داتای هەناردکردن و هاوردەی عێراق لە دەروازە سنوورییەکانیەوە
كۆبوونەوەی لایەنە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لە سایەی هێرشێكی دیكەی درۆنی بۆ سەر هەولێر، هەوڵێكی سازانە لەنێو ترازنێكی قووڵتر، كە دەشێ بۆ كورد چارەنووسساز بێت. درۆنەكەش نەبێ، دیارە كە سازانی نێوخۆیی كورد دڵی هەموو لایەك خۆش ناكات، بەڵام ئەمە بۆ كوردستانییان ئیدی وەك پێویستییەكی ژیانیی لێهاتووە.
دۆخی ئابووری عێراق و داتای هەنارەدە و هاوردەکراوەکانی ئەو وڵاتە
یاسای بە تاوانناساندنی ئاساییکردنەوەی پەیوەندی نێوان عێراق و ئیسرائیل
وەزارەتی نەوتی عێراق بە دوو نامە و لە دوو رێگەی جیاوازەوە لەم مانگەدا هەوڵەکانی بۆ دەستبەسەراگرتن و دوورخستنەوەی کۆمپانیاکانی بواری نەوت و گاز لە مامەڵکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستان خستووەتەگەڕ
ە نوێترین بڕیاری دادگەی فیدراڵیی عێراق دا (121/ 2022) کە لە رۆژی (15ی ئایار) دەریکرد، ئەرک و کارەکانی “حکومەتی کاربەڕێکەر”ی مستەفا کازمی بەتەواوی بەرتەسک کرایەوە.
ە ماوەی رابردوودا و لە یانزە بەشدا هەڵسەنگاندنمان بۆ دەرفەت و ئاڵنگارییەکانی کەرتی خانووبەرە و بازاڕەكەی لە هەرێمی کوردستان کرد، کە تێیدا هەڵوەستە لەسەر بازاڕی ئێستا و داهاتووی نرخەکان، گرفت و ئاستەنگەکانی نێو ئەو كەرتە، لەڕووی خزمەتگوزارییەکان، تێکەڵاوی کاری وەبەرهێنەر و کۆمپانیاکانی خانوبەرە، لێکەوتەکانی گەشەکردنی خێرای ئەم کەرتە لەسەر بنیاتنانی شار و سەرچاوە سرووشتییەکانی وەک (ئاو، وزە و خاک)..
چۆنێتی خەرجکردنی داهاتە نەوتییەکانی عێراق
پاش کۆتاییهاتنی مۆڵەتە یەك مانگییەكەی سەدر بەبێ ئەنجام، چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعە و موقتەدا سەدری رێبەری گەورەترین فراکسیۆنی براوەی پەرلەمان، هەریەکەو دەستپێشخەرییەکیان فڕێدایە گۆڕەپانی سیاسی بۆ کردنەوەی گرێکوێرەی سیاسی. هەڵبەت هێشتا هیچیان گۆمی مەنگی سیاسی عێراقیان نەشڵەقاندوە.
رۆژێك دوای گرژییەكانی ئەمدواییەی سوپای عێراق و یەبەشە لە 2ـی ئەم مانگە، عەبدولئەمیر رەشید یارەڵڵا، سوپاسالاری عێراق چووە شنگال و، دوای ئەوەش، سوپا رایگەیاند كە “شنگال ئارام” بووەتەوە. ناوە ناوە نێوانی سوپای عێراق و یەبەشە لە شنگال تێكدەچێت و، بەریەكدەكەون. ئەوە شەڕی پێناگوترێ، بەڵام یەكێك لە قۆناخەكانی بەرلە شەڕە و، ماوەیەكیشە زوو زوو خۆی دووبارە دەكاتەوە. بەهۆی دۆخی ناوخۆیی عێراق و بارودۆخی یەبەشەوە، جارێ زووە ئەوە بۆ شەڕێكی گەورە وەربسووڕێت، بەڵام ئەو دۆخە هەروا بە نائارامی دەمێنێتەوەو جاروبار سەهەڵدەداتەوە.
