شرۆڤە

سیاسەتی عێراق بۆ پیشەسازی نەوتی هەرێمی کوردستان و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان دەكەین کە ئەوانیش بریتین لە: هۆکاری رازینەبوونی تورکیا بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکوک، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی کە وەزیری نەوت ئاماژەی بەوەکردووە کە دانیشتنەکانی دادگای پاریس ICC لەبارەی ماوەی دووەمی داواکەی عێراق لەسەر تورکیا راگیراوە. دووەمیان خواستی عێراق بۆ پێداچوونەوە بە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا نەوتییەکان پێش هەناردەکردنەوەی نەوت و، سێیەمیان ناساندنی کێڵگە نەوتی و گازییەکانی ناوچە کوردستانییەکان دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان یان ناوچە کیشە لەسەرەکان بە ناوچەی بێ کێشە و چوارەمیشیان و لە هەموویان مەترسیدارتر خواستی عێراق بۆ رێککەوتن لەگەڵ هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بۆ بەکارهێنانی لە نێوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان

پاش (9) دانیشتن كە پڕبوون لە دادبینی و مشتومڕ، دادگای فیدراڵی دەیەم دیارترین بڕیاری پەیوەست بە كەیسە كوردییەكانی لە پاش ریفراندۆمەوە(2017) دەركرد. ئەمە پازدەیەمین بڕیاری ئەمساڵییەتی (2023) و بەردەوامبوونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی بە یاسایەكی ناكۆك و دژی دەستوور ناساند و كۆتایی بە چاوەڕوانی و گفتوگۆ یاساییەكان لەوبارەیەوە هێنا.

ئەمساڵ بەگشتی و مانگی ئایار عێراق و هەرێمی کوردستان گۆڕانکاری گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەشێوەیەک جێگەی تێڕامان و هەڵوەستە لەسەرکردنە لەرووە سیاسی، ئابووری، یاسایی و هتد، بەڵام لێرەدا بەتەنیا گەنگەشەی ئەو دیوەی پەیوەستە بە وەبەرهێنان لە نەوت و گاز دەکەین.

هەڵبژاردنی ئەمجارەی توركیا خالێكی وەرچەرخانە. چونكە ئەوە دیار دەبێت كە ئایا پارتی داد و گەشە پێدان – ئەردۆغان دەچێتە ناو دەیەی سێیەمی حوكمڕانی خۆی و مۆرێك لە ساڵانی سەرەتایی سەت ساڵەی دووەمی كۆماری توركیا دەدات یان نا. ئەمە نەك تەنیا بۆ نێوخۆی توركیا بەڵكوو بۆ دنیای دەرەوەش خاڵیكی وەرچەرخانە و دەتوانێت ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی ئەنكەرە لە گەرمەی ململانێ هێزدارییە گەورەكەی جیهان روونتر بكات. گفتوگۆیەكی گەرمیش لە نێوخۆی كورد هەیە سەبارەت بەوەی كە مانەوەی ئەردۆغان باشە یان هاتنی كڵچدارئوغڵو. راستییەكەی، بە پێی ئەنجامی راپرسییەكان بێت، كورد لە نێوخۆی توركیا رۆڵێكی یەكلاكەرەوە پەیدا دەكات بەڵام ئەنجامی هەڵبژاردنەكە بۆ كورد لە ناوچەكە بە شێوەیەكی گشتی، نە ئەوەیە كە بە رۆیشتنی ئەردۆغان و هاتنی كڵچدار ئوغڵوو دنیا بۆ كورد ببێتە شامی شەریف، نە مانەوەی دۆخەكەش وەك خۆی رێگا بۆ سواربوونی داشەكەی خۆش دەكات

لەماوەیەی دوو دەیەی رابردوودا و درووستر لە سەردەمی حکومڕانی ئاکپارتی لەڕووی ئابوورییەوە رەوشی ئابووری تورکیا دەکرێت بە دوو قۆناخەوە، بەشێوەیەک دەیەی یەکەمی بە سەردەمی زێڕین و زیادبوونی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی، گەشەی ئابووری، کەمبوونەوەی قەرزەکان، زیادبوونی داهاتی تاک دادەنرێت، بەڵام لە دەیەی دووەمدا و بەتایبەتیش لە 2013 و ئەم ساڵانەی دواییدا وردە وردە رەوشی ئابووری تورکیا شێوەیەکی دیکەی وەرگرت. بەهای لیرە دابەزی وهەڵئاوسان رێژەی نموونەیی تۆمارکرد بەجۆرێك کە لە 20 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە.

