لە رۆژانی رابردوودا، دەمویست لەسەر کاریگەرییە دۆمینەییەکەی کەوتنی حەلەب، هەروەها پێویستییەکانی ئامادەیی دونیا بۆ قۆناخی دوای ئەسەد بنووسم، بەڵام تاوەکو من چاوپێکەوتن و زانیارییە پێویستەکانی ئەو بابەتەم کۆکردەوە، شام کەوت و بەرلەوەی بابەتەکەم بنووسم ئەسەد رۆیشت. خێرایی رووداوەکانی سووریا تەنیا بۆ نووسینەکەی من کتوپڕ نەبوو، بەڵکو یەکێک لە خافڵگیرییە سیاسی و سەربازییە گرنگەکانی دونیای ئەمڕۆیە.
دوای تێپەڕبوونی 27 ساڵ دواجار لە 20ی تشرینی دووەمی 2024 سەرژمێری دانیشتووانی عێراق ئەنجامدرا کە تائێستا قۆناخی سێیەمی ماوە. بەو پێیەش سەرۆکوەزیرانی عێراق لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەڤانیدا رایگەیاند "ژمارەی دانیشتووانی عێراق گەیشتووەتە ٤٥ ملیۆن و ٤٠٧ هەزار و ٨٩٥ کەس بە پەنابەر و دانیشتووانی بیانیشەوە". بەڵام لە هەمان رۆژدا کۆمسیۆنی باڵای مافی مرۆڤ لە بەسرە رایگەیاند کەوا سەرژمێری هەندێک لە ناوچەکانی پارێزگای بەسرە سەرژمێری تیادا ئەنجام نەدراوە تا ئێستا.
بودجە سێ ساڵییەکەی عێراق بنەمایەکی گشتگیری بۆ داهات و خەرجییەکانی وڵات لەسەر بنەمای خەمڵاندن دانابوو، بەڵام ئەنجامدانی سەرژمێری کۆی ژمارە خەمڵینراوەکانی گۆڕی بۆ ژمارەی درووست و ئێستاش کە کاتی هەموارکردنەوە و پەسەندکردنی خشتەکانی بودجەی 2025 هاتووەتە ئاراوە پێویستە خەرجییەکان و پشکی پارێزگاکان و بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان و تەنانەت داهاتیش پێداچوونەوەی بۆ بکرێت.
ئەگەری هێرشی ئیسرائیل لانیکەم بۆ سەر شەش گرووپی چەکداری عێراقی، ئەویش لەدوای نامەیەکی وەزیری دەرەوی ئەو وڵاتە بۆ بارابارا ڤودوارد سەرۆکی ئێستای ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بووەتە مژارێکی گەرم. پرسیارە ملیۆنییەکەی ئێستا ئەوەیە کە ئایا ئیسرائیل هێرش دەکات یان نا؟ ئێسرائیل گوتوویەتی لەبەر زیادبوون و کاریگەربوونی هێرشەکانی گرووپەکانی" موقاوەمەی ئیسلامەی لە عێراق" مافی بەرپەرچدانەوەی هەیە. ئەمەش لەکاتێکدایە کە دوایین شتێک کە ئێستا سەرۆکوەزیرانی عێراق بیەوێت شەڕە، ئەویش لە کاتێکدا کە لە ماوەی کەمتر لە ساڵێکدا وڵاتەکەی بەرەو هەڵبژاردن دەبات و کەڵکەڵەی پرۆژەی گەورەی ئابووری- سیاسی و مانەوەی لە پۆستەکەی لەسەردایە. هەرچەند فاکتەر و ئەکتەری دیکەش رۆڵیان هەبوو، بەڵام ئەو لە ٢٠٢٤دا سەرکەوتوو بوو لەوەی کە ئاگربەستێکی نافەرمی لە نێوان ئەمریکا و گرووپە چەکدارەکان رابگەیەنێت و چارەسەرێکی مامناوەندی بۆ پرسی مانەوەی هێزەکانی ئەمریکا بدۆزێتەوە. لەسەر کێشەی نێوان ئیسرائیل و گرووپەکانی موقاوەمەی ئیسلامیش، لانیکەم توانیبووی گرووپە بەشدارەکانی نێو حکومەتەکەی لەو پرسە بەدوور بگرێت تەنانەت ئەگەر بە رواڵەتیش بێت. کەوابێ پرسیاری دیکەش ئەوەیە کە بۆچی لەم کاتەدا، ئیسرائیل ئەو سکاڵایەی کرد؟
بە لەبەرچاوگرتنی پەیوەندییە ناوازەکانی نێوان هەردوو حکوومەتی تاران و بەغدا، هەر گۆڕانکارییەکی گەورەی سیاسی لە ئێران، کاریگەریی راستەوخۆ لە سەر گۆڕەپانی سیاسی عێراق دەبێت. بەپێی ماددەی 110ی دەستووری ئێران، رابەری باڵا دەسەڵاتی رەهای بە سەر هەموو جومگە نێوخۆیی و دەرەکییەکانی دەوڵەتدا هەیە، بۆیە گۆڕانکاری لەوەدا رەنگدانەوەی گەورەی لە سەر پرۆسەی سیاسیی عێراقیش دەبێت.
