتەوە، بۆ نموونە لەماوەی پیبج ساڵی رابردوودا بڕی کۆی ئەو ئاوەی لەنێوخۆ و دەرەوە بۆی دەهات لە (100ملیارم³)^وە دابەزیووە بۆ خوار (90ملیارم³)لەساڵێکدا، کە ئەمەش بەواتای کەمبوونەوەی (10ملیارم³)ئاوی سەر زەوی، ژێر زەوی لەماوەی نێوان (2018 بۆ 2021) دێت.

ئێستا، بەپێی دوایین سەرژمێری ژمارەی دانیشتوانی عێراق و هەرێمی کوردستان  ( 46،118،793) کەسە، کە رێژەی شارنشین بەرزبووەتەوە بۆ (70.17%) کە ئەمەش ئەگەر داوای بەکارهێنانەکەی وەک ئێستا بێت ئەوا پێویستی ساڵانەی دەگاتە (65ملیارم³)، لەکاتێکدا ئێستا کۆی بڕی ئاوی نوێبوونەوەی  بەنیوخۆ و دەرەوە دەگاتە ( 89.8ملیارم³) و  ساڵانەش ئەم بڕە روو لە کەمبوونەوەیە بەبێ پێویستی ژینگەکەی (سیستمی ئیکۆلۆجی).  بۆ نموونە لە ساڵی (2022) لە نیوخۆدا کەمبووەتەوە بۆ 35.2 ملیار م³) و لە دەرەوەشەوە ئاوی هاتوو دابەزیووە بۆ ( 54.6ملیارم³)  لەساڵیکدا.

روویەکی دیکەی وشککردنی عێراق، بەکارهێنانی رێگەی کۆن و نەریتیە بۆ کشتوکاڵ کردن، کە رێژەی سەروو (70%) بەکارهێننای ئاو پێکدەهێنێت و هێشتاش ساڵانە عێراق بە بەهای سەروو( 5 ملیار دۆلار) بەرهەمی کشتوکاڵی لە دەرەوە هاوردە دەکات. ئەمەلەکاتێکدا ، هەردوو حکومەت رێگەی هەڵکەندنی بیری نوێیان بۆ دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ ماڵان و دانیشتوان گرتووەتەبەر، کە بەتەنیا لە هەرێمی کوردستان ژمارەی بیری یاسایی و تۆمارکراو لەسالی (2021) دا بەتەنیا بۆئاوی خواردنەوەی ماڵان (12،374) بیرە، بۆ مەبەستی کشتوکاڵی (10986) بیر و بۆ مەبەستی بازرگانی (950)بیرە. لەهەمان کاتدا، لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ژمارەی بیرە نایاساییەکان و ئەو بیرانەی کە بەبێ موڵەتی حکومی هەڵکەنراوە زیاترە لە ژمارەی ئەو بیرانەی موڵەتیان بۆ وەرگیراوە. ئەم شێوە مامەڵەکردنەش لەگەڵ ئاوی ژێرزەویدا هۆکارێکی کاریگەر و مەترسیدارە بۆ وشککردنی سەرچاوەکانی ئاوی ژێرزەوی، لە کاتێکدا بە پێی نەریتە نێودەوڵەتییەکان، پێویستە وەک سەرچاوەیەکی ستراتیژی مامەڵە لەگەڵ ئاوی ژێرزەویدا بکرێت و بپارێزرێت و بۆ دۆخی زۆر پیویست نەبێت پەنای بۆ نەبردرێت.   

شتێکی سەرنجڕاکیش لە عێراق و هەرێمی کوردستان، هەڵکەندنی بیر و بەتایبەتیش بیری نایاساییە لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمییەکان و بە سەربەخۆی لەلایەن دانیشتوانەوە. بەپێی راپۆرتە چاودێرییەکان ژمارەی بیرە نایاساییە بێ موڵەتەکانیش روو لەزیادبوونە. ئێستا دانیشتوانی شارە گەورەکان و بگرە گوندەکانی تەنیشت دوو رووبارەکەش دەبێت دوو هێندەی پێشووتر بیری ئاو لێبدەن تاوەکو بتوانن ئاویان دەستبکەوێت. بەپێی نویترین راپۆرتی تۆڕی میدیایی رووداو (شوبات، 2025) لەسەرتاسەری هەرێمی کوردستان لەماوەی ( 10) ساڵدا (5-30) مەتر ئاوی ژێر زەوی دابەزیووە.

