گۆڕانكاری كەشوهەوا یەكێكە لە كێشە نوێیەكان و بگرە بووەتە سەرەکیترین کیشەش كە بەرۆکی جیهانی گرتووە و پێشبینی دەكرێت[1] ئەم كێشانە چەندین لێكەوتەی خراپی لەسەر ئاستی جیهاندا  لە چەندین بوار هەبێت کە کارەساتی گەورەی لێدەکەوێتەوە وەك کیشەی ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی تەنانەت كۆچکردن، ژێر ئاوكەوتن و بەبیابانبوون.. هتد  

سەرەڕای ئەوەی كێشەی گۆڕانكاری كەشوهەوا بەشێوەیەك تەماشا دەكرێت كە كێشەیەكی سروشتیە و كاریگەری سروشتی هەیە، بەڵام پسپۆڕانی بواری ژینگە باسی لێكەوتەی زۆر خراپ دەكەن، كە  بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهاندا رووبدات و سنوورەکانی كاریگەری سروشت تێپەڕ بکات و، چەندین بواری دیكەش بگرێتەوە.

لە بەرامبەر گۆڕانكاری كەشوهەوا وڵاتانی جیهان چەندین هەوڵی گەورەیان داوە بەمەبەستی رێگریكردن و کەمکردنەوەی ئاسەوار و كاریگەرییەکانی گۆڕانی كەشوهەوا لە جیهان وەكو رێكکەوتننامەی ریودۆجانیرۆ لە ساڵی 1992 و رێكکەوتننامەی كیۆتۆ لە ساڵی 1997 و، رێكکەوتننامەی پاریس لە 2015 و كۆنفرانسی گلاسكۆ لە سالی 2021 و شەرم شیخ 2022 و بڕیار وایە لە مانگی كانونی یەكەمی ئەمساڵدا لە ئیمارات COP28 بەڕێوەبچێت، سەرەڕای  هەموو ئەم هەوڵە جیهانیانەش چەندین هەوڵی دیكەش بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو كێشە جیهانیە هەیە، وەك فشارخستنە سەر وڵاتە پیشەسازییەكان بۆ كەمكردنەوەی دەردانی دووانەئۆکسیدی کاربۆن و کەمکردنەوەی بەکارهێنانی سوتەمەنییەکان و رووکردنە وزە نوێبووەکان. بەڵام هەموو ئەو هەوڵانە هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆیان نەبووە تاوەکو ئێستا و نەتوانراوە ببێتە مایەی چارەسەركردن و كەمكردنەوەی ئاسەواری گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهان، کە هۆکاری سەرەکیش بەهۆی پابەندنەبوونی وڵاتە پیشەسازییە گەورەكانە بەم رێكکەوتننامانەوە، تەنانەت هەندێك وڵات زۆرجار لە رێککەوتنامەکان کشاونەتەوە وەكو كشانەوەی ئەمریکا لە رێکكەوتننامەی كیۆتۆ.

گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا رۆژ بە رۆژ بەڕوونی لە عێراق دەردەکەوێت، ئەویش لەکاتێکدا عێراق دیارترین قوربانی لێکەوتەکانی گۆڕانی کەشوهەوایە، لێرەدا تیشک دەخەینەسەر هۆکارەکان، سیماکان و لێکەوتەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و بەتایبەتی لە عێراق.

هۆكارەكانی، سیماکانی و لێکەوتەکانی گۆڕانكاری كەشوهەوا

بەشێوەیەكی گشتی سێ فاكتەری سەرەكی هەیە بۆ روودانی  گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهان[2] ، یەکەمین و گرنگترین هۆکار بەهۆی دەردانی گازە زیان بەخشەکانەوەیە، كە خۆی دەبینێتەوە لە بەکارهێنانی ماددە کاربۆنییەکان لە پیشەسازی، ئاگركەوتنەوە و دەردانی دووانەئۆکسیدی کاربۆن بەهۆی ئامرازەكانی گواستنەوە.. هتد كە بە سەرەكیترین هۆكارەكانی پیسبوونی ژینگە و گۆڕانكاری كەشوهەوا لەقەڵەمدەدرێت و پشكی شێری بەردەكەوێت[3]. هەربۆیەش زۆرینەی هەوڵە نێودەوڵەتییەكان لە پێناو كەمكردنەوەی ئەم جۆرە دایە لەجۆرەكانی  گۆرانكاری كەشوهەوا. هۆكاری دووەەم  بەرفراوانبوونی شارەكان و تەلارسازی و بڕینەوەی دارستانەكان[4]، و هۆکاری سێیەم سرووشتییە وەكو تیشكی خۆر و دیاردەی گەردوونی[5] .

