پاش 60 كۆبوونەوەی لیژنەی دارایی و زیاتر لە 180 دیدار لەگەڵ بەرپرسانی حكومەتی فیدرالیی عێراق، پەرلەمانی عێراق لەنێو هەرایەكی گەورەدا، لە سپێدەی 12ی حوزەیرانی 2023 بە بەشداری 229 پەرلەمانتار لە كۆی 329، هەرچۆنێك بوو كۆتایی بە مشتومڕی بودجە لەنێو بازنەكانی دەسەڵاتی یاسادانان هێنا. ئێستا بڕیار لەلای حكومەتی سودانییە كە ئایا لە دادگای فیدراڵی تانە لەو بڕگەو ماددانە دەدات یان نا كە پێچەوانەی خواستی دەسەڵاتی جێبەجێكردن زیادكراون؟ چونكە حكومەتی حەیدەر عەبادی لە 2017دا بەم رێكارە كۆمەڵێك بڕگە و ماددەی پەسەندكراوی بودجەی هەڵوەشاندەوە. حكومەتی ئێستاش رایگەیاندوە كە پێداچوونەوەیەكی لەو شێوەیە دەكات، بەڵام وردەكاری زیاتری لەسەر نەدركاندووە.
بودجە لەڕووی ژمارە و خەرجییەوە هەرچۆنێك بێت، لە كۆتاییدا ئەو راستییە ناگۆڕێت كە لە پەسەندكردنیدا هەندێك پێشینە و گرژی سیاسی و پێكهاتەیی لەخۆ گرت كە سێبەری لەسەر قۆناخی داهاتوو دەبێت. حەوت پەرلەمانتاری لیژنەی دارایی كە خۆیان ناو ناوە "هەڵۆكان" كەوتنە هەمواركردنی زۆر لە بڕگە و ماددەكانی دەقی پڕۆژە حكومییەكەی بودجە، لەكاتێكدا بەپێی دوو بڕیاری پێشووی دادگای فیدراڵی (25/2012) و (35/2021) ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەسەڵاتی ئەوەی نییە هەمواری بنچینەیی و جەوهەری لە پڕۆژە یاسای بودجەی حکومەت دا بکات. ئەم هەنگاوەی لیژنە پەرلەمانییەكەش پەلكێشانی هەژموونی پەرلەمانتارانی "دەستڕۆیشتوو" بەسەر رێكارە یاسایی و دەستوورییەكانی تێپەڕاندنی بودجە و لە پشت ئەویشەوە كابینەی حكومەت زیاتر ئاشكرا دەكات. ئەمە جگە لە بێ بایەخكردنی ئەو رێككەوتن و لێكتێگەیشتنانەی حكومەتی لەسەر پێكهێنراوە و دۆخێكی نوێ لە بێ متمانەیی دروست دەكات.
دەرەنجامەكانی تێپەڕاندنی بودجە ئەوە دەردەخەن كە لە عێراق شتێك نییە بە واتا راستەقینەكەی بودجە و پلانی ئابووری و سیاسەتی دارایی بێت، چونكە ئەگەر بە بودجە پەسەندكراوەكەدا بچیتەوە، زۆر لە ماددە و بڕگەكانی گوزارشتە لە خواست و داواكاری هێز و لایەن و گرووپ و پێكهاتەكان و، بەشی زۆری ئەمانەش زیاتر ئابووری بەرخۆر دەچەسپێنن كە هەموو دنیا هۆشداری لە مەترسییەكانی دەدات. هەر لەو میانەیەشدا حكومەت ناچاركرا بە رەخساندنی 150 هەزار هەلی كار لە كەرتی گشتی كە فەرمانبەرییە. هەروەها بە دەنگدانێك بایی 160 ترلیۆن دیناری پێشینەی وەزارەتەكان بەبێ پاكتاو پەردەپۆش كرا، بەم پێیەش بودجەكە زیاتر دابەشكاری داهاتە تاوەکو ئەوەی نەخشەڕێیەكی دارایی و ئابووری بێت و، ئەگەر نرخی نەوتیش لە جیهان بێتە خوار 70 دۆلارەوە، ئەوە ئیتر قۆناخی زیان و مایەپووچی دەست پێدەكات و ئەمەش مەترسییەكی گەورەیە لەسەر عێراق لە مەودای نێوەڕاست و دووردا و ئێستاش كە لە هێورییەكی كاتیی بێ وێنەدا دەژی، ئەوە كەمتر دیار دەبێت.
هەر لەبودجەشدا دەركەوت ئەوەی ناوی لێ نراوە "هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت"، ناوێكی تاڕادەیەك بێ نێوەڕۆكە، چونكە لە پەرلەمان ئەوانەی یاسای بودجەیان ئاراستە كرد، زیاتر ئەو پەرلەمانتارانەن كە لینكی بەهێزیان لەگەڵ گرووپە چەكدارە "راستڕۆ"كانی ناو حەشدی شەعبی و چوارچێوەی هاوئاهەنگی هەیە، ئەوانیش هیچ دەربەستی رێككەوتنە سیاسییەكان نین، جگە لە ئەجێندای تایبەتی خۆشیان زیاتر لەگەڵ رای گشتی شیعی و جەماوەری هاندەریان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پابەندییان هەیە. هەروەها بەبێ ئەوەی بە زەقی لەسەر هیچ لایەنێكەوە ماڵ بن، دەستكەوتی گەورەیان لە بەرژەوەندی هەژموونی شیعی و ناوەندیبوونی دەوڵەت دا هەیە كە لەگەڵ ئامانجەكانی زۆر لە هێزەكانی ناو چوارچێوەی هاوئاهەنگیدا تەبایە.