بەردەوامیی شەڕەکانی غەززە و لوبنان، هەروەها بازنەی هێرش و پەرچەکرداری ئێران و ئیسرائیل لە دژی یەک، ترسێکی لای بەغدا دروست کردووە، نەکا ئەو دۆخە عێراقیش پەلکێشی شەڕ و ناسەقامگیرییەکی گەورە بکات. ئەمەش جگە لەوەی لە ساڵی 2025دا ترەمپیش دەستبەکار دەبێت. ئەگەر لە سەردەمی بایدندا، بەغدا تۆزیکیش پشتڕاست بووبێت لەوەی کێشەی گەورەی بۆ دروست نابێت، ئەمجارە ناچارە دوو جار بیر بکاتەوە لەوەی چۆن لەگەڵ ئەم پرسانەدا مامەڵە دەکات.
ئێستا، دوو پرسیاری گرنگ هەیە، ، یەکەمیان ئەوەیە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت کەوا لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن بەم تێجووە نوێیە ئامادەن کۆی نەوتی بەرهەمهێنراو رادەست بکەن یاخود نا؟ دووەمیش عێراق چۆن نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردە دەکاتەو،ە لەکاتێکدا دەبێت هەناردەکردن و تەنانەت بەرهەمهێنانیش کەمبکاتەوە؟
سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی IMF لە راپۆرتی ساڵانەیدا بەناونیشانی "ئاسۆی ئابووری جیهان[1]" پێشبینییەکانی بۆ 195 دەوڵەت لە 2025دا خستۆتەڕوو، کە بەگوێرەی ئەوە گەشەی ئابووری جیهان بەهەمان رێژەی ئەمساڵ لە ئاستی 3.2%دا دەبێت، بەڵام گەشەی ئابووری زۆربەی وڵاتانی تازەگەشەکردوو لەنێویاندا عێراق لەرێژەی 0.1% بۆ بۆ 4.1% زیاد دەکات، کە هەرچەندە ئەمە پێشبینییە، بەڵام پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە عیراق چیکردووە کە وا سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی بە گەشەکردنی ئابوورییەکەی گەشبینە.
