شرۆڤە

مانگ بە مانگ دینارە چاپکراوەکانی عێراق زۆرتر دەبن. لەماوەی ساڵی رابردوودا 13.9 تریلیۆن دیناری نوێ چاپکراوە، کە لە کۆتایی کانوونی یەکەمی 2022دا 87.5 تریلیۆن دینار بووە، بەڵام لە کۆتایی کانوونی 2023دا گەیشتووەتە 101.4 تریلیۆن دینار.

لە دەرەوەی ئەگەری خۆپیشاندان و گرژی، یەكێك لە سیناریۆ گریمان كراوەكانی بەردەم رەوتی سەدر گەڕانەوەی بەهێزە لە هەڵبژاردنی 2025، بەپێی ئەم سیناریۆیەش سەدرییەكان دەرفەت و چانسی ئەوەیان هەیە وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن لێشاوێك دەنگدەر بەرەو سندوقەكان بجووڵێنن و سەنگ و پێگەیان بەهێزتر بكەن و بە رێژەیەكی زیاتر ركابەرەكانیان بە جێبهێڵن.

هەرچەندە عێراق لەڕووی پارەوە بۆ هاوردەکردن وهەناردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان هاوسەنگی پاراستووە، بەڵام سەرەڕای فراوانبوونی ئەم کەرتە، نەیتوانیوە ئەو پێداویستیانە بەرهەم بهینێت کە لە ناوخۆ پێویستییەتی. لەکاتێکدا رۆژانە بە تەنکەرێک جۆرێکی نەوتی خاو هەناردە دەکات و بە تەنکەرێکی دیکە جۆرێکی پێویستی دیکە هاوردە دەکاتەوە، وەک هەناردەکردنی رۆنی رەش و هاوردەکردنی رۆنی بزوێنەری ئۆتۆمبێل.

زنجیرەی دابەزینی ئاست و رێژەی بەشداریكردن لە هەڵبژاردن لەسەر هەمان نەرێتی چوار خولی پێشوو بەردەوامە، بەم جۆرە: لە هەڵبژاردنی 2005 : 76%، لە 2010 : 62%، لە 2014: 61%، لە 2018 : 44%، لە : 2021، بە 43%، لەم هەڵبژاردنەش بە 41%.

هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەبەشداری نزیکەی ٦ملیۆن و ٦٠٠ هەزار دەنگدەر بەڕێوەچوو کە ٤١٪ی ئەوانە بوون کە مافی دەنگدانیان هەبوو. هەڵبەت بەوپێیەی کە کۆی گشتی دەنگدەران سەرووی ٢٦ ملیۆن کەسن دەشێ بێژین کە ئەم هەڵبژاردنە و ئەنجامەکانی نوێنەرایەتی دەوروبەری ٢٥٪ی هەموو دەنگدەران دەکات. ئەم هەڵبژاردنە گرنگ بوو نەک لەبەر ئەوەی کە ئەنجامەکانی نوێنەرایەتی خواستی دەنگدەران دەکات بەڵکو لەبەر ئەوەی کە دەشێ پێشهاتی سیاسی گرنگ بەداوی خۆیدا بهێنێت.

دەشێ ئەم هەڵبژاردنەی كە بڕیارە لە كۆتایی ئەمساڵ بەرێوە بچێت و نزیكەی 6 هەزار كاندید تێیدا ر كابەری دەكەن ، وەك دەرفەتێكی جومگەیی تەماشا بكرێت بۆ ئەو هێزە مەدەنییە نوێیانەی کە لە چوار ساڵی ر ابردوودا سەریانهەڵدا وە ، چونكە ئە و هێزانە كە نەیانتواتی بە بژاردەی "شۆڕشگێڕی" لە تشرینی 2019دا بنەماكانی پرۆسەی سیاسی عێراق بگۆڕن ، ئێستا لە پاش ئەزموونی بەشداری لە خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران ، لەبەردەم ئەزموونی بەشداری لە ئەنجومەنە خۆجێیەكان دان كە چوار ساڵ بەر لە ئێستا ، بەهۆی ر ق و تو و ڕەیی خۆپیشاندەران و تۆمەتباركردنیان بە گەندەڵی ، بە ئیرادەیەكی جەماوەری و پاشان بە بڕیاری پەرلەمان هەڵوەشێنران ەوە و پەكخران .

ژمارەی پێچەوانە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە عێراق دەستیپێکردووە و ئەو رۆژانەی کە ماون، لەڕووی سیاسی و ئەمنییەوە هەستناکن. ئەگەر رووداوێکی گەورەش روونەدەات و هەڵبژاردنەکە بکرێت، ئەوسا قۆناخێکی نوێ چاوەڕێی عێراق دەکات.

