ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو بەشی یەکەمی ئەنجامەکانی راپرسی "روانگەی گەنجان لە هەرێمی کوردستان - 2023"، کە تایبەت بە گەنج و کار بڵاودەکاتەوە و لە رۆژانی داهاتوو بەشەکانی دیکەی راپرسییەکە و کۆی راپۆرتی گشتی راپرسییەکە بڵاودەکاتەوە.
کلیک لەم لینکەی خوارەوە بکە بۆ دابەزاندنی بەشی یەکەمی راپۆرتەکە بەشێوەی PDF
فاكتەرە ئابوورییەكان
دۆخی پیشە، تەگەرە و دەرفەتەكان
بەپێی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییە، 43.9%ی گەنجان كاردەكەن، 26.6%یان قوتابین، 15.7یش ژنی ماڵەوەیە. رێژەی ئەوانەی کار ناکەن لە نێو گەنجان 13.6% بووەو، ئەوی دیكەش كە پەككەوتە و نەخۆش دەگرێتەوە، 0.2% بووە.
جیاوازیێكی رەگەزی زۆر لە نێو ئەوانەی كاردەكەن هەیە، بە جۆرێك كە 61.5%یان نێرن و تەنیا 16.1% یان لە رەگەزی مێن. رێژەی 13.5%ی مێ كار ناكات. 30%ی خوێندكارە و 40%یشی ژنی ماڵەوەیە و بەوجۆرەش دەردەكەوێت كە ئامادەیی ژنانی گەنج وەك هێزی كار لە هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی نزمدایە.
بەرزترین رێژەی ئەو گەنجانەی كار دەكەن بەپێی ریزبەندی، لە سۆران(51.7%)، زاخۆ(50%)، دواتریش راپەڕینن(47%). پێدەچێت هەبوونی دەروازەی سنووریی چالاك و ناوچەی گەشتیاری لەو دەڤەرانە هۆكارێكی بەرزبوونی ئەو رێژەیە بووبێت. رێژەی ئەو گەنجانەی كاردەكەن، لە هەولێر(46.8%) و لە سلێمانی(42.2%) و لە دهۆكیش(41%) بووە. كەمترین رێژەش لە هەڵەبجە و دواتریش گەرمیان بووە. بەرزترین رێژەی بێكاری لە نێو گەنجانیش لە گەرمیان بەڕێژەی 29.6%، دهۆك بەڕێژەی 21.8%، راپەڕین و زاخۆ بەڕێژەی 16.7% تۆمار كراوە.
بەپێی ئەنجامەكانی ئەم راپرسییە، 43.9%ی گەنجان كاردەكەن، 26.6%یان قوتابین، 15.7یش ژنی ماڵەوەیە. رێژەی بێكاریش لە نێو گەنجان 13.6% بووەو، ئەوی دیكەش كە پەككەوتە و نەخۆش دەگرێتەوە، 0.2% بووە.
جیاوازیێكی رەگەزی زۆر لە نێو ئەوانەی كاردەكەن هەیە، بە جۆرێك كە 61.5%یان نێرن و تەنیا 16.1% یان لە رەگەزی مێن. رێژەی 13.5%ی مێ كار ناكات. 30%ی خوێندكارە و 40%یشی ژنی ماڵەوەیە و بەوجۆرەش دەردەكەوێت كە ئامادەیی ژنانی گەنج وەك هێزی كار لە هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی نزمدایە.
بەرزترین رێژەی ئەو گەنجانەی كار دەكەن بەپێی ریزبەندی، لە سۆران(51.7%)، زاخۆ(50%)، دواتریش راپەڕینن(47%). پێدەچێت هەبوونی دەروازەی سنووریی چالاك و ناوچەی گەشتیاری لەو دەڤەرانە هۆكارێكی بەرزبوونی ئەو رێژەیە بووبێت. رێژەی ئەو گەنجانەی كاردەكەن، لە هەولێر(46.8%) و لە سلێمانی(42.2%) و لە دهۆكیش(41%) بووە. كەمترین رێژەش لە هەڵەبجە و دواتریش گەرمیان بووە. بەرزترین رێژەی بێكاری لە نێو گەنجانیش لە گەرمیان بەڕێژەی 29.6%، دهۆك بەڕێژەی 21.8%، راپەڕین و زاخۆ بەڕێژەی 16.7% تۆمار كراوە.
