تورکیا پرسی داگیرکردنی عەفرینی کردووەتە دۆزی نیشتمانی خۆی و هەموو تواناکانی بۆ تەرفروتوناکردنی هێزە کوردییەکان خستووەتەگەڕ. رۆژبەرۆژ گوتاری نەژادپەرستی بڵێسەدەسێنێت. لە یەکەم رۆژی جەنگی عەفریندا پەیامنێری ئا تی ڤی تورکی مایکی لەبەردەم سەربازی پشت تانکێک راگرت و لێێ پرسی: بۆ کوێ دەچن؟ سەربازەکە سەلامێکی سپایی کرد و گوتی: بەرەو سێوی سوور. لەو رۆژەوە سێوی سوور بووەتە وێردی میدیاکانی تورکیا و نابڕێتەوە. ئێستا تورکەکان مەسەلەی عەفرینیان کردووەتە مەسەلەی سێوی سوور. سێوی سوور چییە؟
کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بە کابینەی بنکە فراوانی پێنج حزبی بەناوکرا، یەک لە ئاڵۆزترین کابینەکانی هەرێمی کوردستان بووە. ئەم کابینەیە هەم لەناوەوە و هەم لەدەرەوە رووبەرووی گەلێک قەیران بووەوە. هەر لە سەرەتاوە هەست بەوە دەکرا ئەم کابینەیە رووبەرووی گەلێک گرفت دەبێتەوە. جارێ خودی کابینەکە کەوا لە پێنج حزبی سەرەکی براوەی هەڵبژاردنەکان پێکهابتوو، هەر بە ئاستەمی کەوتە سەرپێ. هێشتا ساڵێک لە تەمەنی خۆی پڕنەکردەوە، رووبەرووی چەند قەیرانێکی سەخت بووەوە کەوا هەندێکیان سەرچاوەی دەرکییان هەبوو و هەندێکیشیان سەرچاوەی ناوەکی.
مانا هاوچەرخەكەی چەمكی بەشداریكردنی سیاسیی ئافرەتان دوو ڵایەنی گرنگ لەخۆدەگرێت: یەكەم ڵابردنی ئەو ئاستەنگە یاسایی و ئیداری و كۆمەڵایەتییانەیە كە بوونەتە لەمپەر بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان لە پۆستە باڵاكانی سەركردایەتیكردن و بەڕێوەبردندا. لایەنی دووەم پەیوەندیی بە گرتنەبەری رێوشوێنێكی سیاسییەوە هەیە كە پاڵپشت بێت بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان و هەلی بەردەمیان زیادبكات جا لەسەر ئاستی بەرزكردنەوەی توانایان بێت یان بەپلەی یەكەم بەكارهێنانی تواناكانیان لە بەرژەوەندیی ئافرەتان خۆیان بێت.
هەڵبژاردنەكانى پەرلەمانى كوردستان، هەر لەیەكەم هەڵبژاردنەوە لە ساڵى 1992 ەوە تا دەگاتە دواهەڵبژاردن لە ساڵى 2013 دا، بە رِووداوى گرنگ دەژمێردرێن و جێگاى بایەخى حزبە سیاسیەكان و هاووڵاتیانى هەرێم و حكومەتەكانى عێراق و دەوڵەتانى ئیقلیمى و زلهێزە جیهانیەكانیش بوون. ئەمەش لەرِاستیدا بۆ گەلێك فاكتەرى ناوخۆیى و دەرەكى، مێژوویی و ئێستایی، جیۆسیاسى و ئابوورى ….هتد، دەگەڕێتەوە. نەخشەى پێكهاتەى پەرلەمانى كوردستان دەبێتە جێی بایەخى هەموو ئەو هێزولایەنانەى سەرەوە، بۆیە دەیانەوێت هەرزوو خوێندنەوە و پێشبینیى بۆ بكەن، كارى تێبكەن، خۆیان بۆ دەرەنجام و دەرهاوێشتە خوازراو و نەخوازراوەكانیشی ئامادە بكەن.
گریمانەی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە كە سەروەری عێراق بە هۆی گرێدراوبووونی سەروەری و هێز/دەسەڵات و لێكترازان لەنێوان شیعە و سوننە و كورد بەتایبەتی لەپاش 2003ەوە بەهۆی “دەستوور” و “سیستەمی فیدراڵی” و “هاوسەنگی هێز” لە عێراق و دەستێوەردانەكانی وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەلایەك و هەروها رێككەوتننامە و كۆنڤانسیۆن و بەڵگەنامە و یاسا و رێساكانی نێودەوڵەتییەوە سنووردارە.