بڕیارە شوباتی 2024 وەزارەتی نەوتی عێراق بە فەرمی براوەکانی گەڕی پێنج پڵەس و شەشەمی گرێبەستە نەوتی و گازییەکان بۆ 30 کێڵگە رابگەیەنێت، هەرچەندە تاوەکو ئێستا کۆمپانیا گەورەکان و بەتایبەتیش ئەمریکی و بەریتانییەکان نەک هەر خواستی بەشدارییان نەبووە، بەڵکوو دەکشێنەوە و کشاونەتەوە، بەڵام کۆمپانیا چینی و رووسییەکان دەیانەوێت کارەکانیان فراوانتر بکەن و فەرەنسییەکانیش رێککەوتنێکی مێژووییان کردووەو، خەلیجییەکانیش، بەتایبەتیش ئارامکۆی سعودی داوای گۆڕینی شێوازی گرێبەستەکان دەکەن.

لە ماوەی چوار مانگی داهاتوودا چوار هەڵبژاردن دەکرێن کە بەشێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر کورد دادەنێین. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە عێراق، ماتەوزەی دەرخستنی گەڕێکی دیکەی ناکۆکیی نێوخۆیی شیعی و دەرکەوتنی قەیرانی سیاسی لە ئەنبار و کەرکوکی تێدایە. هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەڕووی رەوایی دامەزرواەکان و داهاتووی نەخشەی سیاسییەوە پڕبایەخە. پرسی بەشداریکردن و بەشدارینەکردنی خەڵك لەگەڵ گفتوگۆکانی پەیوەیست بە رکابەریی نێوخۆیی لەسەر میکانیزمەکانی دیاریکردنی رابەری داهاتوو، مۆری خۆیان لە بابەتەکانی پەیوەست بە هەڵبژاردنەکانی ساڵی داهاتووی ئێران داوە. وادیارە رکابەریی سەرەکیی لە هەڵبژاردنەکەی ئاداری ساڵی داهاتووی تورکیاش لەسەر شارەوانیی باژێرە گەورەکان دەبێت و ئەمەش دەتوانێت دۆخی سیاسی نێوخۆی ئەو وڵاتە بگۆڕێت.

شەڕی غەزە بەدەر لە رەهەندە مرۆیی و سەربازییەکانی، سەرنجی بۆ سەر داهاتووی چەندین پرۆژەی ستراتیژی راکێشاوە كە ئیسرائیل لە هەوڵی ئەوەدایە ئەنجامیان بدات یان تێیاندا بەشدار بێت. بەشیك لەو پرۆژانە ستراتیژین بۆ وڵاتە زلهێزەكانی جیهان و، ئیسرائیل پلانی داناوە بەهۆیانەوە ببێتە بەهێزترین وڵات لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و پێگەیەكی ستراتیژی زۆر بەهێزلە جیهان دا دەستبەر بکات بەڵام هێشتا دیار نییە کە جەنگەکە چارەنووسی ئەو پرۆژانە چی لێ دەکات.

ئێستا، ئەوەی بەڕوونی دەردەکەوێت تای هەردوولایە بە پرۆسەکەیە. نە باشکردنی گوزەرانی ئەوانەیە کە وزەی پێویستیان نییە وەک ئەوەی کە ئۆپێک دەیڵێت، هەروەها وەک ئەوەش نییە کە ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە هۆشداریی لەبارەیەوە دەدات، بەتایبەتیش گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا، چونکە پرسەکە پارەیە و پرسی بردنەوەی شەڕێکی گەورەی مێژووییە لە بواری وزە

بەپێی راپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی، کۆی خەرجییەکان لە نۆ مانگی رابردوودا 78.25 تریلیۆن دینار بووە و کۆی داهاتی نەوتی و نانەوتی 95.84 تریلیۆن دینار بووە، واتە 17.59 تریلیۆن دینار داهاتی عێراق لە خەرجییەکانی زیاتر بووە. لەکاتێکدا بەپێی پرۆژە بودجەی 2023 دەبوایە قەرز بکات بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی ئەمساڵ.

ئەگەر ئەم رێککەوتنە واژۆی کۆتایی بکرێت، دوو شتی گرنگ هەیە کە پێویستە سەرنجی بخەینەسەر، یەکەمیان رێککەوتنی تۆتاڵ ئینرجی فەرەنسی و وەزارەتی نەوتی عێراقە کە دوای ساڵیک لەدواکەوتن، دواجار لە هاوینی 2023دا رێککەوتنەکە کرا و بەوجۆرەش واژۆی گەورەترین وەبەرهێنانی بیانی لە کەرتی وزەی عێراقدا کرا. بڕیارە کۆمپانیای تۆتاڵ ئینرجی بە بڕی 27 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بۆ پەرەپێدانی ئەم کەرتە بکات، بەتایبەتیش بەرهەمهێنانی گاز، لەسەرووی هەموویانەوە کەمکردنەوەی سووتانی گازی هاوەڵ!

لادانی محەممەد حەلبووسی لە پۆستی سەرۆکی پەرلەمان کاریگەرییەکی راستەوانەی لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان دەبێت کە بڕیارە لە مانگی داهاتوودا بکرێت.

