ژمارەی پێچەوانە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە عێراق دەستیپێکردووە و ئەو رۆژانەی کە ماون، لەڕووی سیاسی و ئەمنییەوە هەستناکن. ئەگەر رووداوێکی گەورەش روونەدەات و هەڵبژاردنەکە بکرێت، ئەوسا قۆناخێکی نوێ چاوەڕێی عێراق دەکات.
یەک نێوەڕۆک و دوو لێکدانەوە؛ گرێبەستە نوێیەکانی نەوت و گاز لە عێراق و چارەنووسی گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان
مەحموود بابان
بڕیارە شوباتی 2024 وەزارەتی نەوتی عێراق بە فەرمی براوەکانی گەڕی پێنج پڵەس و شەشەمی گرێبەستە نەوتی و گازییەکان بۆ 30 کێڵگە رابگەیەنێت، هەرچەندە تاوەکو ئێستا کۆمپانیا گەورەکان و بەتایبەتیش ئەمریکی و بەریتانییەکان نەک هەر خواستی بەشدارییان نەبووە، بەڵکوو دەکشێنەوە و کشاونەتەوە، بەڵام کۆمپانیا چینی و رووسییەکان دەیانەوێت کارەکانیان فراوانتر بکەن و فەرەنسییەکانیش رێککەوتنێکی مێژووییان کردووەو، خەلیجییەکانیش، بەتایبەتیش ئارامکۆی سعودی داوای گۆڕینی شێوازی گرێبەستەکان دەکەن.
لە ماوەی چوار مانگی داهاتوودا چوار هەڵبژاردن دەکرێن کە بەشێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر کورد دادەنێین. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە عێراق، ماتەوزەی دەرخستنی گەڕێکی دیکەی ناکۆکیی نێوخۆیی شیعی و دەرکەوتنی قەیرانی سیاسی لە ئەنبار و کەرکوکی تێدایە. هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەڕووی رەوایی دامەزرواەکان و داهاتووی نەخشەی سیاسییەوە پڕبایەخە. پرسی بەشداریکردن و بەشدارینەکردنی خەڵك لەگەڵ گفتوگۆکانی پەیوەیست بە رکابەریی نێوخۆیی لەسەر میکانیزمەکانی دیاریکردنی رابەری داهاتوو، مۆری خۆیان لە بابەتەکانی پەیوەست بە هەڵبژاردنەکانی ساڵی داهاتووی ئێران داوە. وادیارە رکابەریی سەرەکیی لە هەڵبژاردنەکەی ئاداری ساڵی داهاتووی تورکیاش لەسەر شارەوانیی باژێرە گەورەکان دەبێت و ئەمەش دەتوانێت دۆخی سیاسی نێوخۆی ئەو وڵاتە بگۆڕێت.
شەڕی غەزە بەدەر لە رەهەندە مرۆیی و سەربازییەکانی، سەرنجی بۆ سەر داهاتووی چەندین پرۆژەی ستراتیژی راکێشاوە كە ئیسرائیل لە هەوڵی ئەوەدایە ئەنجامیان بدات یان تێیاندا بەشدار بێت. بەشیك لەو پرۆژانە ستراتیژین بۆ وڵاتە زلهێزەكانی جیهان و، ئیسرائیل پلانی داناوە بەهۆیانەوە ببێتە بەهێزترین وڵات لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و پێگەیەكی ستراتیژی زۆر بەهێزلە جیهان دا دەستبەر بکات بەڵام هێشتا دیار نییە کە جەنگەکە چارەنووسی ئەو پرۆژانە چی لێ دەکات.
ئێستا، ئەوەی بەڕوونی دەردەکەوێت تای هەردوولایە بە پرۆسەکەیە. نە باشکردنی گوزەرانی ئەوانەیە کە وزەی پێویستیان نییە وەک ئەوەی کە ئۆپێک دەیڵێت، هەروەها وەک ئەوەش نییە کە ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە هۆشداریی لەبارەیەوە دەدات، بەتایبەتیش گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا، چونکە پرسەکە پارەیە و پرسی بردنەوەی شەڕێکی گەورەی مێژووییە لە بواری وزە
بەپێی راپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی، کۆی خەرجییەکان لە نۆ مانگی رابردوودا 78.25 تریلیۆن دینار بووە و کۆی داهاتی نەوتی و نانەوتی 95.84 تریلیۆن دینار بووە، واتە 17.59 تریلیۆن دینار داهاتی عێراق لە خەرجییەکانی زیاتر بووە. لەکاتێکدا بەپێی پرۆژە بودجەی 2023 دەبوایە قەرز بکات بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی ئەمساڵ.
