بەرایی

مشتومڕەكانی تایبەت بە بودجەی عێراق، بەدەر لە دیوە ئابوورییەكەی، نیشانەی قۆناخێكی نوێی سیاسییە كە لە ماوەی زیاتر لە 2 دەیەی رابردوودا كەم وێنە بووە. ئەوەی كە هەیە زۆر زیاترە لەو حەكایەتە محەلییەی كە لایەنە كوردییەكان وەك بەشێك لە ركابەرییە بەردەوامە نێوخۆییەكانی خۆیان دەیگێڕنەوە. بابەتەكە تەنیا گۆڕینی هاوپەیمانییەكان یان كاركردنیان نییە بۆ قازانجی لایەنێكی كوردی لە دژی ئەوی دیكە، بەڵكو بەشێكە لە قۆناخێكی سیاسی گەورەتر لە هەموو ناوچەكە كە ئەگەر كورد خۆی گلێر نەكاتەوە، ئەمڕۆ بێ یان سبەی زیانی زۆرتری لێ دەكات. خودی بودجەكە پڕە لەو بابەتانەی كە مشتومڕی زۆریان لەسەرە. بایەخدانی زۆر بە ئاسایش لە جیاتی خزمەتگوزاری و كەرتەكانی دیكە، هەروەها جیاكاری لە نێوان پێكهاتەكان بەشێكن لەو رەخنانەی كە لێی دەگیرێن، بەڵام لەوە زیاتر، دیوە سیاسییەكەی ئەوەندە پڕبایەخە كە توانیویەتی، هەردوو رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر نەوت و بودجە، هەروەها رێككەوتنەكەی نێوان سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان و جێگرەكەیشی بخاتە ژێر پرسیارەوە. لەوانەیە ئەنجامی سروشتی ئەم بودجەیە كە پێدەچێ، كورد لە ناچاری و لەبەر ركابەریی ناوخۆیی یەكتر پێی رازی بووبێت، پاشهاتی دیكەی هەبێت كە پڕبێت لە گرفت و ململانێ.

یاسای بودجە و پێگەی هەرێمی كوردستان

پێناچیت بودجە زەبەلاحەكەی عێراق كە سەرووی 199 تریلیۆن دینار، واتا زیاتر لە 152 ملیار دۆلارە دواجار خزمەتێكی زۆر بە گەشە پێدانی هەموو عێراق بكات. پارە دەتوانێت دەوڵەمەندی دروست بكات بەڵام بە تەنیا ناتوانێت وڵاتێك گەشەپێبدات. بۆنمونە بەگشتی نزیكەی 29تریلیۆن دینار بۆ دامەزارەوە ئەمنی و سەربازییەكانی عێراق دانراوە لە كاتێكدا كە 5 وەزارەتی گرنگی وەك تەندروستی و ژینگە، كاروكاروبای كۆمەڵایەتی، پەروەردە، خوێندنی باڵا و سەرچاوەكانی ئاو، هەمووی پێكەوە 31.036.467.270 دیناری بۆ تەرخان كراوە.

گفتوگۆكانی بودجە دوو رێككەوتنی گرنگیشان خستە ژێر پرسیارەوە: یەكیان ئەو رێككەوتنەی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر نەوت بوو كە دەرچەیەكی ناونجی بوو بۆ ئەو دۆخەی كە دوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان واژۆ كرابوو. ئەوی دیكەشیان رێككەوتنەكەی نێوان سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان و جێگرەكەی بوو لەسەر پرسە نێوخۆییەكان.

بەپێی رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا كە هەردوو سەرۆكوەزیرانەكەیان واژۆیان كردبوو، 400 هەزار بەرمیل نەوت لەڕێی كۆمپانیای سۆمۆوە دەفرۆشرێت و پارەكەش لە بانكێك دادەنرا كە سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی خەرجكردنی هەبێت. بەغدا هەر لە سەرەتاوە زیاتر حەزی لێبوو ئەو هەژمارە لە بانكی ناوەندی بێت بەڵام پەرلەمان ئەوەی كردە بڕیار و گۆڕانكارییەكەی ماددەی 14ی بودجە، ئەو رێككەوتنەی بۆ هەرێمی كوردستان ئاڵۆزتر كرد. جارێ ئەو پارەیە لە هەژمارێكی بانكی دەبێت كە وەزارەتی دارایی دەیكاتەوە. هەروەها لە بانكی ناوەندی یان بانكێكی متمانەپێكراوی ئەو بانكەش دەبێت. بۆیە بەشێوەی ئاسایی، ناكۆكییە سیاسییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا دەتوانن گومان لە چارەنووسی ئەو هەژمارە بانكییە دابنێن كە بەر لە هەرێمی كوردستان بە وەزارەتی دارایی و بانكی ناوەندییەوە بەستراوەتەوە. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا كە بابەتی نەوت و دەروازە سنوورییەكان و داهاتی نێوخۆ بەشە سەرەكییەكەیەتی، بە پەرلەمانێك سپێردراوە كە زۆرینەی ئیتارییە. ئەوەش لە كاتێكدا كە چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی جێبەجێكردن بە پلەی یەكەم پەیوەندی بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن و دواتریش پەیوەندی بە دادگاوە هەیە.