بەکارهێنانی زۆر و کەمبوونەوەی نوێبوونەوەی ئاو لە عێراق و هەرێمی کوردستان

کەمبوونەوەی ئاوی ساڵانە لە عێراق بەشێوەیەکە، کە وایکردووە کۆی گشتی بەکارهێنان و بەردەستیشی کەمبێتەوە،  بەتایبەتیش بۆ دانیشتوان و ماڵان کەمبوونەوەکە زۆر بووە، بەم هۆیەوە ئێستا لە چەندین شوێنی هەرێمی کوردستان و بە پێی لێدوانی بەرپرسانی ئیداری، بەردانەوەی ئاوی ماڵان زیاتر لە (١١) رۆژ جارێکە؛ لە عێراق-یشدا نەک بۆ ماوەیەکی کاتی یان هاوین بەڵکوو کەم ئاوی بووەتەهۆی کۆچکردنی دانیشتوان و کۆتایهێنان بە مانەوەیان لەو ناوچانەی دەیان ساڵە باوک و باپیرییان کشتووکاڵیان تێدا کردووە  و بژێوییان لێی پەیدا کردووە، هەربۆنمونە ئێستا بەهۆی نەبوونی ئاوەوە لە پارێزگاکانی وەک موسەننا، زیقار و بابل لە باشووری عێراق خەڵکێکی زۆر کۆچ دەکەن. بەپێی دوایین راپۆرتی رێکخراوی نێودەوڵەتی بۆ کۆچبەران IOMی سەر بە نەتەوەیەکگرتووەکان لەساڵی 2024دا لە کۆی 18 پارێزگا کەوا چاودێری 10 پارێزگا کراوە نزیکەی 168 هەزار و 696 کەس   بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و فاکتەرە ژینگەییەکانی دیکەوەیە بەتایبەتی کەمبوونەوەی ئاوەوە ئاوارەبوون و  کۆچیان کردووە. لەکاتێکدا ، لەساڵی 2023دا ژمارەیان گەشتووەتە 130 هەزار و لەساڵی 2021دا کۆی ژمارەیان 20 هەزار کەس بووە، واتە لەماوەی سێ ساڵدا بەرێژەی 740% یاخود حەوت هێندەی زیادی یکردووە، کە زۆربەی ئەم کەمبوونەوەی ئاوەی بووەتە هۆی کۆچکردن لە پارێزگاکانی وەک زیقار،  دیوانیە و میسان بووە.

ئێستا زۆربەی بەکارهێنانی ئاو لە عێراق هاوشێوەی جیهان بۆ مەبەستی کشتوکاڵە ، بەشێوەیەک لە (2022)دا لەکۆی (42.4ملیارم³)نزیکەی                           (31.17ملیارم³) بۆ کشتوکاڵ بووە، واتە بە رێژەی (73%)ی کۆی ئاوی بەکارهاتوو، و لەو ساڵەشدا رێژەی بەشداریی کشتوکاڵ لەکۆی گەشەی بەرهەمی نێوخۆی عێراق (2.8% یان 7.5) ملیار دۆلار بووە. لەم ساڵانەی دواییدا بەکارهێنانی پیشەسازی زیادیکردووە، بەشێوەیەک لە (2020 بۆ 2022) لە ( 3.84ملیارم³)وە گەشتووەتە ( 4.52 ملیارم³)واتە بەرێژەی (2%) زیادیکردووە. ئەوەی جێگەی سەرنجە کەمبوونەوەی بەکارهێنانی ئاوی ماڵان و دانیشتوانە بەشێوەیەک لەساڵی ( 2020)دا ( 8.5 ملیارم³) بووە و لە( 2022)دا کەمیکردووە بۆ( 6.7ملیارم³).  

گرافیک 1: بەکارهێنانی ساڵانەی ئاو لە عێراق و جۆری بەکارهێنان لە  2020 بۆ 2022

• 

سەرچاوە: داتای رێکخراوی خۆراکی نێودەوڵەتی فاو (ئەکواستات) لە 1ی حوزەێران 2025

بەگشتی بۆ بەرهەمهێنانی یەک بەرمیل نەوت، کە ئێستا رۆژانە لە عێراق و هەرێمی کوردستان نزیکەی (4.5) ملیۆن بەرمیل بەرهەمدەهێنرێت پێویستی بە یەک بەرمیل و نیو تاوەکو 3 بەرمیل ئاو هەیە، کە ئەم تەکنیکەش لە 1950وە لە عێراق بەردەوامە بۆ دەرهێنانی نەوت و ئەو ئاوەشی بەکاردەهێنرێت ئاوی رووبار، زێیەکان و ژێر زەوییە و ئاوی سازگارە. بۆ نموونەش بەتەنیا رۆژانە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو نەوتەی لە کێڵگەکانی بەسرەوە بەرهەمدێت پیویستی بە (4.5 بۆ 5 هەزار لیتر) ئاو لە چرکەیەکدا هەیە، واتە رۆژانە بەلایەنی کەمەوە کێڵگە نەوتییەکان پێویستی بە (388) ملیۆن لیتر ئاو هەیە و لەساڵیکدا بۆ ئاستی بەرهەمهێنانی ئێستا ( 141 ملیۆن م³ ) ئاوی پێویستە، کە لە رووباری حەفار و فۆراتەوە دابیندەکرێت نەوەکو شەتولعەرەب بەهۆی نەگونجانی ئاوی شەتولعەرەبەوە.

لەهەرێمی کوردستانیش لەئێستادا پێشەسازی ئاسن و پاڵاوتنی نەوت گەشەسەندنی بەخۆوە بینیوە، بەشێوەیەک لەکۆی (14) کۆمپانیای بەرهەمهێنانی ئاسن(12)یان کەوتووەتە هەرێمی کوردستانەوە و دووانەکەشی دیکەی لە پارێزگای بەسرە و نەینەوایە، کۆی ئەو( 4.7 ملیۆن)  تۆن ئاسنەی ساڵانە بەرهەمی دەهێنن ئەوا بڕی( 2.8ملیارم³) ئاوی پێویستە، کە ئاوی رووبار یان ژێر زەوی بەکاردەهێنن.