هاوردەکردنی گاز لە تورکمانستانەوە؛ چارەنووسی بەڵینەکەی سوودانی و پرۆژەکانی گازی سرووشتی لە عێراق
مەحموود بابان
ئەگەر ئەم رێککەوتنە واژۆی کۆتایی بکرێت، دوو شتی گرنگ هەیە کە پێویستە سەرنجی بخەینەسەر، یەکەمیان رێککەوتنی تۆتاڵ ئینرجی فەرەنسی و وەزارەتی نەوتی عێراقە کە دوای ساڵیک لەدواکەوتن، دواجار لە هاوینی 2023دا رێککەوتنەکە کرا و بەوجۆرەش واژۆی گەورەترین وەبەرهێنانی بیانی لە کەرتی وزەی عێراقدا کرا. بڕیارە کۆمپانیای تۆتاڵ ئینرجی بە بڕی 27 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بۆ پەرەپێدانی ئەم کەرتە بکات، بەتایبەتیش بەرهەمهێنانی گاز، لەسەرووی هەموویانەوە کەمکردنەوەی سووتانی گازی هاوەڵ!
لادانی محەممەد حەلبووسی لە پۆستی سەرۆکی پەرلەمان کاریگەرییەکی راستەوانەی لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان دەبێت کە بڕیارە لە مانگی داهاتوودا بکرێت.
پێدەچێت سەرۆکوەزیران بە دوای ئەوەوە بێت رێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی گوشارەکانی سەدر لە سەر حکومەتەکەی بدۆزێتەوە. ساڵی رابردوو، دوای پێکدادانێکی نێوان سەدری و ئیتارییەکان لە بەغدا، هەروەها لە پاش نامەیێکی ئایەتوڵڵا حائری لە دژی سەدر و، بە ئەگەری زۆریش لە پاش دەستوەردانێکی ئایەتوڵڵا سیستانی بوو کە سەدر "وازی لە سیاسەت هێنا". ئەو کات ئێران تووشی گرفتێکی زۆر ببوو بۆ رازیکردنی سەدر و بە ئەگەری زۆر، ئێستاش کارێکی ئەوتۆی پێناکرێت، بەڵام پاڵپشتیکردنەوەی لە حکومەت، تاڕادەیەک دەستی سوودانی بەهێزتر دەکات.
بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی لە ماوەی رابردوودا بەردەوام جیاوازی بازاڕ و بانکی ناوەندی بۆ یەک دۆلار لە 10 بۆ 50 دینار بووە، بەڵام لەسەرەتای ئەمساڵەوە جیاوازییەکە سەروو 100 دینار بووە، هەندێک مانگ گەیشتووەتە 300 دینار بۆ هەر دۆلارێک، لەکاتێکدا بەپێی ستانداردەکان و زانستی دارایی و بانکی جیاوازییەکە ئاساییە ئەگەر 1 بۆ 5 هەزار دینار یاخود رێژەی 1% بۆ 3% بێت.
سەرەڕای ئەوەی كێشەی گۆڕانكاری كەشوهەوا بەشێوەیەك تەماشا دەكرێت كە كێشەیەكی سروشتیە و كاریگەری سروشتی هەیە، بەڵام پسپۆڕانی بواری ژینگە باسی لێكەوتەی زۆر خراپ دەكەن، كە بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهاندا رووبدات و سنوورەکانی كاریگەری سروشت تێپەڕ بکات و، چەندین بواری دیكەش بگرێتەوە.