گۆڕانكاری كەشوهەوا چەندین سیمای جیاوازی هەیە وەكو بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما لەسەر ئاستی جیهان كە سەرجەم وڵاتانی جیهانی گرتۆتەوە، كەمی باران بارین، درووستبوونی لافاو، دووبارەبوونەوەی خۆڵبارین و زریان، شەپۆلی باران بارینی بەخۆڕ و ناڕێكی لە سیمای وەرزەكان و بڕی باران بارین و چەندین سیمای دیكەش كە سەرجەمیان نیشانەی تێكچوونی كەشوهەوان لە جیهان دا.

هەروەها، گۆڕانكاری كەشوهەوا چەندین لێكەوتەی خراپی هەیە كە سەرجەم بوارەكان دەگرێتەوە،  كە كاریگەری گەورەی لەسەر وڵاتانی جیهان بە بێ جیاوازی هەبووە، وەكو كەمبوونەوەی ئاو و تواندنەوەی سەهۆڵبەندی جەمسەرەكان و بە بیابانبوون، وشكەساڵی و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا و زەریاكان، و كەمبوونەوەی بەرهەمی خۆراك و كۆچی هاوڵاتییان بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا، و پێشبینی ئەوەش دەكرێت ببێتە هۆی دروستبوونی جەنگ و كێشەی گەورە لە نێوان وڵاتانی جیهان.

عێراق ... دیارترین قوربانی  گۆڕانكاری كەشوهەوا

سەرەڕای كەمی بەشداری عێراق لە پیسکردنی ژینگە و گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا بە بەراورد لەگەڵ وڵاتە پیشەسازییەكانی جیهان،  بەڵام عێراق یەكێكە لە دیارترین نموونەكانی دەرکەوتنی گۆڕانكاری كەشوهەوا لە جیهان،  بەپێی راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان عێراق  پێنجەمین خراپترین وڵاتە لە رووی گۆڕانكاری کەشوهەوا لە جیهان کە ئاسەواری گۆڕانكاری كەشوهەوا بەشێوەیەكی دیار و مەترسیدار تیایدا دەرکەوتووە[6]، و هەموو راپۆرتەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە عێراق رووبەڕووی كێشەیەكی گەورە دەبێتەوە بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا، و سەرجەم لێكەوتەكان كە بەهۆی  گۆڕانی كەشوهەواوە روودەدەن نیشانەكانی لە  عێراق بوونی هەیە و، عێراق تووشی كارەسات دەكەن.

راپۆرتێکی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژە بەوە دەکات کە عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی كە كۆچکردن بەهۆی گۆڕانکاری كەشوهەوا تیایدا دەستیپێكردووە، و دەیان هەزار خێزان لە عێراق بەهۆی گۆڕانكاری كەشوهەوا كۆچیان كردووە، و پێشبینی ئەوە دەكرێت ئەم ژمارەیە بەشێوەیەكی دراماتیكی لە داهاتوودا بەرزبێتەوە و، بەتایبەتی لە پارێزگاكانی باشووری عێراق ( بەسرە – میسان – موسەننا – زیقار). هەروەها، راپۆرتەكان ئاماژە بەوە دەكەن كۆچبەرەكان بەشێكیان ناوچەكانیان چۆڵ كردووە و هەندێكیان بەرەو پارێزگاكانی ناوەڕاستی عێراق و شاری بەغدا كۆچیان كردووە، و ئەگەر ئەو دیاردەیە بەرفراوانتر بێت پێشبینی ئەوە دەكرێت ئەم کۆچبەرانە  بەرەو هەرێمی كوردستان  و ناوچە كێشە لەسەرەكانیش  كۆچ بكەن لە قۆناخەكانی داهاتوودا .

لە لایەكی دیكەوە،  سەنتەری (Climate Central) لە نوێترین راپۆرتیدا پێشبینی ژێر ئاوكەوتنی نۆ شاری كردبوو لەسەر ئاستی جیهان کە یەكێك لەو شارانە شاری بەسرەیە لە عێراق، ئەمەش بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی كەنداو بەنزیکەی نیو مەتر تاوەکو یەك مەتر  لەساڵی 2050[7] و تەنانەت وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراقیش ئاماژەی بەو مەترسیە كردووە. لەکاتێکدا شاری بەسرە نزیكەی چوار ملیۆن كەسی تیایدا دەژی و تاكە دەروازەی ئاوی وڵاتی عێراقە و نزیكەی 80% نەوتی بەرهەمهێنراوی عێراقی لێوە بەرهەمدەهێنرێت.

لە هەمان کاتدا، دیاردەی بە بیابانبوونی دەیان هەزار كیلۆمەتر دووجای لە خاكی عێراق گرتووەتەوە، كە لەپارێزگای موسەننا و بەسرەوە دەستیپێكردووە و گەیشتۆوەتە ئاستێكی زۆر مەترسیدار و بووەتە هۆی لەدەستدانی رووبەرێكی بەرفراوان لە ناوچە كشتوكاڵیەكانیش لە زۆربەی پارێزگاکانی باشووری عێراق[8].