هەروەها، ئێستا لەنێوخۆی هەرێمی کوردستان نزیکەی (300) هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە بەرهەمدەهێنرێت و سەروو دوو لەسەر سێ واتە 200 هەزار بەرمیل لەنێوخۆدا بە پاڵاوگەی یاسایی و نایاسایی بچووکەوە دەپاڵیورێت، کە بۆ پاڵاوتنی هەر بەرمیلێک نەوت پێویستی بە (300) لیتر ئاوە؛ واتە ساڵانە ئەو ئاوەی لەم سێکتەرەدا بەکاردەهێنریت، کە ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوییە بەتەنیا لە هەرێمی کوردستان ( 60 هەزار مەتر³). هەروەها، ئەم کەرتە لەسەرتاسەری عێراق و هەرێمی کوردستان لە فراوانبووندایە و بەدەستبەکاربوونی کارگە نوێیەکان ئەوا بڕی ( 1.9ملیارم³) ئاوی دیکەی بەکارهێنراو زیاد دەبێت.

لەلایەکی دیکەوە بڕی ئەو ئاوەی کەوا لە بەرهەمهێنانی چیمەنتۆدا ساڵانە لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەکاردەهێنرێت دەگاتە (101 ملیۆن م³)، کە زۆربەی کارگەکان ئاوی ژێر زەوی یان رووبار و زێیەکان بەکاردەهێنن بۆ بەردەوامیدان بە بەرهەمهێنانی رۆژانەی چیمەنتۆ.  

لەکاتێکدا لەو بڕەی بۆ پیشەسازی و ماڵان بەکاردەهینرێت ساڵانە و لە( 2022)دا گەیشتووەتە ( 11.25ملیارم³)، بەڵام تەنیا ( 1.09ملیارم³)  توانراوە پاککردنەوەی بۆ بکرێت، واتە سەروو ( 10ملیارم³)  لەدوای بەکارهێنانییەوە پیسکراوە و سەرچاوەی دیکەی رووبار و ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی پیسکردووە و نەتوانراوە سوودی لێوەربگرێت. 

لە روویەکی دیکەشەوە، ساڵانە لە تەواوی عێراق، بڕی ئاوی گلدراوە یان کۆگاکراو لە بەنداو و پۆند و رووبار و بەربەستەکاندا  بە هۆی هەڵمبوونەوە روو لە کەمبوونەوەیە، بۆ نموونە بەپێی داتاکانی فاو بۆ تاکێک لە ( 2020)دا عێراق توانیویەتی ( 3604 مەتر³)  ئاو گەنجینە بکات، بەڵام لە( 2022) دا کەمبووەتەوە بۆ (  3444 م3)  ، کە دوو لە هۆکارە سەرەکییەکان کەمبوونەوەی هاتنی ئاو و بەهەڵمبوونی بووە.

ئاستی گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو: بەکارهێنانی ئاو و نوێبوونەوەی ئاو بەپێی پارێزگاکان لە عێراق و هەرێمی کوردستان  

ئاستی گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو یان مەترسی لەسەر ئاو، واتە جیاوازی نێوان خواست و خستنەڕوو، بەشێوەیەک ئەو ئاوەی ساڵانە نوێ دەبێتەوە کەمترە لەو ئاوەی کە بەکاردەهێنرێت و بەمەش رادەی ئاستی گوشارەکە لەسەر ئاوی نوێبووە زیاتر دەبێت. ئاستەکەش لە (1بۆ 5) خاڵ هەژمار دەکرێت، کە لە خوار (1) ەوە کەمترین گوشارە و لە (5)دا بەرزترین و تووندترین گوشاری سەر ئاوە. بەپێی پەیمانگەی سەرچاوەکانی جیهان "WRI" لە داتای نوێ نەخشەی گوشاری ئاوی Aqueduct ی " WRI" جیهان دا نیشانی دەدات، کە ( 25 ) وڵات — کە یەک لەسەر چواری دانیشتوانی جیهان تێیاندا دەژین — هەموو ساڵێک رووبەڕووی گرفتی زۆر گەورەی ئاو دەبنەوە، بە بەردەوامی تەواوی ئاوی بەردەستیان بەکار دەهێنن. لانی کەم ( 50%)ی دانیشتوانی جیهان — نزیکەی)  ٤( ملیار کەس — هەر نەبێ مانگێک لە ساڵێکدا لە ژێر بەرزترین ئاستی گوشاری نەبوونی ئاودا دەژین.

عێراق لەنێو ئەو( 25) وڵاتەی جیهان دایە، کە بەرزترین ئاستی گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو هەیە، بەشێوەیەک خواست بۆ ئاو زیاترە لەوەی هەیە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ زیادبوونی دانیشتوان، پیشەسازی و کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی کارەبا و کارگەکان.

