شرۆڤە

لەماوەیەی دوو دەیەی رابردوودا و درووستر لە سەردەمی حکومڕانی ئاکپارتی لەڕووی ئابوورییەوە رەوشی ئابووری تورکیا دەکرێت بە دوو قۆناخەوە، بەشێوەیەک دەیەی یەکەمی بە سەردەمی زێڕین و زیادبوونی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی، گەشەی ئابووری، کەمبوونەوەی قەرزەکان، زیادبوونی داهاتی تاک دادەنرێت، بەڵام لە دەیەی دووەمدا و بەتایبەتیش لە 2013 و ئەم ساڵانەی دواییدا وردە وردە رەوشی ئابووری تورکیا شێوەیەکی دیکەی وەرگرت. بەهای لیرە دابەزی وهەڵئاوسان رێژەی نموونەیی تۆمارکرد بەجۆرێك کە لە 20 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە.

هێزه‌ هه‌رێمیه‌كان هه‌میشه‌ چاویان له‌وه‌یه‌ خاڵی لاوازی پارته‌ كوردییه‌كان بزانن و له‌ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان به‌كاریبێنن. هه‌ڵبه‌ته‌ مه‌به‌ست ئه‌وه‌ نیه‌ بڵێم ته‌نیا یه‌كێتی خاڵی لاوازی هه‌یه‌، هه‌موو لایه‌نه‌كان هه‌یانه،‌ به‌ڵام كاتێك خاڵی لاوازی هێزێكی وه‌ك یه‌كێتی یان پارتی ده‌كه‌وێته‌ ده‌ست هێزێكی هه‌رێمی، ئه‌وا كاریگه‌ریه‌كانیشی زۆر گه‌وره‌ترو چاره‌نووسسازتر ده‌بن تا هێزیكی بچووك

کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بواری نەوت لە هەرێمی کوردستان. ئەوان نەوەکو تەنیا هەوڵەکانیان چڕکردۆتەوە بۆ دروستکردنی گوشار، بەڵکو دامەزراوەی هاوبەشیشسان دروستکردووە بۆ کاری هاوبەش بۆ گوشارکردن لە عێراق و تورکیا بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت، چونکە تەنیا بەرهەمهێانی نەوتیان رانەگرتوو، بەڵکو کارەکانی هەڵکۆڵێنی بیر و ئەو بیرە نەوتیانەشیان راگرتووە كە كاریان تێدا دەكرد و کارمەندەکانیان بە بێ مووچە بۆماوەی کەمتر یاخود زیاتر لە چەند مانگێک ناردووەتەوە بۆ ماڵەوە بە ئامانجی کەمکردنەوەی خەرجییەکانیان.

داڕشتنی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق بۆ سێ ساڵ چەند مەترسی و دەرفەتێکی جیاوازی تێدایە. لەسەرووی هەموویانەوە مەترسیی جێگیریی نرخی نەوت و هەناردەکردنی نەوتە بۆ دەرەوە. بۆ نموونە 1 دۆلار جیاوازی لەو نرخەی لە بودجەدا دانراوە 1.3 ملیار دۆلار یاخود 1.6 تریلۆن دینار جیاوازی دەخاتە ئەو پارەیەی لە نەوتەوە دێت. لە پرۆژە یاسای بودجەکەشدا 87.14%ی داهات لە نەوتەوە دیاریکراوە، بەڵام بەپێی خەرجییەکانی 2022، رێژەی 95% ئەو پارەیەی کە خەرجکراوە لە نەوتەوە هاتووە.

ئاشکرایە هەرێمی کوردستان هاوپەیمانێکی سرووشتی رۆژئاوایە. لە چەندین رووداودا سەلماندوویەتی کە هاوپەیمانێکی جێ متمانەیە، دوایینیان لە 5ی کانوونی دووەمی 2020 بوو کاتێک پەرلەمانتارانی کورد لە پەرلەمانی عێراق بایکۆتی دەنگدانێکیان لەسەر دەرکردنی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق کرد، لەدوای کوشتنی قاسم سولەیمانی، فەرماندەی سوپای قودسی ئێران.

ەپێی داتاکان لە کانوونی دووەمی 2018ەوە تاوەکو شوباتی 2023، کۆی نەوتی هەناردەکراوی رۆژانە بۆ ئیسرائیل 2 ملیۆن و 935 هەزار بەرمیل بووە. لەکاتێکدا لەهەمان ماوەدا، کۆی نەوتی هەناردەکراوی هەرێمی کوردستان بۆ یۆنان 8 ملیۆن و 409 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە

بۆ زیاتر لە یەك دەیە دەڕوات كە میكانیزمە نێوخۆییەكانی چارەسەركردنی پرسی وزە لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا نەگەیشتوونەتە ئەنجام، جا چ یاسا و بڕیارەكانی دادگابێت یان رێككەوتنی سیاسی لایەنەكان! بۆیە سەرنجڕاكێش نییە كە ئەم جارەش لە كردنەوەی گرێگوێرەی راگرتنی نەوت دا رۆڵی هۆکارە دەرەكییەكان لە پێشەوەبێت. هەڵبەت باردۆخی نێوخۆیی عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەست نادات بۆ ئەوەی لایەنەكان تەنیا لەسەر بۆچوونەكاتنی خۆیان سووربن و ئەمەش زەوینەكەی ئەگەری سازشی هەردوولایە.