 ئامارەكانی كەشناسی باس لەبەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما لەسەرجەم ناوچەكانی عێراق دەكەن، بەگشتی و باشووری عێراق بۆ ئاستێكی پێوانەیی كە پێشتر رووی نەداوە، و بووەتە هۆی لە ناوچوونی كشتوكاڵ و بەرهەمی كشتوكاڵی لەو ناوچانەدا، دووبارەبوونەوە و زیادبوونی دیاردەی خۆڵبارین لە عێراق یەكێكی دیكەیە لە دیاردە باوەكان كە كێشەیەكی زۆر گەورەی بۆ عێراق دروستكردووە و سەرجەم پارێزگاكانی عێراق دەگرێتەوە كە بەشیوەیەكی بەرچاو لەم ساڵانەی دوواییدا هەفتانە دووبارە دەبێتەوە[9] .

ترسناكترین كێشەكانی كەشوهەوا كە رووبەروی عێراق بووەتەوە كەمی باران بارینە كە هاوكات بوو لەگەڵ كەمی ئاوی هاتوو لە  توركیا و ئێرانەوە بۆ عێراق كە هەردوو وڵات بەهۆی درككردن بە مەترسی گۆڕانی كەشوهەوا دەستیان كردووە بە گلدانەوەی ئاو و گۆڕینی رێرەوی ئاوی رووبارەكان كە سەرئەنجام  بووەتە هۆی نیمچە وشكبوونی هەردوو رووباری دیجلە و فورات، و دابەزینی ئاستی ئاوی سەرجەم بەنداوەكان لە عێراق بەشێوەیەك كە پێشتر تۆمار نەكراوە،  ئەمەش  عێراق تووشی كارەساتێكی گەورە دەكات و پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەریەكە لە توركیا و ئێران بەرەو داهاتوویەکی نادیار دەبات[10]. 

لەکۆتاییدا، یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی قوڵبوونەوەی لێكەوتەكانی گۆڕانكاری كەشوهەوا لە عێراق  كەمتەرخەمی حكومەتی عێراقە بەرامبەر بەو كێشەیە، کە بەهۆی سەرقاڵبوونی بە كێشە سیاسی و ئابووری و كێشە نیوخۆییەکانی دیکەوە وایکردووە کە بەشێوەیەك لە شێوەکان لێكەوتەكانی گۆڕانی كەشوهەوا نەبووەتە جێگای بایەخی حكومەتی عێراق  بۆ نموونەش بەپێی روانگەی عێراقی سەوز کە رێکخراوێکی ژینگەییە لە عێراق "حکومەتی عێراق هیچ بڕگەیەكی لە بودجەی ساڵانی 2023-2024-2025 تەرخان نەکردووە بۆ چارەسەركردنی پرسەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و لێکەوتەکانی"[11].

لەڕاستیدا، ئەمەش بەڕوونی دەرخەری كەمتەرخەمی  حكومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقە  لە بەرامبەر ئەو كێشەیە كە بە ئەگەرێكی زۆرەوە عێراق رووبەرووی کێشەی زۆر گەورەتری ژینگەیی لە داهاتوودا دەکاتەوە.

[1] د.عباس الحدیپی ، ابراهیم البالانی ،جیوبولتیك البیئە،2021.

[2] میران حسین - الاپار السلبیە للتغییرات المناخیە علی العلاقات الدولیە – بڵاوبۆتەوە  لە كۆربەندی جیهانی(مستقبل اڵامن والسلم الدولیین فی ڤل التغیرات المناخیە)كە لە جەزایر سازكرا -2023

[3] محمد عادل عسكر، القانون الدولی للبیئە "تغیر المناخ- التحدیات والمواجهە- دراسە تحلیلیە تأصیلیە مقارنە أحكام اتفاقیە الامم المتحدە الاگاریە وبروتوكول كیوتو"، دار الجامعە الجدیدە، الاسكندریە، 2013م.

[4] التقریر العالمی للمستوگنات البشریە - المدن وڤاهرە المناخ -2021.

[5] د.عباس الحدیپی ، ابراهیم البالانی ،جیوبولتیك البیئە،2021.

[6] IOM IRAQ- MIGRATION, ENVIRONMENT, AND CLIMATE CHANGE IN IRAQ

[7] Climate central- Shrinking wetlands, rising seas threaten generations of tradition for Louisiana duck hunters-2022

[8] د.قصی فاچل الحسینی، التغیر المناخی وأپره فی ڤاهرە التصحر فی العراق، مجلە كلیە التربیە الاساسیە للعلوم التربویە والانسانیە ،جامعە بابل، نیسان/ 2019م، العدد43،

[9] IOM IRAQ- MIGRATION, ENVIRONMENT, AND CLIMATE CHANGE IN IRAQ

[10] میران حسین التاپیرات السیاسیە للتغییرات المناخیە فی العراق – لە كۆڕبەندی ڕافدین لە شاری بەغدا بڵاوكرایەوە-2022

[11] مرصد العراق الاخچر- موازنە العراق تخلو من تخصیصات مالیە للبیئە .