بەپێی داتاکان ئێستا بەحرەین، قوبرس، کوەیت، لوبنان، عومان و قەتەر لەو وڵاتانەن، کە ئاستی مەترسییەکە بۆ زیادبوونی گوشارلەسەر بەکارهێنانی ئاو و نوێبوونەوەی ئاو بەرزترین ئاستە. عێراق بە( 4.14) خاڵ لەنیو ئەو وڵاتانەدایە کەوا پلەبەندییەکەی بەرزترین ئاستی گوشارە لە هەردوو رووەکەوە هەم بۆ بەکارهێنانی ئاو و هەمیش بۆ نوێبوونەوەی ئاو.

هەروەها، لە داهاتوودا و بەپێی سێ سیناریۆ (وەک ئێستا بەردەوامبێت، گەشبین یان رەشبین ) لەبارەی داهاتووی بەکارهێنانی یان دەرهێنانی ئاوەوە بۆ ساڵانی            ( 2030)،( 2050) و( 2080) لە عێراق و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بەتایبەتیش وڵاتانی دراوسێی عێراق لە هەر سێ سیناریۆکەدا زۆر خراپ ئاڕاستەی بەکارهێنانی ئاو زیاد دەکات و جیاوازی نێوان خواست و توانای خستنەڕوو کەمدەکات، بەشێوەیەک خراپ دەبێت پێش ئێران دەکەوێت بەهۆی زۆربوونی خواست وەکو لە گرافیکی خوارەوەدا هاتووە.

هەروەها، عێراق جیاواز لە وڵاتانی دراوسێی لە هەموو رووەکانی بەکارهێنانی ئاوەوە لە داهاتوودا بڕی ئاوی بەکارهاتووی زۆر زیاد دەکات، بەشێوەیەک  بۆ مەبەستەکانی دانیشتوان، پیشەسازی و ئاودێری و کشتوکاڵیش لەهەموویاندا بڕی زیادبوونی بەکارهێنانی ئاوی زیاترە لە هی دراوسێکانی. بۆ نموونە بەتەنیا بۆ دانیشتوان و ماڵان عێراق لە (2030وە تاوەکو 2050) لە (11.584) خاڵەوە ەوە دەگاتە (14.285)، واتە جیاوازییەکە (2.701) خاڵ دەبێت. لەکاتێکدا بۆ هەمان مەبەست لە تورکیا جیاوازییەکە (1.288) خاڵ، سوریا(0.888)خاڵ و ئێران (0.448) خاڵ زیاد دەکات، واتە زیادکردنەکەی عێراق دوو هێندە زیاترە لە تورکیا و سێ هێندەی سوریا و چوار هێندە زیاتری ئێرانە وەکو لە گرافیکی خوارەوەدا هاتووە.

گرافیک (2): داهاتووی کۆی دەرهێنانی یان بەکارهێنانی ئاو بۆ عێراق و دراوسێکانی لەماوەی 2030-2050 و 2080 دا.

سەرچاوە: پەیمانگەی سەرچاوەکانی جیهانWRI رۆژی 10ی ئایار 2025    

وشکەساڵی، لافاو و کۆی بەکارهێنانی ئاو لە ئێستاو د اهاتوودا

ئەو ئاستەی ئێستا عێراق و هەندێک لە پارێزگاکان بۆ بەکارهێنانی ئاو پێدا تیدەپەڕن بەواتای بەکارهێنانی ساڵانەی رێژەی (80%) ئاوی نوێبووەیە لەهەموو سەرچاوەکانی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی. لە ئەگەری کەمترین یان بچووکترین ماوەی وشکەساڵی، ئەم شوێنانە دەکەونە بەر نەبوونی ئاو و وادەکات بۆرییەکانی گواستنەوەی ئاو و بەلوعەی ماڵان وشک بن وەکو ئەم رۆژانە لەزۆرشوێن و قەزا و پارێزگا رۆژانە دووبارە دەبێتەوە.

لەرووی گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو بەگشتی و کۆکراوەی هەر سێ ئاستی بەکارهێنانی ئاو بۆ ئاودێری، ئاژەڵداری، پیشەسازی و دانیشتوان ئەوا مەترسیدارترین پارێزگا قادسیە، نەجەف و موسەننایە بەپلەی یەکەم، دووەم و سێیەم. لەم رووەشەوە واتە نوێبوونەوەی ئاوی ساڵانە بە بەراورد بەبەکارهێنانی ئەوا پارێزگاکانی نەینەوا، دهۆک و بەسرە لەچاو پارێزگاکی دیکەی عێراق مەترسی جیاوازی نێوان خواست و خستنەڕوو کەمە و پلەیەکی مەترسییەکە کەمترە ، وەکو لە نەخشەی دووەمدا هاتووە.