بنبەستی سیاسی لە عێراق بەردەوامە. دوای شکستهێنانی دووەم هەوڵی هەڵبژاردنی سەرۆکكۆمار (26ی ئادار) و پاش ئەوەی سەدر 40 رۆژ مۆڵەتی دایە ركابەرەكانی تاوەكو حكومەت پێكبێنن (1ی نیسان)، هیچ بەرەوپێشچوونێكی سیاسی گەورە رووینەداوە، بەڵام لە پارێزگای ئەنباری پایتەختی ئێستای بڕیاری سوننە، هەوڵەکانی پەرتکردنی هاوپەیمانی سێقۆڵی لەسەر ئاگری دادگا و چەك دانراوە
سێ گەورە کۆمپانیای رووسی بە سەرمایەی نزیکەی 14 ملیار دۆلار وەبەرهێنانیان لە بواری نەوت و گاز لە عێراق و هەرێمی کوردستان کردووە. گازپرۆم لە هەرێمی کوردستان رۆژانە 30هەزار بەرمیل نەوت و 40 ملیۆن پێ سێجا گاز لە کێڵگەی سەرقەڵا بەرهەم دەهێنێت، کۆمپانیای لۆکئۆیڵ نزیکەی 500هەزار بەرمیل نەوت لە کێڵگەی نەوتی رۆژئاوای قورنە2 لە بەسرە بەرهەم دەهێنێت.
وەزیری بەرگری توركیا ئۆپەراسیۆنێكی بەناوی چڕنووك – قوفڵ راگەیاند كە لە ناوچەكانی مەتین، زاپ و ئاڤاشین- باسیان دەكرێت. پێدەچێت ئەمە درێژەی هەمان ئەو 7 ئۆپەراسیۆنەی چڕنووك بێت كە لە ئایاری 2019وە دەستیانپێكرد. ئەو ناوچانەی كە ئێستا شەڕیان تێدایە، زۆر سەخت و دژوارن، كۆنترۆڵكردنی شاخەكان لە جێی خۆی بوەستێ، دوو دۆڵی گرنگیش لەوێ هەن كە بایەخێكی ستراتیژییان بۆ شەڕ هەیە و لەوانەیە ئامانجی سەرەكی شەڕەكەی ئێستاش ئەو دوو دۆڵە بن، کە دەکەونە نێوان هەردوو رووباری زاپ و ئاڤاشین- باسیان، ئەو دۆڵانەش گەلیێ زاپ و گەلیێ باڵندەن!
نزیکەی دوو هەفتە بەسەر ئەو وادە 40 رۆژییە تێپەڕی كە موقتەدا سەدر دای بە رکابەرەکانی لە “چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعە”، تا ئەوان حکومەتی زۆرینە پێک بهێنن، بەڵام دانوستاندنە نێوخۆیییەکانی شیعە هێشتا بەبێ رووگەیەکی روون هەر لەناو بازنەیەکی بۆشدا دێن و دەچن. لەو ماوەیەدا لایەنە شیعەکان هەر سەرقاڵی دیداری نێوخۆیی خۆیان بوون و سەدریش چووە خەڵوەت و رۆژوویەکی سیاسی “مریەم” ییەوە. هەندێک لەو دەستپێشخەرییانەشی لە چوارچێوەکە و لە عەممار حەکیمەوە خرانەڕوو لە جێگای خۆیاندا کپ بوونەوە.
بازاڕی خانووبەرە یاخود نیشتەجێبوون گەورەترین بازاڕە لەرووی سەرمایە یاخود بەهاکەیەوە لەجیهاندا و ساڵ بە ساڵ روو لە بەرزبوونەوە بووە، بەشێوەیەک ئێستا بەهای خانووبەرە (نیشتەجێبوون) گەیشتووەتە 258 تریلۆن دۆلار لە جیهاندا، ئەمەش لەکاتێکدا ئەو پارەیەی لە بازاڕی خانووبەرەدا مامەڵەی پێوەدەکرێت لە 2020دا گەیشتووەتە 10.5 تریلۆن دۆلار و بەڕێژەی 9.3% بە بەراورد بەساڵی پێش خۆی زیادیکردووە[1]. هەروەها، بەپێی راپۆرتی نایت فراند لە 2021دا لەکۆی 56 وڵاتی جیهان لە 53 وڵاتیان بەڕێژەی جیاواز لە 59% بۆ 1.2% نرخی خانووبەرە بەرزبووەتەوە، کە تورکیا* بە 59% پێشەنگ بووە و قوبرس بە 1.2% دواهەمینە[2].
