ێرەدا، بەکورتی دەمەوێت باس لە جیدییەتی ئەمریکا بۆ یەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لە هەرێمی کوردستان و داوای ئەمریکا لە یەکێتی و پارتی، بەردەوامبوونی هاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ هێزە هاوبەشەکان و چارەنووسی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و ئەمریکا بکەم، ئایا کێ پشت دەکاتە کێ لە داهاتوودا؟
بێشک ئەو هەموو مشتومڕەی کە لە چوارچێوەی سوڵحی ساردی نێوان پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا، بەتایبەتی لەبارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەیە بابەتێکی فرەڕەهەندە. لە دوای نەوەدەکانەوە، ئەوکاتەی کە نەزمی جیهانی لە دوای رووخانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران، روخساری جیهانی داهاتووی وێنا دەکردەوە، شەڕی نێوخۆیی کورد بابەتێک بوو کە بە کەڵکی بەشێک لە هێزە ناوچەییەکان دەهات کە ئەویش لە دوای یەکەم ئەزموونی هەڵبژاردن روویدا.
ئەم راپرسییە لەنێو 2412 هاونیشتمانی دا لە سەرتاسەری هەرێمی كوردستان كراوە كە تەمەنیان لە سەرووی 18 ساڵ بووە و بەشێوەیەكی هەڕەمەكیی هەڵبژێردراون. لەبەر بایەخی جۆگرافیای دەنگدەران، ژینگەی بەشداربووان بۆ سێ بەشی شارنشین، شارنیشنی دەورووبەر و گوندنشین دابەشكراوە.
ئەنجامەکانی ئەم راپرسییە، سەبارەت بە رەفتاری دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان زانیاری گرنگمان پێدەدەن. ئەوەمان بۆ روون دەکاتەوە کە لەوانەیە رێژەی چەند لە سەتی هاونیشتمانیانی هەرێمی کوردستان بەشداری لە هەڵبژاردنی داهاتوو بکەن. خواستی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن لەنێو گەنجان زیاترە لە کەسانی بە تەمەن. لەنێو رەگەزی مێ زیاترە لە نێر و لە نێو ئەوانەش کە بێکارن و لەڕووی ئابوورییەوە ناچالاکن زیاترە لە رەگەزی نێر و لەوانەی کە کاردەکەن. هەروەها هەرچی لە ژینگەی گوندنشینەوە بەرەو ناوەندی شارەکان دێین، خواستی بەشداری لە هەڵبژاردن کەم دەبێتەوە.
، براوەی یەكەم لە هەڵبژاردنی داهاتوو، ئەوانەن كە دەنگ نادەن. ئەگەر ژمارەی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان 3641000 کەس بێت، ژمارەی ئەم بەشە، لە سەرووی یەك ملیۆن و چوارسەد هەزار دەنگدەردایە، كە بەڕێژەی 39.7%ی دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان دەبێت.
بەپێی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییە، لە هەڵبژاردنی داهاتوودا براوەی یەكەم، پێكەوە ئەوانەن كە بەشداری ناكەن، دەنگدەری خۆڵەمێشین و بە بەتاڵی دەنگدەدەن.39.7%ی هاووڵاتیان بەشداری لە هەڵبژاردن ناكەن، 29.2%ی ئەوانەی كە گوتوویانە بەشداری دەكەن دەنگی خۆیان ئاشكرا ناكەن و 3.7%یش گوتوویانە بە بەتاڵی دەنگ دەدەن. مەزەندە دەكرێت ژمارەی ئەمانەش هەموو پێكەوە، دەوری 2167252 كەس بن. ئەمەش وادەكات كە ئەگەری ئەنجامی چاوەڕواننەكراو لە هەڵبژاردنی داهاتوودا شتێكی دوورنەبێ
بەرزترین رێژەی ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدابوون کە لایەنی براوە گرنگی بە دابینکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان بدات، لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان بەڕێژەی 75.2%بووە. هەروەها بەرزترین رێژەی ئەوانەی گوتوویانە لایەنی براوە گرنگی بە دامەزراندنی دەرچووانی زانکۆ و پەیمانگەکان بدات لە ئیدارەی زاخۆ و گەرمیان بەڕێژەی 52%بووە. دوای ئەوە بەرزترین رێژەی ئەوانەش کە گوتوویانە پاشکەوتی مووچە بگەڕێندرێتەوە، بەڕێژەی 56% و لە ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین بووە.
لەم رۆژانەدا کە چەکوشی ئینفۆکراسی لەسەر زەین و بیرکردنەوەی کوردە لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، هەروەها لەو وەختانەدا کە رۆژنامەڤانی و کاری میدیا کەوتووەتە نێو ئاشووبێکی گەورەوە، تۆڕی میدیایی رووداو سەرکەوتنێکی دیکەی تۆمارکرد و خەڵاتی زێڕینی ستیڤی لە بواری میدیا بردەوە. بێگومان ئەمە دەسکەوتێکی گرنگە، بەڵام دیوەکەی دیکە ئەوەیە کە بەرپرسیاریی رووداویش لە هەردوو ئاستی کۆمەڵگە و کاری میدیایی دا زیاتر دەکات.
کەمی ئاو یاخود کەمبوونەوەی ئاو گرفتێکی دیاری هەرێمی کوردستانە، مەترسی لەسەر خۆشگوزەرانی دانیشتوانەکەی و گەشەسەندنی بەردەوام دروست دەکات. کەمی ژێرخانی ئاو، کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا، ناکۆکی سیاسی، زیادبوونی دانیشتوان و نەبوونی بەڕێوەبردنێکی باش، هەموو ئەمانە بەیەکەوە بەشدارن لە پێکهێنانی ئەم قەیرانەدا.
ئیستا رۆژانە و بەتێکڕا لە 13 کێڵگەی نەوت و کێڵگەی گازی کۆرمۆر کە نەوتی کۆندینسەیت لەگەڵ گاز بەرهەمدەهێنرێت، ئاستی بەرهەمهێنان گەیشتووەتە نزیکەی 220 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، کە هەناردەی پاڵاوگە نیوخۆییەکان دەکرێت و لەنێوخۆدا دەفرۆشرێت.
لە ئەگەری فراوانبوونی بەرەکانی شەڕ و تەشەنەکردنیدا، هەم ئێران هەم گرووپە شیعییەکانی عێراقە نایانەوێت هەرێمی کوردستان بەڕادەیەک بەهێزبێت کە لە قسەیان دەرچێت، یان لانیکەم دژیان بێت و حیزبەکانی رۆژهەڵاتیش نزیکی سنوور بن.
لە پاش هێرشەکانی غەززە و کرمان و دەریای سور، ئێران لە ژێر فشاردایە. ئەم فشارانە دەبوو لە لایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانیەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، هەتا بیانویەک بۆ خۆیان و پرۆکسییەکانیان لە ناوچەکە بدۆزنەوە.
بەپێی داتا کۆکراوەکان ژمارەی ئەو پرۆژانەی خانووبەرە (شوقە، خانوو و ڤیلا) کە لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا لە هەولێری پایتەخت وەک پرۆژەی نیشتەجێبوون بنیاتنراون و ئێستا لە بازاڕی خانووبەرە مامەڵەی پێوە دەکرێت، 131 پرۆژەی نیشتەجێبوون بووە کە 128 هەزار و 542 شوقە، خانوو و ڤیلا بە رووبەری جیاواز لەخۆ دەگرێت.
لەم لێکۆڵینەوەیەدا نووسەر پشت بە بەڵگەنامە و سەرچاوەی جیاواز و هەمەجۆر دەبەستێ و ئەوە روون دەکاتەوە ک ەمەبەست لەبەکارهێانی دەستەواژەی کوردستانی عوسمانی ئە دانپێدادانە مێژووییەی عوسمانییەکانە بە خاکی کوردان.
دەمێکە بابەتی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان بووەتە گرێکوێرەیەک کە هێشتا دیار نییە چۆن دەکرێتەوە. پێنوێنی دیموکراسی ٢٠٢٣، نمرەی ٢.٥ی لە کۆی ١٠ بە دیموکراسییەکەی عێراق داوە. ئەمەش واتای ئەوەیە کە لێرە مەیلی ئۆتۆکراسی لە خواستی دیموکراسی زیاترە. بۆیە شیکردنەوەی هەڵوێستی لایەنەکان سەبارەت بە هەڵبژاردن، زیاتر لە چوارچێوەی هاوسەنگییەکانی هێز واتادارتر دەبێت.