نەخشەی 3: گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو لە پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان

• 

سەرچاوە: پەیمانگەی سەرچاوەکانی جیهانWRI رۆژی 10ی ئایار 2025    

هەروەها، لەڕووی مەترسی وشکەساڵییەوە لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان ئەوا پارێزگای سلێمانی بە 3.66 خاڵ، پارێزگای کەرکوک بە 3.46 خاڵ، پارێزگای دهۆک بە 3.45 خاڵ بەپلەی یەکەم، دووەم سێیەم دێن لە هەر سێ رووی کشتووکاڵ، پیشەسازی و ماڵانەوە.   لەرووی ئەگەری درووستبوونی لافاو لەرووبارەکانەوە پارێزگای زیقار بە 4.12 خاڵ، پارێزگای موسەننا بە 4.11 خاڵ و پارێزگای میسان بە 4.08 خاڵ رێزبەندی یەکەم، دووەم و سێیەمیان لەسەر ئاستی عێراق گرتووە.

نەخشەی 4: مەترسی وشکەساڵی لە پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان

 تێبینی، لەکۆی 18 پارێزگای عێراق کەوا مەترسییەکانی وشکەساڵی خراوەتەروو لەد اتاکانی پەیمانگەی سەرچاوەکانی جیهان WRI [1]  تەنیا داتای 8 پارێزگای بەردەستە کە زیاتر پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەگرێتەوە.

بەپێی پێشبینییەکانی پەیمانگەی سەرچاوەکانی جیهان بۆ دەیەکانی داهاتوو( 2030، 2050 و 2080) ئەو پارێزگایانەی عێراق کەوا گوشاری بنەڕەتی لەسەر ئاو هەیە زیاتر کەوتووەتە پارێزگاکانی باشورەوە تاوەکو نێوەڕاست و هەرێمی کوردستان. لە هەر سێ سیناریۆی بەردەوامبوون وەک ئێستا، گەشبین یاخود رەشبین لە داهاتوودا پارێزگاکانی نەجەف و قادسیە و کەربەلا پلەکانی یەکەم و دووەم و سێیەم وەردەگرن بەجیاوازی هەر سیناریۆیەک وەکو لە گرافیکی خوارەوەدا هاتووە.

هەروەها، لەرووی جۆری درووستبوونی گوشار لەسەر دەرهێنانی ئاو لە دەیەکانی داهاتوودا، لە هەموو پارێزگاکانی عێراق بۆ دانیشتوان و ماڵان دەبێت و لە زۆربەی پارێزگاکان دەگاتە بەرزترین ئاستی خۆی کە (5 یان 4.998) خاڵە لە (2050 و 2080)دا. بەدوای ئەمیشدا سێکتەری پیشەسازی دێت، کە لە هەموو پارێزگاکان دەگاتە(4.5) خاڵ لەکاتێکدا لە (2050)دا، لەرووی ئاودێری و ئاژەڵداریشەوە گوشارەکان زیاد دەکات، بەڵام بەرادەی پێداویستی ماڵان و پیشەسازی نییە وەکو لە گرافیکی خوارەوەدا هاتووە.

نەخشەی 5: سیناریۆکانی گوشاری بنەڕەتی لەسەر دەرهێنانی ئاو لە پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان لە 2030 دا.

• 

گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراق؛ لاوازی و ئامادەیی

عێراق یەکێک لەو وڵاتانە نەبووە کەوا بووەنەتەهۆی گۆڕانی ئاووهەوا ، بەڵام ئێستا و دەیەی داهاتوو لەبەردەم کۆمەڵیک گۆڕانکاری گەورەدایە بەهۆی لێکەوتەکانی گۆڕانی ئاووهەواوە وەک کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی ئاو، دووبارەبوونەوەی رۆژانی خۆڵبارین، پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو، کەمبوونەوەی خاکی بەپیت و کشتوکاڵی و زیادبوونی خاکی بێ پیت و فراوانبوونی بازنەی بەبیابان بوون ، درێژبوونی هاوین و کورتبوونەوەی زستان، کە بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرمی بەشێوەیەکە دەوڵەت ناچار دەکات  ماوە ماوە پشووی فەرمانگەکان ڕابگەیەنێت و شوێنە گشتیەکانیشی بە رۆژدا دابخرێن.

 ئەگەر ساڵانی ڕابردوو لە کۆمەڵگەی عێراقی و دانیشتوانی گوندنشینی کوردستان باس و خواسەکان لەسەر کەمبوونەوەی ئاوی بیرەکان و وشکبوون یان کەمبوونەوەی ئاوی کانیاوەکان بووبێت، ئەوا ئێستا باس لە وشکبوونی جوگەلە و لقە رووبارەکان و کەمبوونەوەی ئاوی سەرەکی چوار رووبارە سەرەکییەکە بەشێوەیەک دەکرێت نەتوانرێت پێویستی رۆژانەی دانیشتوان لە پارێزگاکان و قەزا و ناحییەکان دابینبکات.

رادەی گۆڕانی ئاووهەوا لە عێراق دوو هێندەی ئەو رادەیەیە، کە لە جیهاندا روودەدات، واتە کاتێک لە سەر ئاستی جیهان باس لە بەرزبوونەوەی مەترسییەکانی پلەکانی گەرمی بە(2) پلەی سیلیزی دەکرێت ئەوا دەبێت ئەوە بزانین لە عێراق(4) پلەی سیلیزی دەبێت، هەربۆیەش ئێستا دامەزراوەکانی جیهان و شارەزایان عێراق بە یەکێک لەو وڵاتانە دادەنێن کە گۆڕانی ئاووهەوا لە هەموو رووەکانەوە تێدا دەرکەوتووە، هەربۆیەش داوا دەکەن عێراق وەک تاقیگەیەک بۆ چۆنیەتی خۆگونجاندن، رووبەڕووبوونەوە و پێشگرتن لەروودانی کارەسات وەربگرن و بکرێتە نموونەیەکی سەرکەوتوو بۆ داهاتوو لە رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی ئاووهەوادا، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە ئایا عێراق ئامادەیە و دەتوانێت ئەم رۆڵە بگیڕێت؟.  