کتێبەکە راپۆرت و وێنەکانی گەشتی رۆژنامەڤانی ناسراوی نۆروێژی “ئێگیل ئولاتی” و وێنەگرەکەی “ئیڤارسن” بۆ کوردستان لەخۆدەگرێت، کە لەگەڵ هێزەکانی پێشمەرگە چوونەتە چیاکانی کوردستان، باسیان لە بەرگری پێشمەرگە لە خەڵک و خاکی کوردستان و ئاوارەبوونی خەڵک کردووە بەهۆی هێرشی رژێمی ئەو کاتی عێراقەوە.
کەرکووک لە سەرەتای ساڵانی شەستەکانی سەدەی بیستەمەوە بووەتە نێوەڕۆکی کێشەی نیشتمانی و نەتەوەیی کورد لە عێراق. بەو شێوەیەش کەرکووک بووەتە کرۆکی کێشەی باشووری کوردستان. لەهەمانکاتدا کەرکووک کراوەتە کێشەیەکی هەرێمایەتی کە لە چوارچێوەی سنوورەکانی عێراقیشدا نەماوە.
لە سەرەتای ئابی 2014دا داعش پەلاماری هەرێمی كوردستانی دا و بەشێكی خاكی كوردستانی داگیركرد. داعش پشێوییەكانی بەهاری عەرەبی لە سووریا قۆستەوە. ئەمە لە دیدی پسپۆڕانی جیۆپۆلیتیكا بە وەرچەرخانێكی جیۆپۆلیتیكی لەقەڵەمدەدرێت. بۆیە كوردستان ناچاربوو لەگەڵ هەلومەرجێكی جیۆپۆلیتیكی تازەدا هەڵبكات.
ئێسـتا مـن لەوبـاوەڕەدام كە پێویسـتە سـەرنجبدەین و لـە مانای ئۆراسـیا تێبگەیـن. هەروەها پێویسـتدەكات مۆدێلـی ئۆراسـیا بـۆ كوردسـتان بگونجێنیـن. پێویسـتە قسـەبكەین لەسـەر یەكخســتنی نەتــەوەی كــورد وەك كۆمەڵەیەكــی یەكگرتــووی مێژوویــی و ئــەو كۆمەڵەیــە بەشــداربكەین لــە دروســتكردنی پــڕۆژەی ئۆراســیادا
قەیرانی دارایی ناوچەكە و بە دیاریكراوی ئەوەی لە ئیران و توركیا دەگوزەریت كاریگەرییەكی راستەوانە لەسەر هەرێمی كوردستان دادەنیت. ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو لە سەمپۆزیەمێكدا بابەتەكانی پەیوەست بە شۆكی دراوی لە توركیا و لێكەوتەكانی لە هەرێمی كوردستان، سزا ئابوورییەكانی ئێران و هەرێمی كوردستان، هەروەها دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستان و قەیرانەكان تاوتوێكرد.
ێش ئەوەی پارسە ئێرانییەکان بگەنە ئەم ناوچەیە، گەلانی ماد سەدان و هەزاران ساڵ بوو، ژیانی کۆمەڵایەتی و یەکجێنشنییان دەستپێکردبوو، بەدەیان شارو گوندو قەڵاو دامودەزگای دیوانسالاری و دەوڵەتییان هەبووە.
ئەو فۆتۆگرافەرە كوردە كە زیاتر لە 50 ساڵ لەمەوپێش لەكاتی شۆڕشی ئەیلوولدا، كۆمەڵێك وێنەی دابوونە نووسەرێكی فەرەنسی، تاوەكو بەرەنگاریی پێشمەرگە و زۆرداری دەوڵەتی عێراق بەرامبەر كوردستان بە وێنە بگەیێنێتە ئەوروپا، بەڵام نووسەرە فەرەنسییەكە بڵاوینەكردبوونەوە، رۆژنامەڤانێك وێنەكانی دۆزینەوەو تۆڕی میدیایی رووداو لە كتێبێكی وێنەییدا بڵاویكردنەوە.
نموونەیەكی دیكەی كەموێنەی ئەو شارەزاییەی پێشمەرگە لەشەڕی داعشدا لەگەڵ هاوپەیمانی دژی داعشدا دەركەوت، كە هیچ هەڵەیەكی هێزی ئاسمانی و تۆپخانە لەشەڕی داعشدا لەنێوان پێشمەرگە و هاوپەیماناندا دروستنەبوو لەو هەڵانەی پێیاندەگوترێت “ئاگری دۆستانە –نیران صدیقە” ، كە ئەوە لەسەر ئاستی سوپا گەورەكانی جیهاندا كەموێنەیە بەتایبەتی لەو شەڕە دەستەویەخانەی لەگەڵ داعشدا هەبوون، لەنێوان پێشمەرگە و داعشدا. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ هاوئاهەنگی سەركەوتووانە و لێزانانەی پێشمەرگە لەگەڵ هاوپەیمانان .