دوای دواخستنێکی چەندجارە، هەڵبژاردن کرا و، تاقیکردنەوەی حیزب و لایەنەکان لەبارەی ژمارەی دەنگەکانیان کۆتاییهات، ئێستاش نۆرەی پرسیارە سەختەکەی دوای هەڵبژاردنە 'حکومەت کەی و چۆن پێکدێت؟' بێجگە لەوە، ئەوەش گرنگە داخۆ 'ئەنجامەکان چ واتایەکیان هەیە و دەتوانن لەڕووی سیاسییەوە چیمان لەبارەی داهاتووی هەرێمی کوردستانەوە پێ بڵێن؟' پێچەوانەی زۆربەی ئەوانەی پێشبینی دەکەن ماراسۆنێکی نەفەس پڕووکێنی درێژ لەبەردەم بێت بۆ پێکهێنانی حکومەت، ئەگەری ئەوەی زووتر لە جاران حکومەت پێکبێت، زیاترە. بەڵام بەرلەوەی باس لەوە بکرێت، جارێ گرنگە چاوێک بە ئەنجامەکاندا بخشێنینەوە. وا دیارە هەندێک لە لایەنەکان تانەیان لەسەر ئەنجامەکان هەیە، بەڵام ئەگەر جارێ ئێمە ئەو ئەنجامە بەراییە بە بنەما وەربگرین کە کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن رایگەیاندووە، دەتوانین بێژین هەڵبژاردن نەخشەی سیاسیی هەرێمی کوردستانی نەگۆڕی، بەڵام سێکوچکەیەکی بەهێزی لە پارتی، یەکێتی و نەوەی نوێ دروستکرد، کە دەتوانن زیاتر لە لایەنەکانی دیکە لەسەر رووداوەکانی هەرێمی کوردستان کاریگەر بن. چۆن لە ئەنجامەکان تێبگەین؟ یەکەم: دەنگی پارتی لە هەڵبژاردنی 2021ـدا لە ناوچەکانی دەوربەری شارە گەورەکاندا زۆرتر بوو، بەڵام ئەمجارەیان جوگرافیای دەنگەکانی رووبەرێکی فراوانتری وەرگرتووە. لە هەڵبژاردنی 2021، گەورەترین تەگەرەی پارتی لە شوێنێکی وەک هەولێر؛ رازیکردنی دەنگدەری شارنشین بوو کە بەپێی ئەنجامەکانی 2024، ئێستا ئەو خەمەی نەماوە و لە ژینگەی لادێنشین و شارنشینی پارێزگاکەدا، دەنگی زۆری هەیە و مشتومڕەکانی سەبارەت بە پێگەی خۆی لە هەولێر بە جۆرێک یەکلاکردەوە، کە نزیکەی 60 هەزار دەنگی لە کۆی دەنگی هەر شەش لایەنە سەرەکییە رکابەرەکەی زیاترە. لە دهۆک لە 2021 چەقی دەنگەکانی پارتی لە بەشی ناوەڕاست و باکووری رۆژهەڵاتی پارێزگای دهۆک وەک قەزای دهۆک - زاخۆ و سێمێل بوو. لە ملی رۆژهەڵات و باشووری پارێزگای دهۆکیش، لە شوێنەکانی وەک ئامێدی، دیرەلووک و شێلادزێ ئاکرێ و بەردەڕەش هێزەکانی دیکەی وەک یەکگرتووی ئیسلامی و یەکێتی تەگەرەیان بۆ پارتی دروستکردبوو، هەرچەندە لەو شوێنانش پێگەی بەهێزی هەبوو، بەڵام ئەمجارە زۆرینەی دەنگەکانی سەرتاسەری دهۆکی بردووە، بەجۆرێک زیاتر لە 140 هەزار دەنگی خۆی زیاد کردووە و 268 هەزار و 327 دەنگی لە کۆی دەنگی هەموو لایەنەکانی دیکە زیاتر هێناوە. لە سلێمانی و هەڵەبجەش گۆڕانکاری کردووە، بەگوێرەی هەڵبژاردنی 2021 و لە کۆی هەردوو شوێن 7 هەزار و 881 دەنگی زیاد کردووە، بەڵام بەراورد بە هەولێر و دهۆک، ئەوە گۆڕانێکی گەورە نییە. بۆ پارتی؛ ئەم ئەنجامە سوود و زیانیشی هەیە. قازانجێکی زۆری کرد چونکە سەرەڕای ئەوەی زۆربەی هەڵمەتی هەڵبژاردنی لایەنەکانی دیکە بەشێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دژی ئەو بوو، 229 هەزار و 963 دەنگی زیاتر لە هەڵبژاردنی 