شرۆڤە

بەپێی راپۆرتێکی ئاژانسی هاریکاری نێودەوڵەتی ژاپۆن (کۆمپانیای ئەندازیاری یاچیۆ) لەبارەی کۆکردنەوەی داتا لەسەر زبڵ و خاشاک لە عێراق، بەتایبەتیش کەیسی هەردوو پایتەخت و پارێزگای بەسرە (2022)، ئەوا هەر تاکێک لە عێراق رۆژانە 1.36 کیلۆگرام زبڵ و پاشماوەی هەیە، کە ئەمەش نزیکەی نیو کیلۆگرامی لە ئاستی جیهانی زیاترە کە 0.74 کیلۆگرامە بۆ هەر تاکێک. بەگشتیش رۆژانە لە عێراق 20 هەزار تۆن و لە هەرێمی کوردستان 6 هەزار و 900 تۆن زبڵ و پاشماوە کۆدەکرێتەوە و بەشێوەیەکی ناتەندروستی ژینگەیی دەخرێتە ژێر خاکەوە.

یەكڕیزی لیستە شیعەكان كە لە پارێزگا تێكەڵەكانە لە پێش هەموویانەوە كەركوك، بۆ رێگرییە لە بەفیڕۆچوونی دەنگ و كورسی و لەمەش گرنگتر پارێزگارییە لە یەكگرتوویی گوتاری لیستی زۆرینە كە ئێستا جڵەوی حكومەتەکەی محەمەد شیاع سوودانی بە دەستەوەیە. لەو پارێزگایانەشدا کە پەرتەوازەن، كێبڕكێ و ململانێكە لەسەر پۆستی پارێزگارەكان و زۆینەی حكومەتە لۆكاڵییەكانە كە دوا جومگەی خەرجكردنی بودجە و داهاتە بۆ ئەو پرۆژانەی لە پارێزگاكان ئەنجام دەدرێن و بەركەوتەی راستەوخۆیان لەگەڵ جەماوەر و بنكەی دەنگدەرانی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان هەیە.

ئەم جیاوازییانەی داهات و خەرجییەکان وەک ئەوەی لە بودجە ولە راپۆرتەکانی وەزارەتی داراییدا هاتووە لەلایەک و ئەو جیاوازییەی لە ژمارەکانی یاساکەدا هەیە، کە بەگشتی سەروو 1 تریلیۆن دینارە و بەتەنیاش لە بەشە بودجەی پارێزگای ئەنبار 30 ملیار دینارە، بەدڵنیاییەوە ئەگەر وردەکارییەکانی ئەو 65 دامەزراوە، وەزارەت و پارێزگایانەش وردتر بکرێتەوە شتی نوێ دەبینین.

راگەیاندنی کۆریدۆری بەهارات، دەتوانێت گورزێکی کاریگەر بێت لە پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدانی عێراق کە سوودانی خەونی بەستنەوەی ئاسیا و ئەوروپای لەسەر هەڵچنی بوو. راستییەکەی، پڕۆژە گەورە ژێرخانییەکانی جیهان چەندێک ئابووری بن، ئەوەندەش سیاسین و، رەنگە ئەمەش هۆکارێک بووبێت کە وایکردبێ، عێراق لە دەرەوەی بازنەی پڕۆژە نوێیەکەی بەستنەوەی ئاسیا بە ئەوروپاوە بێت کە لە دوایین کۆبوونەوەی G20دا راگەیێندرا.

لەساڵی 2021دا دەردانی دووانەئۆکسیدی کاربۆن لە عێراق 177.8 ملیۆن تۆن بووە، لەکاتێکدا لە پێنج دەیەی پێشتردا تەنیا 27.1 ملیۆن تۆن بووە، واتە نزیکەی حەوت هێندە زیادیکردووە و ئێستاش ساڵانە، بەڕێژەی 4.85% دەردانی ئەم گازە زیان بەخشە زیاتر دەبێت.