هێزه‌ هه‌رێمیه‌كان هه‌میشه‌ چاویان له‌وه‌یه‌ خاڵی لاوازی پارته‌ كوردییه‌كان بزانن و له‌ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان به‌كاریبێنن. هه‌ڵبه‌ته‌ مه‌به‌ست ئه‌وه‌ نیه‌ بڵێم ته‌نیا یه‌كێتی خاڵی لاوازی هه‌یه‌، هه‌موو لایه‌نه‌كان هه‌یانه،‌ به‌ڵام كاتێك خاڵی لاوازی هێزێكی وه‌ك یه‌كێتی یان پارتی ده‌كه‌وێته‌ ده‌ست هێزێكی هه‌رێمی، ئه‌وا كاریگه‌ریه‌كانیشی زۆر گه‌وره‌ترو چاره‌نووسسازتر ده‌بن تا هێزیكی بچووك

کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بواری نەوت لە هەرێمی کوردستان. ئەوان نەوەکو تەنیا هەوڵەکانیان چڕکردۆتەوە بۆ دروستکردنی گوشار، بەڵکو دامەزراوەی هاوبەشیشسان دروستکردووە بۆ کاری هاوبەش بۆ گوشارکردن لە عێراق و تورکیا بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت، چونکە تەنیا بەرهەمهێانی نەوتیان رانەگرتوو، بەڵکو کارەکانی هەڵکۆڵێنی بیر و ئەو بیرە نەوتیانەشیان راگرتووە كە كاریان تێدا دەكرد و کارمەندەکانیان بە بێ مووچە بۆماوەی کەمتر یاخود زیاتر لە چەند مانگێک ناردووەتەوە بۆ ماڵەوە بە ئامانجی کەمکردنەوەی خەرجییەکانیان.

داڕشتنی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق بۆ سێ ساڵ چەند مەترسی و دەرفەتێکی جیاوازی تێدایە. لەسەرووی هەموویانەوە مەترسیی جێگیریی نرخی نەوت و هەناردەکردنی نەوتە بۆ دەرەوە. بۆ نموونە 1 دۆلار جیاوازی لەو نرخەی لە بودجەدا دانراوە 1.3 ملیار دۆلار یاخود 1.6 تریلۆن دینار جیاوازی دەخاتە ئەو پارەیەی لە نەوتەوە دێت. لە پرۆژە یاسای بودجەکەشدا 87.14%ی داهات لە نەوتەوە دیاریکراوە، بەڵام بەپێی خەرجییەکانی 2022، رێژەی 95% ئەو پارەیەی کە خەرجکراوە لە نەوتەوە هاتووە.

ئاشکرایە هەرێمی کوردستان هاوپەیمانێکی سرووشتی رۆژئاوایە. لە چەندین رووداودا سەلماندوویەتی کە هاوپەیمانێکی جێ متمانەیە، دوایینیان لە 5ی کانوونی دووەمی 2020 بوو کاتێک پەرلەمانتارانی کورد لە پەرلەمانی عێراق بایکۆتی دەنگدانێکیان لەسەر دەرکردنی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق کرد، لەدوای کوشتنی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی سوپای قودسی ئێران.