2021 بەدەستهێنا. لە ڕووی سیاسییەوە ئەمە وا لە شیعەکانی عێراق و ئێرانیش دەکات، هەوڵی پەیوەندییەکی بەهێزتر لەگەڵ پارتی بدەن، ئەویش لە کاتێکدا لەدوای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی عێراق، دیزایینی سیاسییانەی دۆخی ئیداریی پارێزگا هاوسنوورەکان لەگەڵ هەرێمی کوردستان لە هێڵی دیالە - کەرکووک - موسڵ، کەڵکەڵەی دیزایینێکی نوێی سیاسی لە هەرێمی کوردستانیش خستبووە سەری هەندێک لایەنی نێوخۆیی و دەرەکی عێراق، کە تێیدا پارتی لاوازبێت. لەداوی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی عێراق، سیاسەتی تورکیا بۆ زیندووکردنەوەی مۆدێلی نفوز لە ڕێی تورکمانەکانەوە ئەنجامێکی ئەوتۆی نەبوو. لە کەرکووک، تورکمانێک لە دەرەوەی خواستی بەرەی تورکمانی بووە جێگری پارێزگار و، بەرەی تورکمانی بە هەموو کاندیدەکانی خۆیەوە لەم هەڵبژاردنەی هەرێمی کوردستان کەمتر لە 2000 دەنگی هێنا، بۆیە بایەخی هەولێر بۆ تورکیاش وەک تاکە شوێنێکی گرنگ لە سیاسەتە عێراقییەکەی ئەنقەرە زیاتر دەکات. ئەمە جگە لەوەی بەهۆی دەستپێکردنی قۆناخێکی نوێی کرانەوەی کوردی، ئەنقەرە پێویستییەکی زیاتری بە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێت. هەڵبەت ئەنجامەکە زەرەریشی بۆ پارتی تێدایە، چونکە بەهۆی دابەشبوونی بازنەکانەوە ژمارەیەکی بەرچاوی کورسییەکانی پێشووی لەدەستداوە، کە لەوانەیە لە دانوستاندنەکانی پێکهێنانی حکومەتدا بە قازانجی نەشکێتەوە. دووەم: ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بۆ یەکێتیش بردنەوە بوو. ئەو حیزبە بەراورد بە ساڵی 2021، 193 هەزار و 425 دەنگی زیادکردووە. پێدەچێ لە هەڵەبجە دەنگی کەمی کردبێت، بەڵام هەر بە یەکەمی مایەوە. لە هەریەک لە سلێمانی و هەولێریش نزیکەی دووهێندەی 2021 دەنگەکانی خۆی زیاد کردووە. لەلایەکی دیکەوە حیزبە جیابووەوە سەرەکییەکان لە یەکێتی، وەک گۆڕان و بەرەی گەل نەیانتوانی سەرکەوتنێکی ئەوتۆ تۆماربکەن، بەوەش سەرۆکی یەکێتی توانی لەم هەڵبژاردنەدا حیزبەکەی گلێربکاتەوە، هەروەها پێگەی خۆی وەک سەرۆکی بێ رکابەری حیزبەکەی، قایم بکات. بۆ یەکێتی، دەنگدەرەی ناڕازی لە هەولێر ئامانجێکی سەرەکی بوو کە زۆر لایەنی دیکەش چاوی تێبڕی بوو. لە نێو ئیسلامییەکاندا کە ئەوانیش چاویان لەو دەنگدرانەی هەولێر بوو، یەکگرتوو قەڵەمبازێکی گەورەی کرد و نزیکەی شەش جار دەنگەکانی زیاد کرد، کۆمەڵی ئیسلامی لە هەولێر جیاوازییەکی ئەوتۆی نەکرد و نزیک لە خۆی ماویەوە، بەڵام لەوانەیە لەبنەڕەتدا بژارەی دەنگدەری ئیسلامی لەگەڵ یەکێتی نەیەتەوە، سەرەڕای ئەوەی لەماوەی هەڵمەتی هەڵبژاردندا، سەرۆکی یەکێتی دەیویست سۆزی ئیسلامییەکان رابکێشێت. بۆیە دەتوانێن بێژین گەورەترین تەگەرەی یەکێتی لە هەولێر، نەوەی نوێ و لیستی بەرەی گەل و رەوتی هەڵوێست بوو. لەنێو ئەوانەشدا تەنیا نەوەی نوێ بوو وەک رکابەرێکی گرنگی یەکێتی لە هەولێر خۆی جێگیرکرد ،کە سێ هەڵبژاردنە لە دوای یەک، دەنگەکانی خۆی لە هەولێر پلە بە پلە زیاتر دەکات. کارنامەی یەکێتی لە دهۆک شتێکی گەورەی تێدا نەبوو. بە بەراورد بە 2021 دەوری 3400 دەنگێکی زیاد کردووە. هەرچۆنێک بێت، ئەم هەڵبژاردنە تاقیکردنەوەیەکی گەورە بوو بۆ سەرۆکی یەکێتی بۆ ئەوەی پێگەی خۆی وەک دەسەڵاتداری سەرەکیی حیزبەکەی جێگیربکات، بەڵام تاقیکردنەیەوەیەکی دیکەیشە بۆ ئەدا سیاسییەکەی و چۆنییەتی مامەڵەکردن بەو هێزەی دەستی، لە دانوستاندنەکانی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان. سێیەم: کارنامەی نەوەی نوێ سەرنجڕاکێشە، لەبەرئەوەی ئەو جوڵانەوەیە سەرەڕای ئەوەی پێکاتەیەکی حیزبیی کاریگەری نییە، کەچی لە هەر سێ هەڵبژاردنەکەی 2018، 2021 و 2024 دا پلەبەپلە دەنگی خۆی زیاد کردووە، ئێستاش وەک ئەدرێسی سەرەکیی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لێهاتووە. چوارەم: رەوتە ئیسلامییەکان لە هەولێر و سلێمانی بەهێزتر بوون، بەڵام لە دهۆک لەپاشەکشەدان. بە ئەگەری زۆرەوە سیاسەتی پارتی بۆ بەکارهێنانی پەیوەندییە نەریتییەکانی کۆمەڵگە وەک کاندیدکردنی خەڵک لە تیرە و هۆزی جیاجیا، کاریگەریی لەسەر ئەوە هەبووە. چونکە هەردووکیان لە یەک حەوزەوە دەنگ دەبەن. هەر ئەوە دەتوانێت هۆکاری زیادبوونی دەنگەکانی نەوەی نوێ لە دهۆکیش روون بکاتەوە، کە زیاتر لە دووهێندەی 2021 دەنگی لەوی هێناوە. واتا لە دهۆک ئەو دەنگدەرەی کەمتر بایەخ بە پەیوەندییە ئایینی و خزماتییەکان دەدات، رووی لە بژارەیەکی وەک نەوەی نوێ کردووە. رێژەی هاوبەشی دەنگی کاندیدەکانی سێ لایەنی براوەی بازنەکان پێنجەم: بەپێی ئەنجامەکان دەردەکەوێت؛ جگە لە شوێنێکی وەک هەڵەبجە کە ئەویش ژمارەی دەنگدەرەکانی کەمترە، رێژەی هاوبەشی ئەو دەنگەی کە کاندیدی حیزبەکان هێناویانە زۆر کەمە، ئەوەش دەریدەخات لەم هەڵبژاردنەدا کاندیدەکان رۆڵی سەرەکییان نەبووە، بەڵکو حیزب و لەراستیشدا زیاتر لە حیزبیش، سەرکردەی حیزبەکان دەوری کارایان لە گلێکردنەوەی دەنگەکاندا هەبووە. شەشەم: ئەوەش دەرکەوت هاتوهاواری سۆشیاڵمیدیا و هەبوونی فۆڵۆوەرزی زۆر، کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر رەفتاری دەنگدەران نییە. کەمیی دەنگی ژمارەیەکی بەرچاو لە بانگخوازەکانی سۆشیالمیدیا یان ئەوانەی دیکە فۆڵۆوەرزی زۆریان هەیە؛ ئەوەی بەڕوونی دەرخست. بۆچی لەوانەیە حکومەت زوو پێکبێت؟ خۆی لە راستیدا حکومەتەکانی دوای هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان هەمیشە زۆریان پێ چووە تاوەکو پێکبێن، ئەمەی ئێستاش هەروا ئاسان نابێت، بەڵام رەنگە بەوجۆرەی جاری پێشووش نەبی، کە دەمێکی درێژی خایاند چونکە: یەکەم: پێچەوانەی ئەو هەموو سیناریۆیانەی ریز دەکرین، یەک سیناریۆی سەرەکی بۆ پێکهینانی حکومەت هەیە. ئەویش ئەوەیە حکومەت بە بێ پارتی و یەکێتی پێکنایەت. پارتی ئەمە دەزانێت بۆیە هەر لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەوە تائێستاش هەمیشە دەرگایەکی بۆ یەکێتی بە کراوەیی هێشتووەتەوە. دووەم: میکانیزمەکانی بڕیاردان لەلای یەکێتی ئاسانترن لە جاران، بە جۆرێک لەوانەیە لە کۆبوونەوەیەکی لووتکەدا زۆر شت یەکلابکاتەوە. سێیەم: بە ئەگەری زۆرەوە بەهۆی ئاڵۆزییەکانی ناوچەکە، هەریەک لە ئەکتەرە دەرەکییەکانی کاریگەر لەسەر سەر پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت، خوازیاری ئەوەن کابینەی ئەمجارە زووتر پێکبێت. بۆ حکومەتی عێراق، بۆ شیعەکان و تەنانەت بۆ ئێرانیش لەم کاتەدا ناڕوونی دۆخی هەرێمی کوردستان دەتوانێت رێگە بۆ گرفتی ئەمنی بکاتەوە. هەر لەبنەڕەتدا بەهۆی شەڕ لە ناوچەکە، دەرفەتێکی نوێ بۆ کورد هاتووەتەپێش. سەرنجی لایەنە دەرەکییەکان جارێکی دیکە چووەتەوە سەر پرسی کورد و بایەخی پێگەی کورد لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە زیادی کردووە. بۆ یەکەمجار دوای 45 ساڵ، ئێران کوردێکی سوننەی کردە پارێزگار و پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش ئاسایی کردەوە. بۆ تورکیا کە بەنیازە قۆناخێکی نوێ سەبارەت بە پرسی کورد دەستپێبکات، ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی پارتی و یەکێتی و پێکهاتنی حکومەت بایەخێکی گرنگی هەیە. تەنانەت ئەگەر ئەوەش نەبێت، دیسان هەر بۆی گرنگە، چونکە ناتەبایی یەکێتی و پارتی دەرفەتی مانۆڕی زیاتر بە پەکەکە دەدات. چوارەم: ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنێکی دیکە لەپێشە و هەردوولایەنی سەرەکیی هەرێمی کوردستان ماوەیەکی کەمیان لەبەردەستە بۆ ئەوەی جارێکی دیکە دەنگدەران بەم شێوەیەی ئێستا رازی ببکەن و، بۆیان گونجاو نییە کاتێکی زۆری ئەمە بە گفتوگۆی پێکهێنانی حکومەت بەفیڕۆ بدەن. لەکۆتاییدا، ناکرێ ئەوە لەبەر چاو نەگرین کە فاکتەری کەسیش کاریگەریی لەسەر پەیوەندییەکانی یەکێتی و پارتی هەیە، کە لەوانەیە گفتوگۆکان ئاڵۆز بکات. بەڵام ئەگەر هەردوولا لە سەر بنەمای سوود و زیان بجوڵێنەوە، ئەمجارەیان پێکهێنانی حکومەت لە جاری پێشوو ئاسانتر دەبێت.
لە فەلسەفەی کۆنی چیندا دەستەواژەیەک بە ناوی "یین" و "یانگ" هەیە کە چۆنییەتی سووڕانەوەی چەرخی گەردوونت بۆ رووندەکاتەوە. بە گوێرەی ئەوە، هەموو شتێک لەم کەونەدا لەگەڵ دژبەرەکەی خۆیدا واتای هەیە کە دەشێ بەردەوام بگۆڕێن. ئەمەش بازنەیەکی بەردەوامی دژایەتی و پێکەوەبوونە. کاتێ بەم فەلسەفەیەوە چێشتێکی چینی لێ بنێی، دەبێ بزانی کە هەندێ خواردن سروشتێکی ساردی هەیە و هەندێکی دیکەش سروشتێکی گەرم. بۆیە دەبێ هەردووکیان تێکەڵاو بکەی. بۆیە ئاساییە خواردنێک هەم سوێر و هەم شیرین یان توون و شیرین بێت. لە راستیدا یەکێتیی ئەو دووانە دژیەکانە نەک تەنیا لە مەنجەڵی خواردنی چینی، بەڵکو لە سیاسەتی ئەو وڵاتەشدا هەیە. چین خۆی بە وڵاتێکی سۆسیالیست دەزانێ، بەڵام چەندەی سۆسیالیست بێت، ئەوەندەش دژبەرەکەی خۆیەتی، واتا سۆسیالیستێکی کاپیتالیستە!