ئەلینا رۆمانۆوسكی باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق، سنوورێكی بۆ دەنگۆ و مقۆمقۆكانی شەقامی عێراقی دانا و رایگەیاند كە ئەوەی لەبارەی جووڵەی سەربازانی ئەمریکاوە هەیە لەلایەك جێگۆڕكێی ئاسایی هێزەكانە، لەلاكەی دیکە هیچ پەیوەندییەكی بە نێوخۆی عێراقەوە نییە. نەك هەر ئەوە، رۆمانۆوسكی ژنە بەهێزەكەی ئەمریکا لە عێراق، جەختی لەوەش كردەوە "واشنتن مكوڕە لەسەر پەرەپێدانی پەیوەندییە هاوبەشەكانی لەگەڵ بەغدا". هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا یەكێك لە فەرماندەكانی حەشد كە وەعد قەدۆیە و فەرماندەی لیوای 30یە ئەوەی دركاند كە ئەمریكییەكان لە واشنتۆن بەڕوونی بە شاندی سەربازیی عێراقییان گوتووە کە نیازیان هەیە سنووری عێراق لەگەڵ سووریا كۆنترۆڵ بكەن و بۆ ئەمەش 2500 سەرباز دەگۆڕن بە چەكدارانی "پاسەوانی نیشتمانی" ویلایەتی ئۆهایۆ، بەم پێیەش جموجووڵەكە بە ئاگاداری پێشوەختەیە و ئامانجەكەی لە دەرەوەی عێراقە.

کەمی ئاو یاخود کەمبوونەوەی ئاو گرفتێکی دیاری هەرێمی کوردستانە، مەترسی لەسەر خۆشگوزەرانی دانیشتوانەکەی و گەشەسەندنی بەردەوام دروست دەکات. کەمی ژێرخانی ئاو، کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا، ناکۆکی سیاسی، زیادبوونی دانیشتوان و نەبوونی بەڕێوەبردنێکی باش، هەموو ئەمانە بەیەکەوە بەشدارن لە پێکهێنانی ئەم قەیرانەدا.

لەم رۆژانەدا کە چەکوشی ئینفۆکراسی لەسەر زەین و بیرکردنەوەی کوردە لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، هەروەها لەو وەختانەدا کە رۆژنامەڤانی و کاری میدیا کەوتووەتە نێو ئاشووبێکی گەورەوە، تۆڕی میدیایی رووداو سەرکەوتنێکی دیکەی تۆمارکرد و خەڵاتی زێڕینی ستیڤی لە بواری میدیا بردەوە. بێگومان ئەمە دەسکەوتێکی گرنگە، بەڵام دیوەکەی دیکە ئەوەیە کە بەرپرسیاریی رووداویش لە هەردوو ئاستی کۆمەڵگە و کاری میدیایی دا زیاتر دەکات.

بەپێی داتاکانی چاودێری دارستانی جیهانی GFW، عێراق لە ماوەی ساڵانی 2000 بۆ 2022 عێراق 137 هێکتار[1] زەوی داپۆشراو بە دار لە لەنیوچووە و بەتەنیا بەهۆی ئاگرکەوتنەوە 22 هێکتار بووە و 115 هێکتارەکەی دیکە بەهۆکاری جیاواز بووە. ئەو ساڵەی زۆرترین لەدەستدانی دار و رووبەڕی سەوزایی تێدا لەنێوچووە لە 2003دا بووە کە بەهۆی ئاگرکەوتنەوە 7 هێکتار زەوی رووپۆشراو بە دار لەنێوچووە.

ئەم هەڵبژاردنە درەنگ وەختە كە تەنیا 15 پارێزگای نێوەڕاست و باشوور دەگرێتەوە، یەكێكە لەو وێستگانەی ئێستا گرنگی زۆری هەیە چ بۆ دەرخستنی نەخشەی هێز لە شەقامی سیاسی عێراق و، چ بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی لەپاش خۆپیشاندانەكانی 2019 (تشرین) بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنە نێوخۆییەکان درووست بوو بەهۆی كۆتاییهاتنی وادەی یاسایی و تۆمەتباركردنیان بە گەندەڵی. لە پاش پێكهێنانی حكومەتی چوارچێوەی هاوئاهەنگیشەوە، ئەم هەڵبژاردنە راپرسییەكی جەماوەری دەبێت لەبارەی پێگەی ئەو بەرە شیعییەی ئێستا بەتەنیا لە حوكمڕانیدایە. لەناو ئەو بەرەیەشدا سەنگ و قەبارەی جەمسەرە ناكۆكەكان دەردەخات لە بەرامبەر یەكتر دا.