بە گشتی دەتوانین بێژین كە گۆڕانكاری لە ماددەكانی پرۆژە یاساكە بە تایبەت ماددەی 14، چەندەی زیانی بە پێگەی هەرێمی كوردستان گەیاندبێت، لەوانەیە گورزێكیش بێت لە پێگەی سوودانی كە دەشێ لەڕێگەی ركابەرییەكی نێوخۆیی شیعییەوە روونبكرێتەوە. پێدەچێ شیعەكان ئەزمونیان لە مستەفا كازمی وەرگرتبێت و خوازیاری ئەوە نەبن كە سوودانی بە كەڵكوەرگرتن لە پاڵپشتیی هەرێمی كوردستان بتوانێت هەندێكجار سەربەخۆ بجوڵێتەوە.

لەڕاستیدا بڕگەی هەشتەمی مادەی 14، رۆڵێكی كردەیشی داوەتە سەرۆكوەزیرانی عێراق سەبارەت بە كاروباری بەڕێوەبردن لە هەرێمی كوردستان. ئەویش لەڕێی بابەتەكانی خەرجكردنی موچە یان پارەداركردنی راستەوخۆی هەر پارێزگایەكی ناڕازی لە هەرێمی كوردستان. هەڵبەت بەدەر لەم بڕیارەی پەیوەست بە بودجە، بەغدا سەبارەت بە پرسەكانی ئاسایش و رێككەوتن لە ئێران سەبارەت بە سنوور، پەیوەندییەكی راستەوخۆی لەگەڵ كاربەدەستان لە سلێمانی هەیە و ئەوەی بودجە تەنیا رەهەندە رەسمییە ئابوورییەكەیەتی. 

لایەنە كوردییەكان لەسەر ئەو بڕگەیە بوونەتە دوو بەش. بەشێكیان بە هەوڵێك بۆ لەتكردنی هەرێمی كوردستان و بەشێكی دیكەش بە گەرەنتییەك بۆ دادپەوەری و دیموكراسی تەماشای دەكەن. بەڵام خاڵی جێگەی سەرنج ئەوەیە كە ئەمە دوای رێككەوتنێكی نێوان سەرۆكوەزیران و جێگرەكەی هات كە نزیكەی 7 مانگ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی بایكۆت كردبوو. ئەمەش یان واتای ئەوەیە كە بنەمای رێككەوتنەكە لاواز بووە و كێشەی متمانە لە نێوان پارتی و یەكێتی هێشتا بەهێزە یان واتای ئەوەیە كە سەركردەكانی یەكێتی سەبارەت بە رێككەوتنەكە جیاواز بیردەكەنەوە.

بەدەر لە هەموو ئەوانە، بودجە هێزی پێشمەرگەی كوردستانیشی وەك هێزێكی پیادە- وشكانیی داناوە كە رەنگە لە داهاتوودا دەسكەوتنی چەك و تەقەمەنیی پێشكەوتووی بۆ ئەستەم بێت وەك ئەو ئاستەنگانەی كە ساڵانی رابردوو، بیرۆكراسی سەربازی بۆ پێدانی درۆنی ئەمریكی بە هێزەكانی پێشمەرگە دروستیكردبوو.  

زیاتر لە بودجە

دەتوانین بێژین كە بودجە سێ دەئەرنجامی بۆ هەرێمی كوردستان هەبوو. یەكەمیان ئەوەبوو كە ناكۆكییە نێوخۆییەكانی هەرێمی كوردستانی زیاتركرد، ئەمەش واتای بێ منەتبوونی زیاتری لایەنە سەرەكییەكان لە یەكتری دێت ئەگەر گۆڕانكارییەك روونەدات. دووەمیان ئەوەیە كە دەسەڵاتێكی كردەیی داوەتە سەرۆكوەزیرانی عێراق بۆ پرسەكانی بەڕێوەبردن لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان( دەكرێ وا بخوێندرێتەوە كە كەی بە گونجاوی بزانێت، دەتوانێت بە رەسمی وەك دوو ئیدارە مامەڵەی لەگەڵ بكات) ودەسەڵاتێكیشی داوەتە پەرلەمانی عێراق سەبارەت بە ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا كە زۆرینەی ئیتاری و پرۆ-ئێرانییە، بۆیە مەیدانی مانۆڕی سیاسی هەرێمی كوردستانی بەرتەسكتر كردووە.