ەپێی داتاکان لە کانوونی دووەمی 2018ەوە تاوەکو شوباتی 2023، کۆی نەوتی هەناردەکراوی رۆژانە بۆ ئیسرائیل 2 ملیۆن و 935 هەزار بەرمیل بووە. لەکاتێکدا لەهەمان ماوەدا، کۆی نەوتی هەناردەکراوی هەرێمی کوردستان بۆ یۆنان 8 ملیۆن و 409 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە

بۆ زیاتر لە یەك دەیە دەڕوات كە میكانیزمە نێوخۆییەكانی چارەسەركردنی پرسی وزە لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا نەگەیشتوونەتە ئەنجام، جا چ یاسا و بڕیارەكانی دادگابێت یان رێككەوتنی سیاسی لایەنەكان! بۆیە سەرنجڕاكێش نییە كە ئەم جارەش لە كردنەوەی گرێگوێرەی راگرتنی نەوت دا رۆڵی هۆکارە دەرەكییەكان لە پێشەوەبێت. هەڵبەت باردۆخی نێوخۆیی عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەست نادات بۆ ئەوەی لایەنەكان تەنیا لەسەر بۆچوونەكاتنی خۆیان سووربن و ئەمەش زەوینەكەی ئەگەری سازشی هەردوولایە.

گفتوگۆکانی نێوان هەولێر و بەغدا جگە لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوت لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە پرسی دیکەی وەکو قەرز و پابەندیی دارایی هەرێمی کوردستان بەرامبەر بە کۆمپانیا نەوتییەکان، پرسی پێشفرۆشیی نەوت بە کڕیارەکان و بەشداری یاخود هەبوونی نوێنەری لایەنەکان لە دامەزراوەکانی حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان پەیوەست بە نەوت و سامانە سرووشتییەکانی هێناوەتە ئاراوە.

بەگوێرەی ئاماژە و پێداگیرییە راگەیێندراوەكانی هێزە شیعەكان لەم خولەی پێنجەمدا خوازیاری دۆزینەوەی چارەسەری بنەڕەتین بۆ دۆسیەی نەوت و بودجە و خستنەسەرپێی پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستان

وەبەرهێنان لە کەرتی نەوت و گازی عێراق بووەتە جێگەی سەرنجی چەندین کۆمپانیای وەک تۆتالی فەرەنسی، قەتەر ئینرجی، بەیکەر هیوز ئەمریکی و چەند کۆمپانیاییەکی دیکە. ئامانجی سەرەکی ئەو کۆمپانیایانە وەبەرهێنانە لە گازی هاوەڵ لە بەرهەمهێنانی نەوت. ئەمریکا ماوەیەکی زۆرە چاوی لەسەر وەبەرهێنانە لە بابەتی گازی هاوەڵ و چەندین بابەتێکی دیکە

بەپێی راگەیاندراوی کۆمپانیا نەوتییەکان و زانیارییەکان کۆی کێڵگە نەوتییەکان بەرەو راگرتنی بەرهەمهێنانی نەوت یاخود داخستنی کێڵگە نەوتییەکان هەنگاویان ناوە ئەویش دوای ئەوەی توانای گلدانەوەیان سنوورداربووە، کە هەندێکیشیان لەگەڵیدا گاز بەرهەمدەهێنن

لێکەوتەکانی ئەم بڕیارە، پەیوەستە بە توانای گلدانەوە (کۆگاکردن)ی نەوت لە کۆگاکانی کێڵگە نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان. ئایا ئەمە تاوەکو چەند کاریگەری دەکاتە سەر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت و مەترسی لە داخستنی کێڵگەکان یاخود ئەگەری راگرتنی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکان دێنێتە ئاراوە؟ چونکە ئەمە پرسێکی تەواو تەکنیکی و کاریگەرییەکی گەورە و زیانێکی زۆر گەورە بە بیرە نەوتییەکان و پرۆسەی پیشەسازی نەوت و و کارکردنی کۆمپانیا نەوتییەکان دەگەیێنێت،

بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، رێکەوتنەکە زیاتر گۆڕینی رێساکانی ململانێیە، لەگەڵ ئەوەشدا کردنەوەی دەرفەتە بۆ دیپلۆماسیی زیاتر لەوەی کە ئاشتەواییەکی یەکجاری و گشتگیر بێت، بەڵام بەو پێیەی شەڕی یەمەن و لوبنان و گرژییە ناوچەی و هەرێمییەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە تەوەرەکانی دانوستاندن و رێکەوتنەکەن.