بێشک ئەو هەموو مشتومڕەی کە لە چوارچێوەی سوڵحی ساردی نێوان پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا، بەتایبەتی لەبارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەیە بابەتێکی فرەڕەهەندە. لە دوای نەوەدەکانەوە، ئەوکاتەی کە نەزمی جیهانی لە دوای رووخانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران، روخساری جیهانی داهاتووی وێنا دەکردەوە، شەڕی نێوخۆیی کورد بابەتێک بوو کە بە کەڵکی بەشێک لە هێزە ناوچەییەکان دەهات کە ئەویش لە دوای یەکەم ئەزموونی هەڵبژاردن روویدا.

لەڕاستیدا کێڵگەی گازی دورا تەنیا کێڵگە نییە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست کە کێشەی خاوەنداریی و مافی بەکارهێنانی لەسەرە، بەڵکو کێڵگەی نەوتی فەککا لە باشووری پارێزگای میسان و خوزستانی ئێران، کێڵگەی نەوتی مێگد لە کەناری رۆژئاوای فەڵەستین، کێڵگەی نەوتی هێگلیک لەنێوان سودان و سودانی باشوور و کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک و پارێزگاکانی دیکە لەنێوان حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان ناکۆکییان لەسەرە.

گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا هەم خۆکردە و هەم سرووشتییە، واتە هەم دەستکردنی مرۆڤ و هەمیش سرووشتییە، کە روودەدات و بەردەوامە، بەڵام بەشێکی گەورەی خۆکردە (دەستکردی مرۆڤ) و دەتوانرێت کاری لەسەر بکرێت و کاریگەری لەسەر کەمکردنەوەی بەشە سرووشتییەکەی یاخود رووداوە سرووشتییەکانی کەشوهەوا هەبێت. خاڵیکی دیکەی زۆر گرنگ، کە پێویستە لێرەدا ئاماژەی بۆ بکەین ئەوەیە کە هەرێمی کوردستان بە عێراقیشەوە بەشدارییەکی ئەوتوی لە گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا نییە، بەڵام بەپێچەوانەوە لێکەوتەکانی رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت و دەردەکەوێت وەک نەمانی زۆنگاوەکان و دارستانەکان و کەمبوونەوەی رۆژانی باران و زیادبوونی رۆژانی گەرم بە جۆرێک کە لەسەرووی 50 پلەی سیلیزییەوەن.

ێرەدا، بەکورتی دەمەوێت باس لە جیدییەتی ئەمریکا بۆ یەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لە هەرێمی کوردستان و داوای ئەمریکا لە یەکێتی و پارتی، بەردەوامبوونی هاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ هێزە هاوبەشەکان و چارەنووسی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و ئەمریکا بکەم، ئایا کێ پشت دەکاتە کێ لە داهاتوودا؟

لە سەر ئاستی شیعی تەنیا سەدر و حەسەن نەسروڵڵا لە لوبنان رووداوەكەی سویدیان قۆستەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی وڵاتانی رۆژئاوا و هێرشكردنە سەر بەها نوێكانی ئەوان و داوایان كرد باڵیۆزی سوید لە وڵاتانی ئیسلامی دەربكرێت، لەکاتێکدا لەسەر ئاستی سوننی هەڵوێستەی تووند سەر رووداوەكە نەبوو. بەتایبەت ساڵانێكە بۆچوونێك لەناو رەوەندی موسڵمان لە ئەورووپا خەریكە دەردەكەوێت كە داوا دەكات بەڕێی پشتگوێخستن و فەرامۆشكردن، سیحری ئەو كەسانە بەتاڵ بكەنەوە كە لەڕێی هێرشكردنە سەر پیرۆزییە ئاینییەكان بەدوای خۆدەرخستن و ناوبانگەوەن.