گۆڕانکاری گەورە بەسەر شوێنە بازرگانییەکاندا و ئەو ناوچانەی بە بازاڕ و دوکان و شوێنی ئاڵۆگوڕی بازرگانی دادەنرێت لە هەرێمی کوردستان هاتووە، ئەویش بەهۆی دروستبوونی پرۆژەکانی نیشتەجێبوونەوە، ئەگەر لە کۆندا لە دیزاینی شارەکاندا شوێنی بازاڕ لە سەنتەری شارەکان دانرابێت، ئەوا ئەمڕۆ شەقامە سەرەکییەکانی هاتووچۆ و، تەنانەت نیو خودی پرۆژەکان بەهۆی بوونی دووکان بە بازاڕ و شوێنی بازرگانی دادەنرێت. ئێستا لەنیو پرۆژەکانی نیشتەجێبوون نرخی یەک مەتر دووجا لە شەقامێکی سەرەکیدا کە دووکان و باڵەخانەی بازرگانی تێدایە نەک دوو هێندە و سێ هێندەی شوێنەکانی دیکەیە، بگرە لە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون ئەو خانووانەشی دەکەونە سەر شەقامە سەرەکییەکان یاخود دەتوانرێت ئۆفیسی بازرگانی لێبکرێتەوە بۆ کۆمپانیا بەکاربهێنرێت نرخەکانیان ئەگەر دوو هێندەی هەمان رووبەری خانووی ناو پرۆژەکە نەبێت ئەوا ئەوەندە نیویەکی دەکات، لێرەدا و لە بەشی دەیەمی ئەم زنجیرە هەڵسەنگاندنەدا هەڵوەستە لەسەر رۆڵی پرۆژەکانی نێشتەجێبوون لە درووستبوونی شوێنە بازرگانییەکاندا (دوکان، بازاڕ و شەقامی بازرگانی)، دۆزراوەکانی نرخی شوێنە بازرگانییەکان لە شەقامە جیاوازەکانی پارێزگاکان و لێکەوتە باش و خراپەکانی ئەم تێکەڵاوییە دەکەین.
دۆخی چوارچێوەی هاوئاهەنگی دوای کشانەوەی سەدر لە هەوڵی پێکهێنانی حکومەت
ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو
اش نزیکەی شەش مانگ لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن و چوار مانگ لە پەسەندکردنی ئەنجامە کێشە لەسەرەکان لە دادگای فیدراڵی، سەدر مانۆڕێک و یارییەکی بێ پێشینەی کرد، ئەویش کاتێک وەک گەورەترین فراکسیۆنی شیعە (74 کورسی) و پێکهێنەری یەکەمی هاوپەیمانی زۆرینە (رزگارکردنی نیشتمانی)، داوای لە رکابەرەکانی کرد لە (چوارچێوەی هاوئاهەنگی) کە لە ماوەی 40 رۆژدا هەوڵی پێکهێنانی حکومەت بدەن. ئەگەر ئەوان توانیان سەرکەوتوو بن، ئەوا ئەم دەستبەرداری مافی خۆی دەبێت و دەچێتە بەرەی ئۆپۆزیسیۆن!
