پێنج مانگ پاش هەڵبژاردنی تشرینی 2021 و دابەزینی كورسییەكانی، رەوتی حیكمە لە 19 كورسییەوە بۆ تەنیا دوان لە چوارچێوەی هاوپەیمانی “قوى الدولة”، ئەم رەوتە شیعە عێراقییە كۆنگرەی گشتی خۆی گرێدا. كۆنگرەی نوێ كە 5 ئادار دەستیپێكرد لە كۆی 24 ئەندامی مەكتەبی سیاسی، شەشی كرد بە ژن كە چارەکی ئەندامان دەكات، عەممار حەكیمیشی كردەوە بەكەسی یەكەمی رەوتەكە، ئەمەش هەرچەندە لە عێراق و رۆژهەڵاتدا نەرێتە، بەڵام لەناو هێزە شیعەكاندا بڕێك زەقترە كە زیاتر خێزانە ئاینییەكان بەسەریاندا زاڵن.
رۆژی 7ی ئاداری 2022 لە بازاڕەکاندا نرخی یەک بەرمیل نەوتی برینت گەیشتە 140 دۆلار، ئەمەش بەرزترین ئاستە لەماوەی دوانزە ساڵی رابردوودا. بەرزبوونەوەکە بەشێوەیەک بووە کە لەماوەی کەمتر لە 24 کاژێردا نرخەکەی بەرێژەی زیاتر لە30% زیادیکرد، ئەویش دوای ئەوەی ئیدارەی بایدن و کۆنگریسی ئەمریکا رایانگەیاند کە خەریکی ئامادەکردنی یاسایەکن بۆ قەدەخەکردنی هاوردەکردنی نەوت لە رووسیاوە. ئەگەر ئەم گەمارۆیە بخریتەسەر سێیەم گەورە وەبەرهێنەری نەوت لە جیهاندا، کە نزیکەی زیاتر لە 75%ی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکانی دیکەی هەناردەی بازاڕەکانی جیهان دەکات، لێکەوتەی گەورەی دەبێت. بەڵام لێرەدا هەڵوەستە لەسەر لێکەوتەکانی وەک بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک، خاوبوونەوەی گەشەی ئابووری جیهان، دروستکردنی ناجێگری لەبازاڕی خواست و خستنەڕووی وزە و داڕشتنەوەی هاوپەیمانییەتی و هاوئاهەنگییەکانی نێوان وڵاتان و زیادبوونی رۆڵی قاچاخچییەکان لە بازاڕی وزەدا دەکەین.
بڕیارە سیاسییەکەی 15ی شووباتی 2022ی ئەم دواییەی دادگەی باڵای فیدڕاڵیی عێراق دەرفەت و مەترسی ئێجگار گەورەی لە بەردەم داهاتووی پیشەسازیی نەوت و گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان کردەوە، کە پێویستە لە رۆشنایی گۆڕانکارییەکانی ئێستا و بەشدارانی داهاتووی دابینکردنی ئاسایشی وزەی جیهان هەڵوەستەی لەسەربکرێت. لێرەدا مەترسییەکانی جوڵاندنی کەیسەکانی دژی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان لە دادگە نێودەوڵەتییەکان و تۆمارکردنی کەیسی نوێ لەسەر کۆمپانیاکان و دەرفەتەکانی بەردەم پیشەسازی نەوت و بەتایبەتیش گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان دەخەینەڕوو.
لەم بەشەدا تیشک دەخەینەسەر دۆزراوە سەرەکییەکان و ئاماژەکانی نیو راپرسیی راپۆرتی بازاڕی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان کە لەچوارچێوەی لێکۆڵینەوەکەی ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لەبارەی بازاڕی خانووبەرە ئەنجامدراوە. لەڕاستیدا چەندین دۆزراوەی سەرەکی بۆ کۆمپانیا و دامەزراوە حکومی و تایبەتەکان لەسەر کەرتی خانووبەرەی هەرێمی کوردستان و هەولێری پایتەخت تێدایە، بەڵام لێرەدا لەسەر دوو ئاست هەڵوەستەی لەسەر دەکەین، یەکەم: ئەو هۆکارانەی دەبنەهۆی گوڕانکارییەکان لە بازاڕی خانووبەرەدا و دووەم: ئاماژە سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی نیو راپرسییەکەیە کە لەوانەیە بەهۆی کەرتی خانووبەرە رووبدات.
كوردستان نزیكەی 1500 كیلۆمەتر لەو هەرێمی دۆنباسەوە دوورە كە رووسیا لەوێ تەنگژەکەی ناوەتەوە، بەڵام كاریگەرییە سیاسییەكەی ئەو قەیرانەی ئەوێ لەسەر كورد، ئەوەندەی مەودا جوگرافییەكەی دوور نییە.