زانکۆی نۆتردام لە دەستپێشخەرییەکدا ئیندێکسی وڵاتانی بۆ چۆنیەتی خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانەکانی ئاووهەوادا دا لە دوو رووەوە بڵاودەکاتەوە، یەکەمیان لاوازی وڵاتەکانە لە رووەکانی بەرهەمهێنانی خۆراک و کشتووکاڵ، کەمبوونەوەی ئاوی رووبارەکان و ئاوی ژێر زەوی هتد؛ لەرووی دووەمەوە ئامادەیی وڵاتەکەیە وەک لەرووەکانی حکومڕانی، سەقامگیری سیاسیی، کۆنترۆڵکردنی گەندەڵی و کوالیتی یاسا و دەوڵەتی یاسا، ژێرخان و نایەکسانی کۆمەڵایەتی.

لە رۆژهەڵاتی نێوەراست و باکووری ئەفریقا لە هەردوو رووەکەوە مەگەر یەمەن، سووریا، و لوبنان لە عێراق خراپتر بن وەک لاوازی و ئامادەییان بۆ گۆڕانەکانی ئاووهەوا لەکاتێکدا کۆی گەشەی بەرهەمی نێوخۆی GDP هەر چوارییان نیوەی عێراق نابێت و داهاتی یەک مانگی عێراق دوو هێندە بگرە زیاترە  لەکۆی بودجەی ساڵانەی ئەو وڵاتانە، کە هەندێکیان هێشتا بەدەست جەنگ و شەڕەوە دەناڵینن.

بەپێی ئیندێکسەکە عێراق نمرەیەکی بەرزی لە لاوازی و نمرەیەکی نزمی لە ئامادەیی بۆ گۆڕانکارییەکان هەیە، بەشێوەیەک پێوەری لاوازی لە (0 بۆ 1)، تاوەکو لە یەکەوە نزیک بێت زیاتر لاوازتر دەبێت و بەپێچەوانەوە بۆ ئامادەیی بۆ گۆڕانکارییەکان تاوەکو لە یەک نزیکتر بێتەوە زیاتر ئامادە دەبێت.

لەرووی لاوازییەوە عێراق بە نمرەی (0.433) و لەرووی ئامادەییەوە بەنمرەی (0.305) لە یەکێک لە خراپترین وڵاتەکانی جیهان و بەگشتیش پلەی (122)مین گرتووە، بڕوانە گرافیکی خوارەوە بۆ ئامادەیی و لاوازی عێراق بە بەراورد بە وڵاتانی دراوسێ. هەروەها، لەرووی خۆراکەوە، لاوازترین خاڵی عێراق بۆ گۆڕانکارییەکان توانای کشتوکاڵ یاخود لاوازی توانای کشتوکاڵ کە نمرەکەی (0.927) و دەکەوێتە هاوشانی وڵاتانی وەک مەلاوی، هیندستان و لیتوانیا.

گرافیک 3: توانای خۆگونجاندن و لاوازی کەمبوونەوەی ئاو لەنێوان عێراق و وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی خەلیج لە 2022 دا.

سەرچاوە: ئیندێکسی زانکۆی رۆتردام، 22ی حوزەێران 2025 و گرووپی بانکی جیهانی، 23ی حوزەێران 2025.

تێبینی، قەبارەی یان عەجمی بازنەکان بەپیی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەکەیە

بەشی سێیەم: دوو ئاڕاستەی پێچەوانە؛ دانیشتوان و نوێبوونەوەی ئاو

خاڵیکی دیکەی گرنگ کەوا لە عێراق جیاواز لە دراوسێکانی و وڵاتانی خەلیج هاتووەتە پێش و ساڵانە ئاراستەکەی خێراتر و بەرەو خراپتر دەڕوات پرسی کەمبوونەوەی ئاوی نوێیبووەیە بۆ تاکێک لە هەمبەر زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان.لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوودا (2025-2030)، پێشبیندەکرێت ژمارەی دانیشتوانی عێراق   بگاتە 52 ملیۆن کەس، بەڵام بڕی ئاوی نوێیبووە بۆ تاکێک لەهەمان ماوەدا لە (695 م³) بۆ تاکێک کەمدەبێتەوە بۆ(543م³) تاکێک تاوەکو دەیەی داهاتوو و لە (2035)دا  لە عێراق دەبێتە نیوە، واتە (391م³)  هەر تاکێک بڕوانە گرافیکی شەش.