سەرەكردەكانی كورد بەشێك لە لایەنە شیعییەكانیان بە پابەند نەبوون بە رێككەوتنەكان تۆمەتبار دەكەن و لەوانەیە ئەو بێ منەتییەی كە  گرووپەكانی ئیتار لە گفتوگۆكانی بودجەدا سەبارەت بەهەرێمی كوردستان پیشانیاندا، پەیوەندی بەو كەشوهەوا سیاسییە گشتییەوە هەبێت كە ئێستا لە ناوچەكە بە قازانجی ئێران، بەشارئەسەد و گرووپە شیعییەكانی عێراق هەڵیكردووە. كۆمكاری عەرەبی سووریای بەشار ئەسەدی وەرگرتەوە. وڵاتانی كەنداویش سەرەڕای نزیبكوونەوە لە ئیسرائیل هەوڵی پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی خۆیان لەگەڵ تاران دەدەن و ئەمەش دواجار رێگای بۆ بەهێزبوونی زیاتری پێگەی شیعەكانی چوارچێوەی  هاوئاهەنگی خۆشكردووە تا بە پاڵپشتی ناوخۆیی كوردی و بە كەڵكوەرگرتن لە هەلومەرجی گشتی سیاسی لە ناوچەكە گوشارەكانیان لەسەر هەولێر زیاتر بكەن.

هەڵبەت دەبێ ئەوەشمان بیرنەچێت كە بەهێزبوونەوەی رۆڵی ئێران، ئەسەد و گرووپە شیعییەكانی عێراق و لەوانەیە تاڕادەیەكیش حیزبوڵڵای لوبنان، تەنیا دیوێكی رووداوەكانی ناوچەكەیە. توركیا تازە لە هەڵبژاردن هاتۆتە دەر كە پێدەچێت بە هاتنی هاكان فیدان سەرۆكی میت بۆ وەزارەتی دەرەوە، سیاسەتێكی دەرەوەی كاریگەرتری هەبێت. هەڵوێستی ئەمریكا و ئێسرائیلیش سەبارەت بە بەرنامەی ئەتۆمی و موشەكیی ئێران فاكتەری دیكەیە كە دەتوانێت لە داهاتوودا كاریگەریی هەبێت. ئەمە بێجگە لەوەی كە ئێران لە سنوورەكانی رۆژهەڵات و باكوورەوە كێشەی لەگەڵ تالیبان و ئازەربایجان هەیە و دەزانێت گوشاری لەڕادەبەر دەتوانێت پرسی كوردی لێ ئاڵۆز بكات. لە تەنیشت ئەوانەشدا پۆتانسیێلی پرسە نێوخۆییەكانی ئێران و بابەتی گرفت و ململانێ ناوخۆییەكانی شیعەش لە عێراق، بە تایبەت كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیش بەڕێوەیە، لە دیاریكردنی ئاراستەی رووداوەكاندا بێ كاریگەر نابن.

ئەنجام

لەودیوی مشتومڕكانی پەیوەست بە بودجەوە بابەتێكی گرنگ هەیە كە لە دیمەنێكی گشتیدا، پەیوەندیدارە بە مژووڵكردنی كورد بە پرسە ناوخۆییەكان و سنووداركردنی جموجوڵەكانی لە ناوچەكە. بۆ ئەوەی كە دیمەنێكی گشتگیرمان دەستكەوێت، باشتروایە كە باسەكانی تایبەت بە بودجە، بڕیارەكانی دادگەی فیدراڵی، گوشارەكانی سەر حیزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و پرسی سنوور، داهاتووی رۆژئاوای كوردستان لە پاش گەڕانەوەی سووریای بەشار ئەسەد بۆ كۆمكاری عەرەبی لە یەك تابلۆدا سەیر بكەین. گوشارەكان ئەنجامی گۆڕانكارییەكی سیاسین لە ناوچەكەدا كە مەرج نییە بە جێگیری بمێنێتەوە.

مەیدانی سیاسەت لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هەمیشە خز و لەرزۆكە و ئەم دۆخە گوزارشت لە ناهاوسەنگییەكی هێز دەكات لە ئاستی ناوچەكە و ناوخۆی عێراقیش. بۆیە بە ئەگەری زۆر ئەمە وەك خۆی نامێنێتەوە و دەبێ چاوەڕێ بین بزانین كە هەنگاوەكانی دواتری توركیا، ئیسرائیل و ئەمریكا و رووداوە نێوخۆییەكانی عێراق چۆن كاریگەری لەسەر ئەو دۆخە دادەنێن.