گفتوگۆکانی نێوان هەولێر و بەغدا جگە لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوت لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە پرسی دیکەی وەکو قەرز و پابەندیی دارایی هەرێمی کوردستان بەرامبەر بە کۆمپانیا نەوتییەکان، پرسی پێشفرۆشیی نەوت بە کڕیارەکان و بەشداری یاخود هەبوونی نوێنەری لایەنەکان لە دامەزراوەکانی حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان پەیوەست بە نەوت و سامانە سرووشتییەکانی هێناوەتە ئاراوە.

بەگوێرەی ئاماژە و پێداگیرییە راگەیێندراوەكانی هێزە شیعەكان لەم خولەی پێنجەمدا خوازیاری دۆزینەوەی چارەسەری بنەڕەتین بۆ دۆسیەی نەوت و بودجە و خستنەسەرپێی پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستان

وەبەرهێنان لە کەرتی نەوت و گازی عێراق بووەتە جێگەی سەرنجی چەندین کۆمپانیای وەک تۆتالی فەرەنسی، قەتەر ئینرجی، بەیکەر هیوز ئەمریکی و چەند کۆمپانیاییەکی دیکە. ئامانجی سەرەکی ئەو کۆمپانیایانە وەبەرهێنانە لە گازی هاوەڵ لە بەرهەمهێنانی نەوت. ئەمریکا ماوەیەکی زۆرە چاوی لەسەر وەبەرهێنانە لە بابەتی گازی هاوەڵ و چەندین بابەتێکی دیکە

بەپێی راگەیاندراوی کۆمپانیا نەوتییەکان و زانیارییەکان کۆی کێڵگە نەوتییەکان بەرەو راگرتنی بەرهەمهێنانی نەوت یاخود داخستنی کێڵگە نەوتییەکان هەنگاویان ناوە ئەویش دوای ئەوەی توانای گلدانەوەیان سنوورداربووە، کە هەندێکیشیان لەگەڵیدا گاز بەرهەمدەهێنن

لێکەوتەکانی ئەم بڕیارە، پەیوەستە بە توانای گلدانەوە (کۆگاکردن)ی نەوت لە کۆگاکانی کێڵگە نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان. ئایا ئەمە تاوەکو چەند کاریگەری دەکاتە سەر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت و مەترسی لە داخستنی کێڵگەکان یاخود ئەگەری راگرتنی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکان دێنێتە ئاراوە؟ چونکە ئەمە پرسێکی تەواو تەکنیکی و کاریگەرییەکی گەورە و زیانێکی زۆر گەورە بە بیرە نەوتییەکان و پرۆسەی پیشەسازی نەوت و و کارکردنی کۆمپانیا نەوتییەکان دەگەیێنێت،

بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی بەردەستن، رێکەوتنەکە زیاتر گۆڕینی رێساکانی ململانێیە، لەگەڵ ئەوەشدا کردنەوەی دەرفەتە بۆ دیپلۆماسیی زیاتر لەوەی کە ئاشتەواییەکی یەکجاری و گشتگیر بێت، بەڵام بەو پێیەی شەڕی یەمەن و لوبنان و گرژییە ناوچەی و هەرێمییەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە تەوەرەکانی دانوستاندن و رێکەوتنەکەن.

بەداخەوە کادیری بەشێکی زۆری حزبە کوردییەکان لە قاڵبێکی تەسکی حزبیدا سەیری سیاسەت و حوکمڕانی دەکەن. بە تایبەت دوو حزبە سەرەکییەکەی دەسەڵات، کادیرانی حزبەکەیان لەسەر بنەمای دەستەمۆیی و هاوڕایی و لەگەڵ روانگەی سەرکردەکان هەڵدەبژێرن

یاسای هەڵبژاردن كە هێزە شیعەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی دەیانەوێت بە سیستمی "سانت لیگۆ" و كەمكردنەوەی بازنەكانی هەڵبژاردن (لە 83 بازنە بۆ 18) تێیپەڕێنن، تەنیا سەدرییەكان تووڕە ناكات بەڵكو گورز لەو هێزە نوێیانەش دەدات كە لە پاش تشرینی 2019 دروستبوون، یان ئەو "سەربەخۆ" یانەی بەكەڵك وەرگرتن لە فرەبازنەیی گەیشتوونەتە پەرلەمان، ئەمانەش جگە لە چەتری سەدر چاویان لە كۆمەك و پشتیوانی مەرجەعیەتی نەجەفیشە كە پێشتر پشتیوانی لە زۆركردنی بازنەكانی هەڵبژاردن كردووە، ئەگەر هەموو ئەمانەش بچنە سەر یەك هێڵ و یەك ئاڕاستە، ئەوە بەرەنگاربوونەوەیان بۆ هێزە شیعە حوكمڕانەكان قورس و باجدار دەبێت بەتایبەت كە ئەوان هێشتا لە دڵەخورتێی گوشارە داراییەكانی ئەمەریكادان و ترسی ئەوەیان هەیە پلانێك بێت بۆ دووبارەكردنەوەی ئەزموونی رووخاندنی حكومەتەكەی عەبدولمەهدی (2019 _ 2020) لە رێگای خۆپیشاندانەوە