بەداخەوە کادیری بەشێکی زۆری حزبە کوردییەکان لە قاڵبێکی تەسکی حزبیدا سەیری سیاسەت و حوکمڕانی دەکەن. بە تایبەت دوو حزبە سەرەکییەکەی دەسەڵات، کادیرانی حزبەکەیان لەسەر بنەمای دەستەمۆیی و هاوڕایی و لەگەڵ روانگەی سەرکردەکان هەڵدەبژێرن

یاسای هەڵبژاردن كە هێزە شیعەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی دەیانەوێت بە سیستمی "سانت لیگۆ" و كەمكردنەوەی بازنەكانی هەڵبژاردن (لە 83 بازنە بۆ 18) تێیپەڕێنن، تەنیا سەدرییەكان تووڕە ناكات بەڵكو گورز لەو هێزە نوێیانەش دەدات كە لە پاش تشرینی 2019 دروستبوون، یان ئەو "سەربەخۆ" یانەی بەكەڵك وەرگرتن لە فرەبازنەیی گەیشتوونەتە پەرلەمان، ئەمانەش جگە لە چەتری سەدر چاویان لە كۆمەك و پشتیوانی مەرجەعیەتی نەجەفیشە كە پێشتر پشتیوانی لە زۆركردنی بازنەكانی هەڵبژاردن كردووە، ئەگەر هەموو ئەمانەش بچنە سەر یەك هێڵ و یەك ئاڕاستە، ئەوە بەرەنگاربوونەوەیان بۆ هێزە شیعە حوكمڕانەكان قورس و باجدار دەبێت بەتایبەت كە ئەوان هێشتا لە دڵەخورتێی گوشارە داراییەكانی ئەمەریكادان و ترسی ئەوەیان هەیە پلانێك بێت بۆ دووبارەكردنەوەی ئەزموونی رووخاندنی حكومەتەكەی عەبدولمەهدی (2019 _ 2020) لە رێگای خۆپیشاندانەوە

سەرەڕای ئاڵنگارییە بەردەوامەکانی حکومەتی ناوەندی و بەتایبەتیش بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی بۆ پیشەسازیی هەرێمی کوردستان لە شوباتی 2022دا و بەردەوامیی مووشەکی میلیشیا و گرووپە نێوخۆییەکان لە عێراق و مووشەک و درۆنی ئێرانیش بۆ سەر پیشەسازیی نەوت و گاز، لەسەروو هەمووشیانەوە ناكۆكییەكانی نێوان دوو پارتە سەرەکییەکەی هەرێمی كوردستان، لە ساڵی رابردوودا دوو هەنگاوی گەورە بە ئاراستەی گەڕانەوەی داهاتێکی زیاتر بۆ حکومەت نراوە کە ئەوانیش خستنەئەستۆی تێچووی هەرزانتر فرۆشتنی نەوت و کرێی گواستنەوەی بۆ هەناردەکردن بۆ سەر کۆمپانیاکان بوون، بەڵام ئەم هەنگاوانە ئەگەر بەرژەوەندی کۆمپانیاکان و سیاسەتی چۆنیەتیی پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکان و گەڕان و پشکنین بۆ کێڵگەی نەوتی نوێ و هەڵکۆڵینی بیری نەوتی نوێ لەگەڵدا نەبێت، ئەوا ئاراستەیەکی خراپ وەردەگرێت و بڕی بەرهەمهێنان کەمدەکاتەوە و کۆمپانیاکان دەخاتە بەر مەترسیی کشانەوە، چونکە گەورە کۆمپانیاکان بەدوای قازانجەوەن و دەچنە ئەو شوێنەی قازانجێکی زۆر و سەر ئیشەیەکی کەمیان بۆ درووستدەکات.

دادگای فیدراڵی بە بڕیارێكی نوێ (١٧٠/اتحادیة/٢٠٢٣) گورزێكی گەورەی لە رێككەوتنێكی سیاسی نێوان حكومەتی سوودانی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دا (بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان)، چونكە دادگاكە رەوانەكردنی گوژمەپارەی وەك پێشینە لە بەغداوە بەیەكجاری و بەشێوەیەكی بنجبڕ راگرت