رۆژی 15ی شوبات، دادگای فیدراڵی عێراق لە دانیشتنێکدا بە فەرمی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانی بەنادەستووری هەژمارکرد و داوای لە حکومەتی هەرێمی کوردستان کرد تەواوی ئەو بەرهەمە نەوتییەی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی دیکەوە دەردەهێنرێت رادەست بکات[1]. ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ سەردانی سەرۆکی حکومەت بۆ قەتەر، لێرەدا دوو پرسیارە سەرهەڵدەدات، بۆجی بڕیاری دادگای فیدراڵی و بۆچی لەم کاتەدا؟
لەو كاتەوەی دۆسییەی عێراق و ئاڵۆزییەكانی لای سوپای پاسدارانە، چی قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشووی سوپای قودس و چی جێگرەوەكەی، لە قۆناخە گرنگەكاندا پێیان لە بەغدا و نەجەف نەبڕیوە، بەڵام هەمیشە سەردانەكان نهێنی و نافەرمی و لە ژوورە تاریكەكاند ابوون. لەكاتی بەڕێوەچوونیان یان دواتر لە سۆشیالمیدیا یان بەناڕاستەوخۆ هەواڵ و زانیارییەكانیان دزەیان پێكراوە بۆ رای گشتی
لەم قۆناخە و لەساڵانی داهاتوودا، بەڕێوەبردنی وەبەرهێنانی خانووبەرە، و کاری بازرگانی کەرتی خانووبەرە بەهۆی تەکنەلۆژیا و ژێری دەستکردەوە گۆڕانێکی بێ وێنەی تێدا روودەدات. ئێستا تەکنەلۆژیا بۆ بەڕێوەبردنی ئەم کەرتە لە جیهاندا و لەلایەن گەورە کۆمپانیاکانی بواری خانووبەرە پێناوەتە قۆناخی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و ژیری دەستکردەوە، ئەویش بەئامانجی زانین و ئاراستەکردنی سەرمایەکانیان لەم کەرتەدا، شۆڕشی پیشەسازی چوارەمیش بە تەحەداکردنی گۆڕینی ئاراستەی ئابووری بازاڕە باوەکان بۆ بازاڕی ئۆنلاین، کۆتایی بە قۆناخێکی ئابووری شەقام هێنا، لەوانەش ژیری دەستکرد گوڕانکاری گەورەتر بهێنێتە ئاراوە. هەرچەندە لەکەرتی خانووبەرەدا گۆڕانکارییە ژینگەییەکان، کۆمەڵایەتییەکان و ئیدارەدانیشی گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، بەڵام تەکنەلۆژیا وێنای داهاتووی دەکیشێت. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر دابینکردن و بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا لە وەبەرهێنانی کەرتی خانووبەرە و رۆڵی ژێری دەستکرد لە ئاراستەکردنی بازرگانی کەرتی خانووبەرە پەیوەست بە هەرێمی کوردستان دەکەین.
بۆچوونێكی باو هەیە پێیوایە لە رژێمە پەرلەمانییەكاندا سەرۆكایەتی كۆمار زیاتر پۆستێكی تەشریفاتییە، ئەم لێكدانەوەیە لە شرۆڤەكانی پەیوەست بە رژێمی سیاسی عێراقدا زەقترە، بەتایبەت كە دەستور هیچ جۆرە ڤیتۆیەكی لەسەر یاساكان بە سەرۆككۆمار نەبەخشیوە.
بەپێی یاسای وەبەرهێنان، پرۆژەکانی وەبەرهێنان و لەنێویاندا پرۆژەکانی نیشتەجێبوون بەناوی وەبەرهێن دەکرێن یاخود لەوانەشە بە موڵکیەت زەوی پرۆژەکە هێ وەبەرهێنەر خۆی بووبێت و موڵەتی لە وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار یان وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن وەرگرتبێت. واتە لە هەردوو رەوشەکەدا خاوەن موڵک خاوەنی پرۆژەکەیە، هەرچەندە هەندێک لە پرۆژەکان دوای تەواوبوونیان وەکالەت کراوەتەوە و دەکرێت بەناوی کڕیارەوە.
لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا، بە تەنیا داهاتی نەوتی هەناردەکراو، نەوەک بەرهەمهێنراو یەک تریلیۆن دۆلار زیاتربووە، واتە یەک لەسەر چواری کۆی داهاتی ئەڵمانیایە كە خاوەنی یەكێك لە گەورەترین ئابوورییەكانی جیهانە. لێرەدا هەڵوەستە لەسەر داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە دوو دەیەی رابردوودا بە بەراورد لەگەڵ گۆڕانکارییەکان لە کوالیتی ژیان و چاوەڕوانییەکانی داهاتووی ئابووری عێراق دەکەین.
قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەهلی حەق لەم رۆژانەی رابردوودا چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ بی بی سی كردووە كە سەرنجڕاكێشە. قسەكانی سەرەداوی گرنگی تێدان بۆ تێگەیشتن لە دانوستاندنەكانی پێكهێنانی حكومەت و، سیاسەتی ئێران لە عێراق.