لەسەر ئاستە سیاسییەكەش لە پاش بودجە بەرە نوێیەكانی دیكەی شەڕ دەكرێنەوە. زەقترین ئەو پێشهاتانەش هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانە لە كۆتایی 2023 دا، لەگەڵ یەكلاكردنەوەی مقۆمقۆی گۆڕینی محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، ئەویش لە كاتێكدا كە ناوبرا لە گفتوگۆكانی بودجە لە نێوەڕاستدا وەستا و خۆی لە توڕەكردنی شیعەكان پاراست. جگە لەم دوو پێشهاتەش سوودانی بەڵێنی دابوو گۆڕانكاری لە وەزیرەکانی دا بكات، بەڵام ڤیتۆی لایەنەكان نەیهێشت و مشتومڕ و هەرای بودجەش ئەوەیان زیاتر كرد بەژێر رووداوەكانەوە. ئەم پێشهاتەش وەك پرسیار و تەگەرەی بەردەم سەرۆكوەزیران دەمێنێتەوە چونكە بەوەدا دەردەكەوێت كە ئاخۆ محەممەد شیاع سوودانی بەڕاستی هیچ بڕیاری بەدەستە لە پێداگیریی گۆڕانكاریی وەزیرەکان یان دیلی خواست و بەرژەوەندی ئەو هێز و گرووپانەیە كە بۆ سەرۆكایەتی وەزیران سەریانخست.
بودجەكەی 2023 دۆخێکی بێ پێشینە بوو لە پاش 2003، چونكە لەجیاتی ساڵێك بۆ سێ ساڵە. بۆچوونێكی بڵاویش هەیە كە پێیوایە چیدیكە حكومەت كاری بە پەرلەمان نەماوە و لەمەولا سوودانی ناچار نییە موجامەلەی پەرلەمانتاران و فراکسیۆنەكان بكات، ئەمەش دەرفەتی جموجوڵی زیاتری پێ دەبەخشێت، بەتایبەت كە چاوەكان لەسەر ئەوەن لە هەڵبژاردنی پارێزگاكان دا وەك جەمسەرێكی شیعی دەربكەوێت جا چ بە لیستی راستەوخۆ بێت یان پاڵپشتیكردنی لیستی نیمچە سەربەخۆ و چینی ناوەندی شیعە كە لە خۆپیشاندەرانی جاران نزیكن.
لە مشتومڕی بودجەدا یەكڕیزی چوارچێوەی هاوئاهەنگی بەشێواوی دەركەوت، بەڵام پێ ناچێت لە پاش بودجەش بەتەواوی پەرتەوازە ببن بەتایبەت كە هەمیشە مەترسی سەدر كە لە كەمیندایە وەك سێبەرێك بەدوایانەوەیە. لەدەرەوەی ئەوەش، ئەو سەنگەی ئێستا 130 كورسییەكی چوارچێوەی شیعە هەیەتی دەكەوێتە مەترسییەوە ئەگەر پەرتەوازە ببن. لە سەروو ئەمەشەوە راگرە سەرەكییەكەی چوارچێوە شیعەكە كە تارانە لەسەر یەكڕیزی بەرهەمەكەی پێداگرە و، ئێستا لەجیاتی سەرقاڵی بە ئاڵۆزییەكانی نێوخۆی عێراق، چاوی لەسەر ئاشتەوایی سعودیە و میسر و لێكتێگەیشتنە لابەلاو نافەرمییەكەیەتی لەگەڵ ئیدارەی بایدن.
مشتومڕەكانی بودجە هەڵگری پێشهاتی سیاسی و یاسایی نوێبوون لە تۆخكردنەوەی بێ متمانەیی نێوان پێكهێنەرەكانی پرۆسەی سیاسی ئێستا و شێواندنی رێساكانی مامەڵەی حكومەت و پەرلەمان، لەڕووی رەهەندە ئابورییەكەشەوە، بودجەكە هەڵگری كارەساتی گەورەیە و زیاتر لە دابەشكاری و بەخشینەوەی داهاتەوە نزیكە و مەحكومە بە مانەوەی نرخی بەرمیلێك نەوت لە سەرووی 70 دۆلار، بەڵام لەبەرئەوەی ئێستا عێراق لە دۆخێكی سەقامگیری سیاسی و ئابووری كاتی دایە كە نرخی نەوت تێیدا بەرزە و سەدر بێدەنگە و ئێرانیش ئۆقرەیی دەوێت، لێكەوتە خراپە سیاسی و ئابوورییەكانی بودجە دەرناكەون و ئاسەوارەكانی دوا دەكەون بۆ مەودای دوور و ئەگەریش هەیە بۆ مەودای نێوەڕاست.
