بۆچوونێكی باو هەیە پێیوایە لە رژێمە پەرلەمانییەكاندا سەرۆكایەتی كۆمار زیاتر پۆستێكی تەشریفاتییە، ئەم لێكدانەوەیە لە شرۆڤەكانی پەیوەست بە رژێمی سیاسی عێراقدا زەقترە، بەتایبەت كە دەستور هیچ جۆرە ڤیتۆیەكی لەسەر یاساكان بە سەرۆككۆمار نەبەخشیوە.
سیناریۆکانی دانوستاندنە ئەتۆمییەكەی ئێران و کاریگەرییەكانی لە سەر پەیوەندییەکانی تاران لەگەڵ هەولێر و بەغدا
ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو
بەپێی یاسای وەبەرهێنان، پرۆژەکانی وەبەرهێنان و لەنێویاندا پرۆژەکانی نیشتەجێبوون بەناوی وەبەرهێن دەکرێن یاخود لەوانەشە بە موڵکیەت زەوی پرۆژەکە هێ وەبەرهێنەر خۆی بووبێت و موڵەتی لە وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار یان وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن وەرگرتبێت. واتە لە هەردوو رەوشەکەدا خاوەن موڵک خاوەنی پرۆژەکەیە، هەرچەندە هەندێک لە پرۆژەکان دوای تەواوبوونیان وەکالەت کراوەتەوە و دەکرێت بەناوی کڕیارەوە.
لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا، بە تەنیا داهاتی نەوتی هەناردەکراو، نەوەک بەرهەمهێنراو یەک تریلیۆن دۆلار زیاتربووە، واتە یەک لەسەر چواری کۆی داهاتی ئەڵمانیایە كە خاوەنی یەكێك لە گەورەترین ئابوورییەكانی جیهانە. لێرەدا هەڵوەستە لەسەر داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە دوو دەیەی رابردوودا بە بەراورد لەگەڵ گۆڕانکارییەکان لە کوالیتی ژیان و چاوەڕوانییەکانی داهاتووی ئابووری عێراق دەکەین.
قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەهلی حەق لەم رۆژانەی رابردوودا چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ بی بی سی كردووە كە سەرنجڕاكێشە. قسەكانی سەرەداوی گرنگی تێدان بۆ تێگەیشتن لە دانوستاندنەكانی پێكهێنانی حكومەت و، سیاسەتی ئێران لە عێراق.
شارسازیی یاخود بنیاتنانی شار کارێکی ئاسان نییە، چونکە کۆی پێکهینەرەکانی شار بەیەکەوە کار دەکەن، هەربۆیەش لەم قۆناخەدا و بۆ داهاتوو باس لە شارە بەردەوامەکانSustainable City دەکرێت، واتە ئەو شارانەی دەتوانن پشت بە وزەی بەردەوام ببەستن. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر گۆڕانکارییەکان لە بنیاتنانی شار، شارسازیی و رۆڵی کەرتی خانووبەرە لە بنیاتنانی شارە بەردەوامەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەکەین و بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێن، ئایا پرۆژە کۆن و نوێیەکانی خانووبەرە رەچاوی شارێکی بەردەوامیان تێدا کراوە یاخود نا؟ دواجاریش چی بکرێت؟
ناكۆكییە قووڵەكانی هێزە سیاسییە شیعییەکان لە یەكەم دانیشتنی پەرلەماندا بەزەقی بۆ دەرەوەی تایفەكە دەركەوت و، ئەو پەلكێشانە بەردەوامەش کە لە گوتار و كاریگەریی سەدردا هەیە، پێکەوە پرسیاری گەورەیان لەسەر رۆڵ و هەڵوێستی مەرجەعیەتی سیستانی دروستكردووە.