سەرەڕای ئاڵنگارییە بەردەوامەکانی حکومەتی ناوەندی و بەتایبەتیش بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی بۆ پیشەسازیی هەرێمی کوردستان لە شوباتی 2022دا و بەردەوامیی مووشەکی میلیشیا و گرووپە نێوخۆییەکان لە عێراق و مووشەک و درۆنی ئێرانیش بۆ سەر پیشەسازیی نەوت و گاز، لەسەروو هەمووشیانەوە ناكۆكییەكانی نێوان دوو پارتە سەرەکییەکەی هەرێمی كوردستان، لە ساڵی رابردوودا دوو هەنگاوی گەورە بە ئاراستەی گەڕانەوەی داهاتێکی زیاتر بۆ حکومەت نراوە کە ئەوانیش خستنەئەستۆی تێچووی هەرزانتر فرۆشتنی نەوت و کرێی گواستنەوەی بۆ هەناردەکردن بۆ سەر کۆمپانیاکان بوون، بەڵام ئەم هەنگاوانە ئەگەر بەرژەوەندی کۆمپانیاکان و سیاسەتی چۆنیەتیی پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکان و گەڕان و پشکنین بۆ کێڵگەی نەوتی نوێ و هەڵکۆڵینی بیری نەوتی نوێ لەگەڵدا نەبێت، ئەوا ئاراستەیەکی خراپ وەردەگرێت و بڕی بەرهەمهێنان کەمدەکاتەوە و کۆمپانیاکان دەخاتە بەر مەترسیی کشانەوە، چونکە گەورە کۆمپانیاکان بەدوای قازانجەوەن و دەچنە ئەو شوێنەی قازانجێکی زۆر و سەر ئیشەیەکی کەمیان بۆ درووستدەکات.

دادگای فیدراڵی بە بڕیارێكی نوێ (١٧٠/اتحادیة/٢٠٢٣) گورزێكی گەورەی لە رێككەوتنێكی سیاسی نێوان حكومەتی سوودانی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دا (بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستان)، چونكە دادگاكە رەوانەكردنی گوژمەپارەی وەك پێشینە لە بەغداوە بەیەكجاری و بەشێوەیەكی بنجبڕ راگرت

ۆ یەكەمجارە لە مێژووی عێراقدا داهاتی نەختینەیی وڵات بۆ نزیكی 100 ملیار دۆلار بەرز ببێتەوە. هەروەها توانای بەرهەمهێنانی نەوتیشی لە كۆتاییەکانی مانگی 2022 دەوروبەری 3.3 مليۆن بەرمیل بووە كە بە نرخی نزیك لە 73 دۆلار فرۆشراوە، بەڵام ئەم بازدانە داراییە زۆر جێگەی دڵخۆشی نییە ئەگەر لەوە بەرچاو بگیرێت كە ئەمە بەهۆی ناجێگیری نرخی نەوتەوەیە.

نهێنی گەورە لە داتا بەردەست و بڵاوکراوەکانی بانکی ناوەندی عێراق هەیە، کە پەیوەندی بە بڕی خستنەڕووی دۆلار بۆ نیوخۆ و دەرەوە وڵات بەمەبەستی حەواڵەکردن و كرێدت(Credit) تێدایە

سەرەڕای لێدوانی بەرپرسانی بانکی ناوەندی و دارایی عێراق، تەنانەت سەرۆکوەزیران لەبارەی ئەگەری جێگیرکردنی بەهای دینار و گەڕانەوەی بۆ ئەو نرخەی کە بانکی ناوەندی دیاریکردووە، رۆژانە بەهای دینار عێراقی بەرامبەر دۆلار روو لە دابەزینە. ئێستاش (26-10-2022) بە 10 هەزار سەروو ئەو نرخە لە بازاڕدا مامەڵەی پێوەدەکرێت.

بەپێی راپۆرتێکی رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی ILO، لە کۆی 187 وڵاتی ئەندامی رێکخراوەکە، تەنیا بەڕێژەی 8% کەمترین کرێی کرێکارێک لە وڵاتەکەیدا دیارینەکراوە، واتە بەرێژەی 92%ی وڵاتان کەمترین کرێی کرێکاریان دەستنیشانکردووە. هەروەها، لەنێو وڵاتانی ئەورووپاشدا لە 27 دەوڵەت تەنیا 6 دەوڵەتیان کەمترین کرێی کرێکاریان دەستنیشاننەکردووە