شارسازیی یاخود بنیاتنانی شار کارێکی ئاسان نییە، چونکە کۆی پێکهینەرەکانی شار بەیەکەوە کار دەکەن، هەربۆیەش لەم قۆناخەدا و بۆ داهاتوو باس لە شارە بەردەوامەکانSustainable City دەکرێت، واتە ئەو شارانەی دەتوانن پشت بە وزەی بەردەوام ببەستن. هەربۆیەش لەم بەشەدا هەڵوەستە لەسەر گۆڕانکارییەکان لە بنیاتنانی شار، شارسازیی و رۆڵی کەرتی خانووبەرە لە بنیاتنانی شارە بەردەوامەکان بۆ هەرێمی کوردستان دەکەین و بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەگەڕێن، ئایا پرۆژە کۆن و نوێیەکانی خانووبەرە رەچاوی شارێکی بەردەوامیان تێدا کراوە یاخود نا؟ دواجاریش چی بکرێت؟
ناكۆكییە قووڵەكانی هێزە سیاسییە شیعییەکان لە یەكەم دانیشتنی پەرلەماندا بەزەقی بۆ دەرەوەی تایفەكە دەركەوت و، ئەو پەلكێشانە بەردەوامەش کە لە گوتار و كاریگەریی سەدردا هەیە، پێکەوە پرسیاری گەورەیان لەسەر رۆڵ و هەڵوێستی مەرجەعیەتی سیستانی دروستكردووە.
لە دووهەفتەی یەكەمی سەرەتای 2022دا، شەپۆلێكی دیكەی هێرشی گرووپە چەكدارییە شیعییەكان دەستیپێكرد. لانیكەم 13 هێرش و دوو هەوڵی هێرشی ئەو گرووپانە لە ماوەی 15 رۆژی یەكەمی ئەمساڵدا، ئەو رووداوانەی وەك پرسێكی زیندووی ئەمنی- سیاسی خستەوە رۆژەڤ
بەرزیی نرخی نەوت و مانەوەی لەسەروو 70 دۆلارەوە لە 2021، داهاتی نەوتی عێراقی گەیاندە سەرووی 76 ملیار دۆلار و لە داهاتی 2019ی نزیک کردەوە. ئەمەش نزیکەی 27 ملیار دۆلاری زیاترە لەوەی لە بودجەی 2021دا هاتووە. لێرەدا ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەم داهاتە زۆرەوە جێگری سەرۆکوەزیران و وەزیری دارایی هۆشداری لە داڕمانی ئابووری عێراق دەدات و دەڵێت، ناتوانێت لە چەند ساڵی داهاتوودا مووچەی كارمەندان بدات[1]. لێرەدا و بەکورتی بڕی داهات و هەناردەی نەوت لەگەڵ کڕیارانی نەوتی عێراق و چاوەڕوانییەکان بۆ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە 2022دا دەخرێتەڕوو.
خراپ بەڕێوەبردنی سامانی ئاو و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا دەبێتە مەترسیێکی جیددی و لە ئێستا و داهاتووشدا، لێکەوتەی گەورەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیی دەبێت. هەر بۆیەش خراپی بەڕێوەبردنی ئاو لە گۆڕانی کەشوهەوا مەترسیدارتر دەبێت، چونکە دروستبوونی کەمئاوی، زۆرجار بەهۆی پشتگوێخستن و خراپی بەکارهێنانەوەیە[1].
دەستلەكاركێشانەوەی كتوپڕی پارێزگارەكانی زیقار و نەجەف لە كۆتاییەكانی 2021 و، راگەیاندنی پشووی ناوچەیی لە 14 پارێزگای عێراق بە بۆنەی ساڵیادی كوژرانی قاسمی سولەیمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس، نوێترین پەرەسەندنی كێشمەكێشی ڕوو لە هەڵكشانی هەردوو بەرە ركابەرە شیعەكەی موقتەدا سەدر و لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هاوئاهەنگین.
له‌ڕووی موڵه‌تدان، وه‌به‌رهێنان و كڕین و فرۆشتنه‌وه، كه‌رتی خانووبەرە ناڕوونی و ئاڵۆزییەکی پێوەدیارە کە بووەتەهۆی جیاوازی گەورە لەنیو شارەکان و لەکاری ئەو کەسانەی لەم كه‌رته‌دا کار دەکەن. لێرەدا هه‌ڵوه‌سته له‌سه‌ر جیاوازییەکانی نێوان هەر سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان بۆ خانووبەرە لە شێوازی کڕین و فرۆشتن له شوقه و خانوو و ڤیلا نوێیه‌كان دەكرێت و، لێكه‌وته‌كانی تێكه‌ڵیی کاری وەبەرهێنەر و خاوەن کۆمپانیا و نووسینگەکانی خانووبەرە (ده‌ڵاڵی خانووبه‌ر) و جیاوازی موڵەتدان بە پرۆژەکانی نیشته‌جبوون ده‌خرێنه‌ڕوو.