لە دووهەفتەی یەكەمی سەرەتای 2022دا، شەپۆلێكی دیكەی هێرشی گرووپە چەكدارییە شیعییەكان دەستیپێكرد. لانیكەم 13 هێرش و دوو هەوڵی هێرشی ئەو گرووپانە لە ماوەی 15 رۆژی یەكەمی ئەمساڵدا، ئەو رووداوانەی وەك پرسێكی زیندووی ئەمنی- سیاسی خستەوە رۆژەڤ
بەرزیی نرخی نەوت و مانەوەی لەسەروو 70 دۆلارەوە لە 2021، داهاتی نەوتی عێراقی گەیاندە سەرووی 76 ملیار دۆلار و لە داهاتی 2019ی نزیک کردەوە. ئەمەش نزیکەی 27 ملیار دۆلاری زیاترە لەوەی لە بودجەی 2021دا هاتووە. لێرەدا ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەم داهاتە زۆرەوە جێگری سەرۆکوەزیران و وەزیری دارایی هۆشداری لە داڕمانی ئابووری عێراق دەدات و دەڵێت، ناتوانێت لە چەند ساڵی داهاتوودا مووچەی كارمەندان بدات[1]. لێرەدا و بەکورتی بڕی داهات و هەناردەی نەوت لەگەڵ کڕیارانی نەوتی عێراق و چاوەڕوانییەکان بۆ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە 2022دا دەخرێتەڕوو.
خراپ بەڕێوەبردنی سامانی ئاو و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا دەبێتە مەترسیێکی جیددی و لە ئێستا و داهاتووشدا، لێکەوتەی گەورەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی دەبێت. هەر بۆیەش خراپی بەڕێوەبردنی ئاو لە گۆڕانی کەشوهەوا مەترسیدارتر دەبێت، چونکە دروستبوونی کەمئاوی، زۆرجار بەهۆی پشتگوێخستن و خراپی بەکارهێنانەوەیە[1].
دەستلەكاركێشانەوەی كتوپڕی پارێزگارەكانی زیقار و نەجەف لە كۆتاییەكانی 2021 و، راگەیاندنی پشووی ناوچەیی لە 14 پارێزگای عێراق بە بۆنەی ساڵیادی كوژرانی قاسمی سولەیمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس، نوێترین پەرەسەندنی كێشمەكێشی ڕوو لە هەڵكشانی هەردوو بەرە ركابەرە شیعەكەی موقتەدا سەدر و لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هاوئاهەنگین.
له‌ڕووی موڵه‌تدان، وه‌به‌رهێنان و كڕین و فرۆشتنه‌وه، كه‌رتی خانووبەرە ناڕوونی و ئاڵۆزییەکی پێوەدیارە کە بووەتەهۆی جیاوازی گەورە لەنیو شارەکان و لەکاری ئەو کەسانەی لەم كه‌رته‌دا کار دەکەن. لێرەدا هه‌ڵوه‌سته له‌سه‌ر جیاوازییەکانی نێوان هەر سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بۆ خانووبەرە لە شێوازی کڕین و فرۆشتن له شوقه و خانوو و ڤیلا نوێیه‌كان دەكرێت و، لێكه‌وته‌كانی تێكه‌ڵیی کاری وەبەرهێنەر و خاوەن کۆمپانیا و نووسینگەکانی خانووبەرە (ده‌ڵاڵی خانووبه‌ر) و جیاوازی موڵەتدان بە پرۆژەکانی نیشته‌جبوون ده‌خرێنه‌ڕوو.
سەرجەم کۆنفرانسە ژینگەییەکانی سەر بە نەتەوەیەکگرتووەکان لە کیۆتۆ-ژاپۆن- ١٩٩٩، پاریس-فەرەنسا-٢٠١٥ و گلاسگۆ-بەریتانیا-٢٠٢١ هۆشداریان داوە سەبارەت بە مەترسییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا بۆ نمونە: وشکەساڵی، ناڕێکی لە بارانبارین، زیادبوونی پاشماوەکان و بەگشتی پیسبوونی ئاو و هەوا و خاک. بەهۆی زیانە ماددی و مرۆییەکان،
لە بەشی سێیەمی زنجیرە هەڵسەنگاندنی كەرتی خانووبەرە، تیشک دەخەینەسەر یەکەکانی نیشتەجێبوون و کرێنیشینی لە هەرێمی کوردستان. باسی ئەزموونی سەنگافۆرە بۆ کەمکردنەوەی کرێنشینی دەكرێت و، بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەشدا دەگەڕێین كە بۆچی یەکەکانی نیشتەجێبوون کرێنشینییان لە هەرێمی کوردستان كەمنەكردۆتەوە.