كەركووك لە سەرەتای ساڵانی شەستەکانی سەدەی بیستەمەوە بووەتە نێوەڕۆکی کێشەی نیشتمانی و نەتەوەیی کورد لە عێراق. بەو شێوەیەش کەرکووک بووەتە کرۆکی کێشەی باشووری کوردستان. لەهەمانکاتدا کەرکووک کراوەتە کێشەیەکی هەرێمایەتی کە لە چوارچێوەی سنوورەکانی عێراقیشدا نەماوە.
ئەگەر راستی نەڵێین با غەیرە حەقیقەتیش نەڵێین..
لەپێناو ژیاندا” کتێبێکی عەرەبیی ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداوە کە باس لە بەسەرهاتی ئافرەتێکی کوردی ئێزدیی رزگاربووی دەستی رێکخراوی داعش دەکات بە ناوی “حەلا مووسا” کە 312 رۆژ لە کۆیلایەتی و تووندوتیژیی سێکسی دەگێڕێتەوە و “حەسۆ هۆرمی” ئامادەی کردووە. کتێبەکە بە زمانی عەرەبی بە ناوی “من أجل الحیاة”ـەوە چاپ و بڵاوبووەتەوە.
نوێنەری نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ سندوقی چالاکی دانیشتوان UNFPA لە عێراق رایگەیاند ” بڕیارە سەرژمێری عێراق لە ئەمساڵدا بەرێوەبجێت، هیوادارم دوانەخرێت، ئەگەر دواشبخرێت ساڵی داهاتوو یاخود بەزووترین کات بکرێت، هەروەها ئەمڕۆ عێراق رووبەڕووی زیادبوونی ژمارەی گرووپی دانیشتوانی گەنج دەبێتەوە”
هەرێمی کوردستان توانی لە ساڵی 2020دا پەرە بە بەرهەمهێنانی نەوت بدات و لە کۆتاییەکانی هەمان ساڵیشدا ئاماژەیەکی نوێ بۆ دەستکەوتی زیاتری بەرهەمهێنانی نەوتی لە 2021دا بخاتەڕوو. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، سەرکردایەتیی کەرتی پیشەسازی نەوتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئاڵنگارییەکان تێپەڕێنێت و دەرفەتەکان بۆ پرۆژەی درێژخایەن بقۆزێتەوە؟
لە كوردستان لە دوای راپەڕینی 1991، لە رێگەی بیری كوردستانیانەی نێو پەرتووكەكانییەوە خۆشمویست. پەرتووكەكانی زۆر بە ئاستەم دەستدەكەوتن. ئەوانیش هەموویان نا. ئەوانەی دەستیشدەكەوتن بە نرخێكی گران و چاپ و كۆپییەكی زۆر خراپەوە هەبوون، بەڵام ئەو بیرەی لەنێویاندابوو ئەوەیان دەهێنا بەهەموو سەختییەكەوە بیانخوێنییەوە.
ئەم توێژینەوەیە گریمانەی ئەوە دەهێنێتەوە کە ناسنامەی کوردی لە باشووری کوردستان لە سێ دەیەی رابردوودا بە وەرچەرخانێکدا تێپەڕیوە. ئەم وەرچەرخانەش گواستنەوەیە لە شوناسێکی گەورەوە بۆ کۆمەڵێک وردە ناسنامەی ناوخۆیی. گەورە ناسنامەی کوردی کە ئیتنی و نەتەوەیی بوو، ئەویترەکەی ناکورد بوو. بەڵام ئەگەر هەمو شوناسێک جیاوازێک یان ئەویدیکەیەکی هەبێت، ئەوە ئەویدیکەی وردە ناسنامەی کوردی کورد خۆیەتی. ئەم توێژینەوەیە ئەو هۆکارانە دەخاتە بەرچاو كە لەپشت ئەم وەرچەرخانە و سەرهەڵدانی ناسنامە نوێیەکاندان. وەک: بە شاریبوون، ئابووریی نەوتی، نایەکسانیی دابەشکردنی داهات. هەروەها دەرئەنجامەکانیش هەڵدەسەنگێنێت، کە بەرخۆرێتی لەجیاتی هاووڵاتی، دروستبوونی جڤاتە داخراوەکان و گەشەی ناسنامەی مووچەخۆر بەرامبەر مووچەنەخۆردا لە گرنگترینەكانیانن.
پێشمەرگە وەک هێزێک، وەک چەمکێک، وەک بەشێک لە کایەی سیاسی، وەک بەشێک لە حیزب، وەک بنەمایەک بۆ سوپایەکی نیشتمانی، هەروەها لە رۆژگاری ئەمڕۆشدا وەک پردێک لەنێوان کوردستان و دنیا، جێگەی سەرنج و مایەی تێڕامانە.