رۆژی هەینی 26 ی نیسانی 2024 ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو بە هاوبەشی لەگەڵ دامەزراوەی مەدا و زانکۆی سۆران، لە پێشانگای نێودەوڵەتی کتێب گفتوگۆیەکی کراوەی لە ژێر ناونیشانی " شەپۆلەکانی گۆڕانی دیجیتاڵی لە هەرێمی کوردستان: چۆن سۆشیالمیدیا کۆمەڵگە دەگۆڕێت؟" رێکخست کە تێیدا گفتوگۆ لەبارەی چەند بابەتێکی وەک" پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە چاخی دیجیتاڵیدا، ئازاردانی ئۆنلاین لە جنێودانەوە تاوەکو سێکس: تەگەرە و چارەسەرییەکان، سۆشیالمیدیا و ئابووری لە هەرێمی کوردستان، کاریگەری سۆشیالمیدیا لەسەر سیاسەت لە هەرێمی کوردستان، گەڕان بە دوای راستییەکان لە جەنجاڵی سۆشیالمیدیا؛ رێگاکانی بەرەنگاربوونەوەی چەواشەکاری و دژە زانیاری، یاساکانی رووبەڕوبوونەوەی توندوتیژی دیجیتاڵی و ئۆنلاین" کرا.
ژمارەی ئەو یەکانەی نیشتەجێبوون کەوا لە ئەمساڵ و ساڵانی داهاتووشدا تەواو دەبێت سەروو 47 هەزار یەکەی نیشتەجێبوونن، لەکاتێکدا هەموو ئەو یەکانەی نیشتەجێبوون کە لە 2006وە تاوەکو ئێستا لە سەنتەری پارێزگای سلێمانی بنیاتنراون 90 هەزار یەکەی نیشتەجێبوونن.
کۆبوونەوەی ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لەگەڵ کونسوڵی گشتی کۆماری گەلی چین لە کۆبوونەوەکەدا گفتوگۆ لەبارەی سیاسەتی چین لە عێراق و هەرێمی کوردستان هەروەها رووداوە سیاسییەکانی ناوچەکە کرا.
ئەمڕۆ چوارشەممە ٢٢ ی ئایار لە ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو پێشوازیمان کرد لە تۆرکیلد بیگ نوێنەری یەکێتی ئەوروپا لە هەریـمی کوردستان. لە میانەی کۆبوونەوەیەکیشدا، لەبارەی گرنگترین پێشهاتە سیاسییەکان و پەیوندییەکانی یەکێتی ئەورووپا لەگەڵ هەرێمی کوردستان و عێراق گفتوگۆمان کرد.
بەشـێكی بەرچـاوی پارێـزگای كەركـووك لـە سـاڵی 2014 و پـاش دەركەوتنـی داعــش كەوتــە ژێــر كۆنتڕۆڵــی پێشــمەرگە، ئــەوەش دوای ئــەوەی ســوپای عێـراق لـە ترسـی ئـەو رێکخـراوە تـازە دەركەوتـووە ناوچەكـەی چـۆڵ كـرد، ــەڵام ســێ هەفتــە دوای گشتپرســی ســەربەخۆیی كوردســتان لــە 2017 ســوپا و حەشــدی شــەعبی جارێكــی دیكــە دەســتیان بەســەر كەركــووك دا گرتــەوە. دوای هێرشــەکانی 16ی ئۆكتۆبــەر، كەركــووك هێشــتا وەك پارێزگایـەك مـاوە كـە چـاوی هەمـوو نەتەوەكانـی لەسـەرە و چارەنووسـی وەك خاڵێكــی ســەرەكی ناكۆكیــی نێــوان هەولێــر و بەغــدا ماوەتــەوە.
تورکیا لە مایسی 2019ـوە تا ئێستا شەش دانە ئۆپەراسیۆنی چنگوڵی کردووە و بەشێوەیەکی جیاواز لەوانەی پێشوو، بنکە و بارەگای زیاتری لە ناوچە شاخاوییەکان داناوە بۆ ئەوەی کە یەکەمین هێڵەکانی گواستنەوە و لۆجستیکی پەکەکە بپچڕێنێ. بەپێی ئەو لێکۆڵینەوەیەی کە لە داتاکانی جوگرافیای توندوتیژییە رێکخراوەکانیUCDP کردوومە، لە ماوەی نێوان 2019 تا کۆتایی 2023، ژمارەی رووداوەکانی نێوان تورکیا و پەکەکە لە هەرێمی کوردستان 737 دانەیە و لەوەشدا، رێژەی 77.88٪ی لەو هێڵەدا روویداوە.