شەڕی دژی داعش و هێرشی جاربەجاری میلیشیاكان، پرسی درۆنداركردنی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان لە رۆژەڤدا دەهێڵێتەوە كە هێشتا بەهۆی بێ متمانەیی سیاسی و بیرۆكراسییەكی تاقەتپڕووكێنی سەربازییەوە، یەكلانەكراوەتەوە. هەرچەند فەریق جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە بەو دوواییانە گوتبووی
لە سێبەری ناكۆكییە سیاسییە نێوخۆییەکانی هێزە سیاسییەكانی شیعەدا، هەندێ گرژی و پێشهاتی ئەمنی لە ناو باڵە چەكدارەكانی پەیوەست بە حەشدی شەعبی لە ئارادان، لەوانەش لە هەفتەی رابردوودا دوو جموجوڵ جێگەی سەرنج و هەڵوەستە لەسەر کردنن
پرۆژەکانی خانووبەرە (خانوو، شوقە و ڤیلا)، کە بە گوند و سیتی و تاوەرە جیاوازەکانیدا دەناسرێتەوە، یەکێک لە جیاوازییە بنەڕەتییەکان دابینکردن و هەبوونی خزمەتگوزارییەکانی وەک ئاو، کارەبا، رێگاوبان و پاکوخاوێنییە لەنێو پرۆژەکاندا. لە بەشی دووەمی ئەم زنجیرە دوانزە بەشییەدا هەڵسەنگاندن بۆ ئەو خزمەتگوزارییانە وهۆکاری جیاوازییەکان و ئەو پرسیارەی بۆچی حکومەت بەڕێوەی نابات دەکەین! لەکاتێکدا سەرچاوەی دابینکردنی ئەم پێداویستیانە هی دەوڵەت نەبێت، ئەوا موڵکی تاکەکەس نییە؟ خاڵێکی دیکەش ئەوەیە، بۆچی جیاوازی لە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکاندا لەنێوان گوندە کۆن و گوندە نوێیەکاندا، گەڕەکە کۆن و نوێیەکاندا بەم شێوەیە بێت، لەکاتێکدا لە تەنیشت یەک و لەنیو یەک شاردایە؟
بەگۆڕینی ژمارەی کورسییەکانی هاوپەیمانی عەزم لە 14 کورسی بۆ 32 کورسی پەرلەمانی. نەخشەی سیاسی عەرەبی سوننە بۆ خوولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق گۆڕانێکی گەورەی بەسەردا هات. ئێستا لەبری کۆمەڵێک وردە هێز و لیستی بچووک؛ تەنیا دوو جەمسەر لە گۆڕەپانەکەدان
بازاڕی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان نزیکەی یەک لەسەر سێی کۆی وەبەرهێنانی هەرێمی کوردستانی بۆ خۆی برد و، ئەمە وادەكات كە گۆڕانكارییەكانی بایەخی زۆریان هەبێ و كاریگەری لەسەر كەرتەكانی دیكەش دابنێت. ئەم کەرتە بە یەکێک لە بازاڕە چالاکەکانی ئابووری و جوڵەی بازاڕ لە سەنتەری پارێزگاکان دادەنرێت، نەك هەر ئەوە بەڵكو كاریگەری لەسەر سەرچاوە سرووشتییەکانی وەک ئاو و وزە و، کۆی پێکهێنەرەکانی دیکەی پەیوەست بە کەرتی خانووبەرەش دادەنێت. لەبەرئەوەش، هەڵسەنگاندن بۆ كەرتی خانووبەرە گرنگە هەروەهاش بە پێویستییەكی هەنووكەیی لە هەرێمی كوردستان هەژمار دەكرێت. لێرەشدا هەوڵدەدەم بە زنجیرە هەڵسەنگاندنێك سەرنج بۆ رەهەندە جیاوازەكانی ئەم كەرتە رابكێشم كە بریتین لە:
دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی هاوبەشی هێزەكانی پێشمەرگە و سوپای عێراق لە دژی داعش لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان( ناوچە جێناكۆكییەكان) رووداوێكی گرنگە و مستەفا كازمی لە مەخموور گوتوویەتی ئیدی دەرفەتی گەڕانەوەی داعش نەماوە، بەڵام، دۆخی سیاسی و ئەمنی لە عێراق و ناوچەكەش، دیمەنێكی گەشبینانەی وامان ناداتێ كە ئەو وێنای كرد.