چیرۆک و رێگەی جیاواز لەبارەی شیوازەکانی گۆڕینەوەی دینار بە دۆلار لە بانکی ناوەندی و پێویستی رۆژانەی بازاڕ بە دۆلار و چوونە دەرەوەی دۆلار لە عێراقەوە باسدەکرێت، لەسەروو هەموویانەوە ژمارەکانی بانکی ناوەندی و شێوازەکانی خستنەڕووی دۆلار بە حەواڵە و کاش، بڕی پارەی چاپکراوی دیناری عێراقی و گەڕاندنەوەی پارەی نەوتی فرۆشراو بە دۆلار، هاتنەناوەوەی دۆلار بۆ بازاڕەکانی عێراق لە بەسرەوە تاوەکو زاخۆ و جۆری ئەو کۆمپانیایانەی ئاڵۆگۆڕی دراو کە بە جۆری A ناسراون و دەتوانن لەبانکی ناوەندی دینار بگۆڕنەوە بە دۆلار ژمارەیان چەندە؟ بۆچی ئەم کۆمپانیایانە دەتوانن دۆلاری 1310 دیناری وەربگرن، لەکاتێکدا لە بازاڕ ئەم رۆژانە سەروو 1530 دینارە بۆ هەر دۆلارێک. هەروەها، کۆی ژمارەی کۆمپانیاکانی ئاڵۆگۆڕی دراو لە هەموو عێراق بە هەرێمی کوردستان چەندە؟ بۆچی کۆمپاکانی ئاڵۆگۆڕی دراوی هەرێمی کوردستان بێبەشن لە وەرگرتنی دۆلاری 1310 دیناری و فڕۆکەخانەکانی هەرێمی کوردستانیش ناتوانن دۆلار بە گەشتیاران بدەن؟
نزیکەی ساڵێک دوای ئەوەی حەماس لە حەوتی ئۆکتۆبەردا ئیسرائیل و دنیای خافڵگیرکرد و "میحوەری موقاوەمە"ـی ئێرانیش بە هێرشی درۆنی و مووشەکی خۆی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا باڵادەستییەکی سایکۆلۆژی پەیداکردبوو، بە کوژرانی حەسەن نەسروڵڵا، ئیسرائیلیش «بەرەی موقاوەمەی» خافڵگیر کرد. بێجگە لەوەی توانای هەواڵگری خۆی نمایش کردەوە، توانای بەکارهێنانی دەیان تۆن بۆمبی سەنگەرشێنیشی بە فڕۆکەی ئێف 15 دەرخست، کە دەتوانێت چیمەنتۆ و بەربەستی سەنگەر و توونێلە تۆکمەکانیش تێکبدات.
رۆژی 24ی ئەیلوول 2024 لە ریو دی جانیرۆی بەڕازیل-ەوە رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت "ئۆپێک" راپۆرتی ساڵانەی "ئاسۆی نەوتی جیهان - 2050"یان بڵاوکردەوە، بەپێی راپۆرتەکە گەشبینییەکی گەورە بۆ داهاتووی نەوت لە رووی زیادبوونی خواست و دابینکردنی لەلایەن وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوتەوە دەبینرێت، سەرەڕای زیادبوونی ناسەقامگیرییەکان لە رووە جیاوازەکانەوە.
لەساڵی 2023دا بەپێی راپۆرتی داهات و خەرجییەکانی عێراق رێژەی 93% کۆی داهاتی دەوڵەتی عێراق لە نەوتەوە هاتووە کە 125.8 تریلیۆن دینار بووە، لە بەرامبەردا داهاتی نانەوتی 9.7 تریلیۆن دینار کە رێژەی 7% پێکهێناوە، ئەمەش تەواو پێچەوانەی ئەوە بوو کە لەبودجەکەدا بۆ ئەو ساڵە بۆ داهاتی نەوتی و نانەوتی دانرابوو.
پرۆژەیەکی سەروو 800 ملیۆن دۆلاری کەوا سێ لەسەر چوار کارەکانی تەواوکراوە بەجێبدەهێڵدرێت یان لە ئەمساڵدا تەواودەکرێت، لێرەدا هەڵوەستە لەسەر زیادبوونی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان دەکەین و بەدوای ئەوەدا دەگەڕین کە ئایا زیادبوونی ئەم بەرهەمە کە لەنێوخۆ و بۆ دەرەوەی هەرێمی کوردستان خواستی لەسەر هەیە دەرفەتە یان ئاڵینگارییە لەم ناوچەیە و لە داهاتوودا.