پێدەچێت سەرۆکوەزیران بە دوای ئەوەوە بێت رێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی گوشارەکانی سەدر لە سەر حکومەتەکەی بدۆزێتەوە. ساڵی رابردوو، دوای پێکدادانێکی نێوان سەدری و ئیتارییەکان لە بەغدا، هەروەها لە پاش نامەیێکی ئایەتوڵڵا حائری لە دژی سەدر و، بە ئەگەری زۆریش لە پاش دەستوەردانێکی ئایەتوڵڵا سیستانی بوو کە سەدر "وازی لە سیاسەت هێنا". ئەو کات ئێران تووشی گرفتێکی زۆر ببوو بۆ رازیکردنی سەدر و بە ئەگەری زۆر، ئێستاش کارێکی ئەوتۆی پێناکرێت، بەڵام پاڵپشتیکردنەوەی لە حکومەت، تاڕادەیەک دەستی سوودانی بەهێزتر دەکات.

بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی لە ماوەی رابردوودا بەردەوام جیاوازی بازاڕ و بانکی ناوەندی بۆ یەک دۆلار لە 10 بۆ 50 دینار بووە، بەڵام لەسەرەتای ئەمساڵەوە جیاوازییەکە سەروو 100 دینار بووە، هەندێک مانگ گەیشتووەتە 300 دینار بۆ هەر دۆلارێک، لەکاتێکدا بەپێی ستانداردەکان و زانستی دارایی و بانکی جیاوازییەکە ئاساییە ئەگەر 1 بۆ 5 هەزار دینار یاخود رێژەی 1% بۆ 3% بێت.

سەرەڕای ئەوەی كێشەی گۆڕانكاری كەشوهەوا بەشێوەیەك تەماشا دەكرێت كە كێشەیەكی سروشتیە و كاریگەری سروشتی هەیە، بەڵام پسپۆڕانی بواری ژینگە باسی لێكەوتەی زۆر خراپ دەكەن، كە بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهاندا رووبدات و سنوورەکانی كاریگەری سروشت تێپەڕ بکات و، چەندین بواری دیكەش بگرێتەوە.

دانوساندنەکانی شاندی هەولێر و بەغدا بەردەوامە، بەڵام سەرەڕای بەرەوپێشڤەچوونی گفتوگۆکان هیچ ئەنجامێکی پراکتیکی و درێژخایەن بەدی ناکرێت! رۆژی 18ی تشرینی یەکەمی 2023 وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتێکی 30 لاپەڕەیی رادەستی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق کرد، کە وردی خەرجییەکانی شەش مانگی یەکەمی 2023 و پێویستییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بە وردەکاریی ژمارەی فەرمانبەران، فەرمانبەرانی گرێبەست، خانەنشینی مەدەنی و سەربازی و هتد تێدایە، کە بەپێی راپۆرتەکە خەرجی مانگانە بەتەنیا بۆ مووچە بەهەموو جۆرەکانییەوە 913 ملیار دینارە و ساڵانە سەروو 10.963 تریلۆن دینارە، لەکاتێکدا بەغدا بەپێی بودجەی 2023 تەنیا 10.457 تریلۆن دینار بۆ تەرخانکردووە، واتە جیاوازییەکە سەروو 500 ملیار دینارە، ئەگەر بەغداش بەتەنیا مووچە بنێرێت یاخود خۆی دابەشی بکات!

ئێستا فراوانبوونی ئەم پیشەسازییانە لە عێراق بەشێوەیەکە کەوا، بەس لە کەرتی نەوت رۆژانە 388 ملیۆن لیتر ئاو بەکاردەهێنرێت، کە هەندێک لە کێڵگەکان ئاوی رووباری فورات بەکاردەهێنن، ئەو بڕەی لە کەرتی چیمەنتۆ بەکاردەهێنرێت کە زۆربەی ئاوی رووبار و بیرەکان ساڵانە دەگاتە 10.2 ملیار لیتر و لەکەرتی کارەبا و بەرهەمهێنانی کارەبا بەهەڵم دەگاتە 114 ملیۆن لیتر و لە پیشەسازی بەرهەمهێنانی شیش دەگاتە 2.8 ملیار لیتر!

لە ئەگەری فراوانبوونی بەرەکانی شەڕ و تەشەنەکردنیدا، هەم ئێران هەم گرووپە شیعییەکانی عێراقە نایانەوێت هەرێمی کوردستان بەڕادەیەک بەهێزبێت کە لە قسەیان دەرچێت، یان لانیکەم دژیان بێت و حیزبەکانی رۆژهەڵاتیش نزیکی سنوور بن.

سەرەڕای هەر نادیارییەک لەم شەڕەی حەماس و ئیسرائیلدا، یەک شتمان لێ روونە. ئەویش ئەوەیە کە ئیدی لە شەڕدا، دەرفەتی بەهێزیی لاوازەکانیش رەخساوە و، هێزداری بە تەنیا بەس نییە بۆ ئەوەی دەوڵەت یان لایەنێک پارێزراو بێت. لێرەشدا فاکتەری سەرەکی بڵابووەنەوەی خێرای تەکنەلۆژیای جەنگییە کە توانای ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکانیشی بۆ خافڵگیریی ستراتیژی زیاتر کردووە.