دانوساندنەکانی شاندی هەولێر و بەغدا بەردەوامە، بەڵام سەرەڕای بەرەوپێشڤەچوونی گفتوگۆکان هیچ ئەنجامێکی پراکتیکی و درێژخایەن بەدی ناکرێت! رۆژی 18ی تشرینی یەکەمی 2023 وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتێکی 30 لاپەڕەیی رادەستی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق کرد، کە وردی خەرجییەکانی شەش مانگی یەکەمی 2023 و پێویستییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بە وردەکاریی ژمارەی فەرمانبەران، فەرمانبەرانی گرێبەست، خانەنشینی مەدەنی و سەربازی و هتد تێدایە، کە بەپێی راپۆرتەکە خەرجی مانگانە بەتەنیا بۆ مووچە بەهەموو جۆرەکانییەوە 913 ملیار دینارە و ساڵانە سەروو 10.963 تریلۆن دینارە، لەکاتێکدا بەغدا بەپێی بودجەی 2023 تەنیا 10.457 تریلۆن دینار بۆ تەرخانکردووە، واتە جیاوازییەکە سەروو 500 ملیار دینارە، ئەگەر بەغداش بەتەنیا مووچە بنێرێت یاخود خۆی دابەشی بکات!
گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا لە عێراق و هەرێمی کوردستان؛ لێکەوتەکانی زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت، کارەبا، چیمەنتۆ و ئاسن لەسەر ئاو
مەحموود بابان
ئێستا فراوانبوونی ئەم پیشەسازییانە لە عێراق بەشێوەیەکە کەوا، بەس لە کەرتی نەوت رۆژانە 388 ملیۆن لیتر ئاو بەکاردەهێنرێت، کە هەندێک لە کێڵگەکان ئاوی رووباری فورات بەکاردەهێنن، ئەو بڕەی لە کەرتی چیمەنتۆ بەکاردەهێنرێت کە زۆربەی ئاوی رووبار و بیرەکان ساڵانە دەگاتە 10.2 ملیار لیتر و لەکەرتی کارەبا و بەرهەمهێنانی کارەبا بەهەڵم دەگاتە 114 ملیۆن لیتر و لە پیشەسازی بەرهەمهێنانی شیش دەگاتە 2.8 ملیار لیتر!
لە ئەگەری فراوانبوونی بەرەکانی شەڕ و تەشەنەکردنیدا، هەم ئێران هەم گرووپە شیعییەکانی عێراقە نایانەوێت هەرێمی کوردستان بەڕادەیەک بەهێزبێت کە لە قسەیان دەرچێت، یان لانیکەم دژیان بێت و حیزبەکانی رۆژهەڵاتیش نزیکی سنوور بن.
سەرەڕای هەر نادیارییەک لەم شەڕەی حەماس و ئیسرائیلدا، یەک شتمان لێ روونە. ئەویش ئەوەیە کە ئیدی لە شەڕدا، دەرفەتی بەهێزیی لاوازەکانیش رەخساوە و، هێزداری بە تەنیا بەس نییە بۆ ئەوەی دەوڵەت یان لایەنێک پارێزراو بێت. لێرەشدا فاکتەری سەرەکی بڵابووەنەوەی خێرای تەکنەلۆژیای جەنگییە کە توانای ئەکتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەکانیشی بۆ خافڵگیریی ستراتیژی زیاتر کردووە.
لە هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكەی 18ی دیسەمبەری 2023دا، دانیشتوانی پارێزگا سوننە نشینەكان بۆ یەكەمجار لە پاش هەڵبژاردنی 2013 ، دوور لە هەژموونی گرووپە چەكدارە یاخییەكان و تارمایی تیرۆر دەچن بۆ سەر سندوقەكانی دەنگدان. ئەم هەڵبژاردنە شەش ساڵ لە وادەی خۆی دواكەوتووە و لە دۆخێكی سیاسی نوێ دا ئەنجام دەدرێت کە دوو پێشهاتی سەرەكی بۆ پارێزگا سوننەنشینەكان تێدایە، یەکەمیان دەركەوتنی هاوپەیمانێتی نوێیە بە ناواخنی كۆن و، دووەمیان كشانی لیست و هاوپەیمانی شیعەكان لە ئەم ناوچانەیە كە زیاتر لە ئەگەر و لێكدانەوەیەك هەڵدەگرێت.