عێراق هاوشێوەی سعودیە و بەدوایدا دووەم وڵاتی زۆرترین هەناردەکاری نەوتی رۆژانەیە لە رێکخراوی ئۆپێک و نزیک لە قەتەر لە یەدەگی گازی سروشتی، بەڵام جیاواز لەوەی قەتەر هەناردەی دەکات و عێراق هاوردەی دەکات، کەچی لەماوەی پێنج ساڵی داهاتوو (2025-2030). سعودیە بەرێژەی (5.46%) و قەتەر بەرێژەی (24.56%) بڕی ئاوی نوێیبووەوە بۆ هەر تاکێک زیاد دەکات، کەچی عێراق بەرێژەی (-28%) کەمدەکات. ئەمەش لەکاتێکدایە ژمارەی دانیشتوانی قەتەر بەرێژەی (2.76%) و سعودیە بەرێژەی (5.82%) زیاد دەکات، کەچی رێژەی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی عێراق (9.66%) دەبێت. 

لەساڵانی  داهاتوودا، لەنیو وڵاتانی دراوسێی خۆیدا مەگەر سوریا هێندەی عێراق بۆ نوێبووەوەی ئاو رەوشی خراپ بێت، بەڵام ئاڕاستەی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی سوریا روو لە کەمبوونەوەیە، بەشێوەیەک تاوەکو ساڵی (2035) ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمدەبێتەوە بۆ(24) ملیۆن کەس، کەچی عێراق لە (2035)دا ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە سەروو (57) ملیۆن کەس. 

گرافیک 4 : ژمارەی زیادبوونی دانیشتوان عێراق و وڵاتانی دراوسێ و سێ وڵاتی خەلیج 1961 -2035  بڕی ئاوی نوێیبووە بۆ تاکێک مەتر سێجا لە عێراق و وڵاتانی دراوسێ و سێ وڵاتی خەلیج 1961 -2035

• 

سەرچاوە: داتای گرووپی بانکی جیهانی، 23ی حوزەیران 2025 و داتای گرووپی بانکی جیهانی، 23ی حوزەیران 2025

تێبینی1، داتاکانی 2024 تاوەکو 2035 پێشبینکراوە، Forecast لەلایەن تویژەرانەوە

تێبینی2، داتاکانی 2022 تاوەکو 2035 پێشبینکراوە، Forecast، لەلایەن تویژەرانەوە

کۆتایی

لەبەر ڕۆشنایی ئەو سیاسەتەی دەوڵەتانی دراوسێ گرتوویانەتە بەر کوردستان و عێراق دەکەونە بەردەم هەڕەشەی کەمبوونەوە و چۆڕبڕبوونی رووبارە سەرەکییەکانی چونکە ئێران بەتەنیا لەسەر رووباری ئەڵوەن توانای گەنجینەکردنی (162،4 ملیۆن م³) ئاوی هەیە، لە کاتێکدا تێکڕای بەرهەمی ئاوی ساڵانەی نزیکەی (63 ملیۆن م³ )یە، و لەسەر رووباری سیروان توانای گەنجینەکردنی (1.875 ملیار م³ ) ئاوی هەیە، بەڵام بەرهەمی ئاوی ساڵانەی رووبارەکە (0.63 ملیارم³ )یە، لەسەر زێی بچوک توانای گەنجینەکردنی (1.31 ملیار م³ ) ئاوی هەیە، تێکڕای بەرهەمی ساڵانەی رووبارەکە (6 ملیار م³ )یە.  تورکیا لە رووباری زێی گەورە  ساڵانە (5.37ملیار م³ ) ئاوی دەست دەکەوێت، ئیستا پرۆژەکانی سەر دیجلە (16.872 ملیار م³ ) ئاو گەنجینە دەکەن، لە کاتێکدا تەنیا بۆ پڕکردنی ئەم پڕۆژانە تورکیا پێویستی بە گرتنەوەی تەواوەتی ئاوی رووباری دیجلە هەیە بۆ ماوەی نزیکەی دوو ساڵ ئەمە ئەگەر تەنیا (32.94 ملیار م³ ) ئاو هەژمار بکەین کە لە تورکیاوە دێتە عێراق،  سەبارەت بە رووباری فۆرات-یش ئەوە پڕۆژەکانی تورکیا بەتەواوی رووبارەکە وشک دەکەن  چونکە رێژەی (88%)ی ئاوی فۆرات، کە دێتە ناو عێراق-ەوە لە تورکیاوە دێت، واتە تورکیا بەتەواوی کۆنترۆڵی ئاوی ئەم رووبارە دەکات. ئاوزێڵی رووبارەکانی کوردستان (57.25%)ی رووبەرەکانیان دەکەونە ناو سنوری هەرێمی کوردستانەوە، دەتوانێت ساڵانە (18.6 ملیار م³ ) ئاو گەنجینە بکات، بەڵام بەهۆی کەمی و بچوکی بەنداوەکانەوە تەنها توانای گەنجینەکردنی (75ملیۆن م³ ) ئاوی هەیە، واتە بە هەردوو بەنداوە گەورەکەشەوە هەرێم تەنها دەتوانیت (3.627 ملیار م³ ) ئاو گل بداتەوە، کەواتە (15.03 ملیار م³ ) لەدەست ئەچێ. لەم ژمارانەوە تێدەگەین کە کوردستان ساڵانە چەند بڕ لە ئاڵتونی شین لەدەست دەدات و قەبارەی گرفتەکانیشی ساڵ دوای ساڵ گەورەتر دەبن.