وڵاتانی تازەگەشەکردوو تینووی ئەو گۆڕانکارییانەن لە ژێرخانی چین بەدی هاتووە، بەڵام هاوکاری چین لەم رووەوە جیاوازە، هەربۆیەش هەروەکو پسپۆڕانی چینی دەیانگوت "ئێمە وەک ئەمریکییەکان نین و ناتوانین بەخۆڕایی و بە دیاری بێت هاوکاریی کەس بکەین، چونکە هێشتا وڵاتەکەمان خۆی لە گەشەکردن دایە، بەڵام بە قەرزی چەندین ساڵە و بەهێزی کاری چینی دەتوانین یارمەتی بنیاتنیان بدەین" ئالێرەوەیە هاتنی چین بۆ وڵاتانی تازە گەشەکردوو هەم دەرفەتە هەمیش مەترسییەکی گەورەیە.
داعش لە ئابی 2014 دا شنگالی گرت و شەشۆ یەکێک لەو فەرماندانەی پێشمەرگە بوو کە تا ساتی رزگارکردنی ئەوێ لە 13ـی نۆڤێمبەری 2015، لە چیای شنگال مابوونەوە و شەڕیان کردبوو. نیسانی 2017 بۆ لێکۆڵینەوەیەک چووبوومە شنگال و لە مەزارگەی شەرفەدین "شەشۆ"م بینیبوو. لەو کاتانەدا شانازیی پێشمەرگەیەکی ئازات لە رووخساری دەخوێندەوە کە دەیویست بڵێ من بەرگریم کردووە و لە کاتی داعشیش لێرە ماومەتەوە
تورکیا لە مایسی 2019ـوە تا ئێستا شەش دانە ئۆپەراسیۆنی چنگوڵی کردووە و بەشێوەیەکی جیاواز لەوانەی پێشوو، بنکە و بارەگای زیاتری لە ناوچە شاخاوییەکان داناوە بۆ ئەوەی کە یەکەمین هێڵەکانی گواستنەوە و لۆجستیکی پەکەکە بپچڕێنێ. بەپێی ئەو لێکۆڵینەوەیەی کە لە داتاکانی جوگرافیای توندوتیژییە رێکخراوەکانیUCDP کردوومە، لە ماوەی نێوان 2019 تا کۆتایی 2023، ژمارەی رووداوەکانی نێوان تورکیا و پەکەکە لە هەرێمی کوردستان 737 دانەیە و لەوەشدا، رێژەی 77.88٪ی لەو هێڵەدا روویداوە.
تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوت لە وڵاتێکەوە یاخود لە جۆری کێڵگەی نەوتی و مۆدیلی بەڕێوەبردنیشەوە دەگۆڕێت، بۆ نموونە تێچووی بەرمیلێک نەوت لە ئەمریکا 24 دۆلار و لە نەروێژ 21 دۆلار، بەڵام لە نەیجیریا بەهۆی شێوازی گرێبەستەکانیانەوە لەم دواییەدا گەشتووەتە 48 دۆلار، لەکاتێکدا پێشووتر تەنیا 28.9 دۆلار بووە بۆ بەرمیلێک نەوت
ئالێرەوە دەردەکەوێت کە ئەگەر سیناریۆیەکی هاوشێوەی هەڵبژاردنی رابردوو روونەدات کە تێیدا بەشێک لەکاندیدە موحافزەکارەکان لە نێویشاندا قاڵیباف سەرۆکی ئێستای پەرلەمان لە قازانجی رەئیسی کشابوونەوە، رکابەریی سەرەکی لە نێوان محەمەد باقری قاڵیباف، مەسعود پزشکیان و سەعیدی جەلیلی دا ئەبێت.
کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی دەرەکی و بیانی لە عێراق و هەرێمی کوردستان واتە کەمبوونەوەی هێزی کار و هاتنە ناوەوەی پارەی بیانی و چوونە دەرەوەی پارەی وەبەرهێنەری نێوخۆیی، بنیاتنەنانی پرۆژەی ستراتیژی و درێژخایەن بۆ داهاتوو دەدات. لێرەدا بەخستنەڕووی داتاکانی وەبەرهێنانی دەرەکی لە عێراق و ئاراستەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان هەڵوەستەیەک لەسەر سفربوونەوە و تەواونەبوونی پرۆژەکانی وەبەرهێنان دەکەین.