بە پێی ئەنجامەكانی راپرسییەكە، لە كۆی ئەو 1ملیۆن و 727 هەزار و 903كەس گەنجەوە كە هەن، 466533كەسیان بە تەمای دەنگدان نین كە دەوری 27%دەكات. 1ملیۆن و 244 و 90 كەسیش گوتوویانە دەنگ دەدەن ئەگەر مافیان هەبێت كە ئەویش 72% دەكات. 33%ی ئەو 72%ی كە حەزی لە دەنگدانە، نەیانویستووە دەنگەكەیان ئاشكرا بكەن. ئەمەش زیاتر لە 410549 كەس دەكات. ئەوانەی كە گوتوویانە دەنگ نادەن، هۆكارەكانی وەك بێ متمانەیی بە پارتە سیاسییەكان، نەبوونی كەشی ئازادی هەڵبژاردن و نەبوونی بەربژێری گونجاویان وەك پاساو هێناوەتەوە. بێگومان ئەگەری گۆڕانی ئەمانەش تا دواساتەكانی هەڵبژاردن لە ئارادایە. بۆیە ئەو رێژەیەی كە دەڵێ دەنگ نادەم و ئەوانەش كە دەنگی خۆیان ئاشكرا ناكەن، پێكەوە دەتوانن فاكتەری سوپرایز بن لە هەڵبژاردنی داهاتوو.

قۆناخی ئێستا و داهاتوو بۆ هەرێمی کوردستان لەڕووی پیشەسازی نەوتەوە سەختە، بەڵام لەوانەیە ئەوەی ئێستا بەسەر ئەم كەرتەدا دێت، لەرۆژانی داهاتوودا گازیش بگرێتەوە، چونکە هەنگاوەکانی بەغدا و بەتایبەتیش دەسەڵاتدارانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی بەرەو ناوەندیكردنی سامان و دەسەڵات و پەیوەندییەکان لە عێراق هەنگاو دەنێن، هەربۆیەش دەڵین عێراق ئازادە لە مامەڵەکردن بە پارەکەیەوە و لە کوێدا پێویستى کرد بۆ بەرژەوەندیى وڵات خەرجی بکات، پێویستە بە شێوەى ناوەندی مامەڵە لەگەڵ بڕیار و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بکرێت، وەکو لەدوایین بەیاننامەی کۆبوونەوەیاندا ئاماژەیان بۆ کردووە.

بەگوێرەی راپرسییەكی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو، زیاتر لە 72%ی گەنجان دەیانەوێ بەشداری لە هەڵبژاردن بكەن ئەگەر مافی دەنگدانیان هەبێت، ئەمەش لە كاتێكدایە كە رێژەی گشتی بەشداریكردنی خەڵك لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا لە ئاستێكی زۆر نزمتردا بووە.

پاش 60 كۆبوونەوەی لیژنەی دارایی و زیاتر لە 180 دیدار لەگەڵ بەرپرسانی حكومەتی فیدرالیی عێراق، پەرلەمانی عێراق لەنێو هەرایەكی گەورەدا، لە سپێدەی 12ی حوزەیرانی 2023 بە بەشداری 229 پەرلەمانتار لە كۆی 329، هەرچۆنێك بوو كۆتایی بە مشتومڕی بودجە لەنێو بازنەكانی دەسەڵاتی یاسادانان هێنا

بەشێکی زۆری نوێنەرانی کورد لە بەغدا بە تایبەت پەرلەمانتارانی یەکێتی و پارتی هاوشێوەی موستەفا سەند و یوسف کیلابی خەمی هەموو بڕگەکانیان نەبوو، بەڵكوو تەنیا شەڕیان لەسەر برگەکانی تایبەت بە هەرێمی کوردستان دەکرد

مشتومڕەكانی تایبەت بە بودجەی عێراق، بەدەر لە دیوە ئابوورییەكەی، نیشانەی قۆناخێكی نوێی سیاسییە كە لە ماوەی زیاتر لە 2 دەیەی رابردوودا كەم وێنە بووە. ئەوەی كە هەیە زۆر زیاترە لەو حەكایەتە محەلییەی كە لایەنە كوردییەكان وەك بەشێك لە ركابەرییە بەردەوامە نێوخۆییەكانی خۆیان دەیگێڕنەوە