رۆژی پێنجشەممە، 24ی ئادار 2022 وەزارەتی نەوتی عێراق نوسراوێکی چوارخاڵی بەناونیشانی “جێبەجێکردنی بڕیار” ئاراستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کردووە، کە داواکاریی دووبارە، مەترسیدار و دەرفەتداری لەسەر پیشەسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان تێدایە، بۆ نموونە داوا دووبارەکان بریتین لە رادەستکردنی کۆپییەکی گرێبەست و رێککەوتنە واژووکراوەکانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان لە 2004وە، هەروەها ناردنی کۆپییەکی بەڵگەنامەکان و تۆمارەکانی داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو و گاز لە ماوەی 15 رۆژدا. بەڵام داوا مەترسیدارەکان ئەمانەن: دروستکردنی کۆمپانیایەکی گشتی نەوت، کە سەرپشک بێت لە بەڕێوەبردنی هەموو کاروباری نەوت و گازی کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان، دامەزراندنی کۆمپانیای (KROC) لە هەولێر كە عێراق خاوەنی کۆمپانیاکە بێت و لەژێر چاودێری دارایی عێراقدا بێت! هەروەها دەرفەتی کردنەوەی هەژمارێکی بانکی لە بانکە جیهانییە باوەڕپێکراوەکان بۆ دانانی هەموو داهاتی فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان لەو هەژمارە و دواتر لەبەر رۆشنایی دانەوەی تێچووەکان، بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە داهاتی نێو ئەو هەژمارە بدرێت، کە ئەمەش لەڕووی مادییەوە لە قازانجی هەرێمی کوردستانە!
نامەكەی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا بۆ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەنێو ئەو قەیرانە كەڵەكەبووە ناوخۆیی و دەرەكییانەی كە هەرێمی كوردستان بەرەو روویان بووەتەوە، پشتگیرییەكی گرنگە، بەڵام ئەمە تەنیا بۆ هەرێمی كوردستان نییە و لە چوارچێوەی هەوڵێكی گشتی ئەمریكادایە بۆ دڵنیاكردنەوەی هاوپەیمانەكانی لە جیهان، كە سیاسەتی واشنتن بۆ ململانێی هێزە گەورەكان، شەڕی ئۆكراینا و، دانوستاندنەكانی ڤییەنا و…تاد، دوودڵی كردوون!
سەدر بتوانێ حكومەتی زۆرینە پێكەوە بنێ یان نا، هاوپەیمانییە ركابەرەكان رێككەون یان نا، هەڵبژاردن بكرێتەوە یان نا، ئەگەری پێكدادانی ناوخۆیی شیعە كەمترە لە جاران. ئەگەریش شتێكی وەها رووبدات، بە ئەگەری زۆر، ماوە و مەودایەكی زۆر كەمتری دەبێت لەوەی كە وێنا دەكرێت.
مانگ شوباتی ئەمساڵ نرخی خۆراک ئاستێکی نموونەیی لە بازاڕەکانی جیهان، عێراق و هەرێمی کوردستان تۆمارکرد و، بەڕێژەی 20.7 % بە بەرارد بە ساڵی رابردوو بەرزبووەوە[1]، کە ئەمەش خێراترین ئاستی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراکە لەماوەی دەیەکانی رابردوودا. ئەمەش بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی و شەڕی رووسیا و ئۆکرایناوەیە، بەڵام ئەوەی لە هەرێمی کوردستان و عێراق روویداوە دوو هێندە و بگرە زیاتری ئەو رێژەیەشە کە لە بازاڕەکانی جیهان بۆ ماددە خۆراکییەکان تۆمارە كراوە، هەروەها نرخی خۆراک لە پارێزگایەکەوە بۆ پارێزگایەکی دیکەی هەرێمی کوردستان جیاوازە و لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە بەغدا نرخەکان هەرزانترە، بۆچی؟ لێرەدا هەوڵدەدەین گۆڕانکارییەکانی نرخی ماددە خۆراکییەکان لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، و عێراق بە بەراورد بە یەک مانگ، شەش مانگ و ساڵی رابردوو دەربخەین و، لەگەڵ نرخە جیهانییەکان بەراوردی بكەین و هۆکاری جیاوازی نرخەکانیش لە هەرێمی کوردستان و عێراق و جیهان بخەینەڕوو.