ئیستا رۆژانە و بەتێکڕا لە 13 کێڵگەی نەوت و کێڵگەی گازی کۆرمۆر کە نەوتی کۆندینسەیت لەگەڵ گاز بەرهەمدەهێنرێت، ئاستی بەرهەمهێنان گەیشتووەتە نزیکەی 220 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، کە هەناردەی پاڵاوگە نیوخۆییەکان دەکرێت و لەنێوخۆدا دەفرۆشرێت.
گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا لە هەرێمی کوردستان و عێراق؛ کارەساتی کۆکردنەوە و داپۆشینی زبڵ
مەحموود بابان
بەپێی راپۆرتێکی ئاژانسی هاریکاری نێودەوڵەتی ژاپۆن (کۆمپانیای ئەندازیاری یاچیۆ) لەبارەی کۆکردنەوەی داتا لەسەر زبڵ و خاشاک لە عێراق، بەتایبەتیش کەیسی هەردوو پایتەخت و پارێزگای بەسرە (2022)، ئەوا هەر تاکێک لە عێراق رۆژانە 1.36 کیلۆگرام زبڵ و پاشماوەی هەیە، کە ئەمەش نزیکەی نیو کیلۆگرامی لە ئاستی جیهانی زیاترە کە 0.74 کیلۆگرامە بۆ هەر تاکێک. بەگشتیش رۆژانە لە عێراق 20 هەزار تۆن و لە هەرێمی کوردستان 6 هەزار و 900 تۆن زبڵ و پاشماوە کۆدەکرێتەوە و بەشێوەیەکی ناتەندروستی ژینگەیی دەخرێتە ژێر خاکەوە.
یەكڕیزی لیستە شیعەكان كە لە پارێزگا تێكەڵەكانە لە پێش هەموویانەوە كەركوك، بۆ رێگرییە لە بەفیڕۆچوونی دەنگ و كورسی و لەمەش گرنگتر پارێزگارییە لە یەكگرتوویی گوتاری لیستی زۆرینە كە ئێستا جڵەوی حكومەتەکەی محەمەد شیاع سوودانی بە دەستەوەیە. لەو پارێزگایانەشدا کە پەرتەوازەن، كێبڕكێ و ململانێكە لەسەر پۆستی پارێزگارەكان و زۆینەی حكومەتە لۆكاڵییەكانە كە دوا جومگەی خەرجكردنی بودجە و داهاتە بۆ ئەو پرۆژانەی لە پارێزگاكان ئەنجام دەدرێن و بەركەوتەی راستەوخۆیان لەگەڵ جەماوەر و بنكەی دەنگدەرانی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان هەیە.
ئەم جیاوازییانەی داهات و خەرجییەکان وەک ئەوەی لە بودجە ولە راپۆرتەکانی وەزارەتی داراییدا هاتووە لەلایەک و ئەو جیاوازییەی لە ژمارەکانی یاساکەدا هەیە، کە بەگشتی سەروو 1 تریلیۆن دینارە و بەتەنیاش لە بەشە بودجەی پارێزگای ئەنبار 30 ملیار دینارە، بەدڵنیاییەوە ئەگەر وردەکارییەکانی ئەو 65 دامەزراوە، وەزارەت و پارێزگایانەش وردتر بکرێتەوە شتی نوێ دەبینین.
راگەیاندنی کۆریدۆری بەهارات، دەتوانێت گورزێکی کاریگەر بێت لە پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدانی عێراق کە سوودانی خەونی بەستنەوەی ئاسیا و ئەوروپای لەسەر هەڵچنی بوو. راستییەکەی، پڕۆژە گەورە ژێرخانییەکانی جیهان چەندێک ئابووری بن، ئەوەندەش سیاسین و، رەنگە ئەمەش هۆکارێک بووبێت کە وایکردبێ، عێراق لە دەرەوەی بازنەی پڕۆژە نوێیەکەی بەستنەوەی ئاسیا بە ئەوروپاوە بێت کە لە دوایین کۆبوونەوەی G20دا راگەیێندرا.