لە پێنج ساڵی داهاتوودا، واتە لە 2030 دا کاتێک ژمارەی دانیشتوانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە دەگاتە سەروو 50 ملیۆن کەس، لەوکاتەدا بڕی ئاوی نوێبووەوەی ساڵانەی هەر تاکێک  کەم دەکات بۆ ( 543 م³)، بەڵام ئێستا  (695 م³ ) ، واتە  (150 م³) کەم دەکات، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی پێداویستییەکان بۆ ئاوی بەکارهێنراو لە هەموو رووەکانەوە روو لەهەڵکشانە. وەکو لە نەخشەکانی سەرەوەدا هاتووە، ژمارەی ئەو پارێزگایانەی کەوا تووشی  گوشاری بنەڕەتی سەر ئاو یاخود کەمبوونەوەی ئاو دەبن لەساڵانی داهاتوودا زیاتر دەبێت، ئەمەش سەرەڕای لاوازی عێراق لە هەموو رووەکانەوە بۆ رووبەرووبوونەوەی قەیرانی ئاو و گۆڕانکاری ئاو و هەوا لە خاکەکەیدا.

لەکۆتاییدا،  هۆکارە نێوخۆیی و دەرەکییەکانی ئەمجارەی خولقاندنی کێشەی ئاو وایکردووە، کە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەگەر لە هەموو شتێک جیاواز بن نابێت لەرووی دابینکردنی داهاتووی ئاو بۆ دانیشتوانەکەیان جیاواز بن چونکە یەک رێگایە و گەڕانەوەی نییە، هەربۆیەش پێویستە:

یەکەم: لەسەر ئاستی دەوڵەتی فیدراڵی و لە نەتەوەیەکگرتووەکان رێگای بە نێودەوڵەتیکردنی پرسی وشکبوون و کەمبوونەوەی رووبارە هاوبەشەکانی بخاتەڕوو، بەتایبەتیش پرسی دروستکردنی بەنداو و بەربەست بە تەکنیکی نوێ وەک بنیاتنانی (بەنداوی ژێر ڕوو- السدود الغاطسة) لەگەڵ وەستانەوە دژی پرۆسەی گۆڕینی ئاڕاستەی رێڕەوی ئاوی  لەلایەن تورکیاو  ئێرانەوە لەسەر رووبارە هاوبەشەکان. 

دووەم: لەسەر ئاستی نێوخۆش حکومەتی فیدراڵی و  حکومەتی هەرێمی کوردستان هەنگاوی کردارەکی بنێن بۆ بنیاتنانی ژێرخانی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی، وەک بنیاتنانی پڕۆژەی پاککردنەوەی ئاوی بەکارهاتووی ماڵان، کۆتایهێنان بە بەکارهێنانی ئاوی خاوێن لەکارگە گەورەکانی بەرهەمهینانی نەوت و گازدا، بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری تاک  سەرڕێخستنی پرۆسەی پەروەردەی ئاوی (التربیە المائیە)ی تاک بۆ بەکارهێنانی  زانستییانەی ئاو و دانانی نرخ بۆ ئاوی بەکارهێنراو.

سێیەم: بەهاوبەشی دامەزراوە نیوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی  نەخشەرێگای کورتخایەن و درێژخایەن بۆ رووبەرووبوونەوەی مەترسییەکانی کەمبوونەوەی ئاو دابنرێت و هەنگاوی کردارەکی بۆ جێبەجێکردنی بنرێت.

سەرچاوەکان

WRI Aqueduct, June 1, 2025” https://www.wri.org/applications/aqueduct/country-rankings/?country=IRQ , to aqueduct.wri.org.

Kuzma, S., M.F.P. Bierkens, S. Lakshman, T. Luo, L. Saccoccia, E. H. Sutanudjaja, and R. Van Beek. 2023. “Aqueduct 4.0: Updated decision-relevant global water risk indicators.” Technical Note. Washington, DC: World Resources Institute. Available online at: doi.org/10.46830/writn.23.00061.

Notre Dame Global Adaptation Initiative Country Index (ND-GAIN). (2025). University of Notre Dame

The World Bank Group (2025) Renewable internal freshwater resources per capita (cubic meters) - Europe & Central Asia.  Food and Agriculture Organization, AQUASTAT data. https://data.worldbank.org/indicator/er.h2o.intr.pc?locations=Z7  License : CC BY-4.0

The World Bank, World Development Indicators (2022). [Data file]. Retrieved from [URL].

•  

د. خەلیل کەریم محەممەد، 2022، کوردستان لە بەردەم هەڕەشەی سیاسەتی ئاوی هاوسێکان و بێباکی هەرێمدا، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە 11.

FAO. [2022]. AQUASTAT is the FAO global information system on water resources and agricultural water management.: Name of dataset OR Name of database]. [24-06-2025]. [https://data.apps.fao.org/aquastat/?lang=en] CC-BY-4.0.