گەنجانی هەرێمی كوردستان بۆ كاركردن زیاتر روو لە كەرتی تایبەت دەكەن، بەجۆریك 71.3%ی ئەوانەی گوتوویانە كاردەكەن، لە كەرتی تایبەتن و 28.7%یان لە كەرتی حكومی دامەزراون. بە هەمانشیوە لە پرسیارێكی دیكەدا 76%ی گەنجان گوتوویانە كە دەرفەتی كار لە كەرتی تایبەت زیاترە و 24%یش بە پێچەوانەوە چاویان لە دەرفەتەكانی كەرتی حكومی بووە.
بەرزترین رێژەی ئەو گەنجانەی لە كەرتی تایبەت كاردەكەن لە دهۆك، زاخۆ، گەرمیان و هەڵەبجە تۆمار كراوە. كەمترینەكانیش لە راپەڕین و سۆران بوون. بەرزترین رێژەی ئەوانەی لە كەرتی حكومی كاردەكەن لە راپەڕین، سۆران و سلێمانی بوون. لە گرووپەكانی تەمەن، لەڕووی ژینگەی دانیشتوان و رەگەزیشەوە، رێژەی كاركردنی گەنجان لە كەرتی تایبەت زیاترە تاوەكو كەرتی حكومی. هەڵبەت لە رەگەزێ مێ دا جیاوازی رێژەی ئەوانەی لە كەرتی تایبەت و كەرتی حكومی كاردەكەن وەك ئەوانی دیكە زۆر نییە و، دەرفەتی كارکردنیان لە كەرتی تایبەت 51.4% و لە كەرتی حكومیش 48.6% بووە. لە رووی ئاستی خوێندنەوە لەهەرسێ گرووپەكەی باری خوێندندا، رێژەی كاركردن لە كەرتی تایبەت لە سەرووی 65%ەوەیە.
لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، 36%ی ئەوانەی كاردەكەن گوتوویانە كەمتر لە 5 ساڵە كاردەكەن كە ئەمەش ئاساییە. ئەوانەش كە گوتوویانە ماوەی 5-9 ساڵە خەریكی كاركردنن 39.8%بووە و ئەوانەش كە گوتوویانە زیاتر لە 10 ساڵە كاردەكەن 24.2% بووە كە ئەم رێژەیەش جێی هەڵوەستە كردنە. رێژەی 66%ی ئەوانەی گوتوویانە كاردەكەین سەربە گرووپی تەمەنیی 25-29 ساڵن و 32%یش لەوانە گوتوویانە زیاتر لە 10 ساڵە كاردەكەن. ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئەگەر تەمەنی بەشداربووێیك 25 ساڵ بێت، لە 15 ساڵییەوە دەستی بە كار كردووە و، ئەگەر 29 ساڵیش بێت لە 19 ساڵەوە چووەتە نێو بازاڕی كار. بەرزترین رێژەی ئەوانەش كە گوتوویانە زیاتر لە دە ساڵە كاردەكەن لە هەولێر، هەڵەبجە، زاخۆ و سلێمانی تۆمار كراوە. 13.3%ی ئەوانەش كە سەربە گرووپی تەمەنیی 15-24 ساڵن گووتویانە زیاتر لە 10 ساڵە كاردەكەن و ئەمەش دەتوانێت رووێیكی كاركردنی مناڵ لە هەرێمی كوردستان پێشانبدات.
خاڵێكی دیكەی سەرنجڕاكێش ئەوەیە كە 15.1%ی ئەوانەی بڕوانامەی سەرووی ئامادەییان هەیە گوتوویانە زیاتر لە دەساڵە كاردەكەن و ئەمەش رێژەێیكی ئەوانە پیشاندەدات كە لەوانەیە لەیەك كاتدا دەخوێنن و كاریش دەكەن.
لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان رێژەی 55%ی گەنجان گوتوویانە كارەكەیان نەگۆڕیوە و 45%یشیان بەشێوەیەكی ئەرێنی وەڵامی ئەو پرسیارەیان داوەتەوە. ئەمەش دەتوانێت نیشانەیێك بێت بۆ ئەوەی كە سەقامگیری و ناسەقامگیری كاری گەنجان رێژەیەكی نزیكن لە یەك و لە نێوەڕاستەكاندایە. زۆرترین رێژەی ئەوانەی كارەكەیان گۆڕیوە لە هەولێر، سلێمانی و سۆران بووە و كەمترین رێژەش لە هەڵەبجە و گەرمیان بووە. بە شێوەیەكی گشتی رێژەی نەگۆڕینی كار و بەردەوامی لەسەر كارێك زیاتر لە ئیدارە سەربەخۆكاندا بەرز بووە. پێدەچێت گەنجان بەشێوەی گشتی، بە پێی رەگەز، تەمەن ژینگە و باری خوێندنیشەوە زۆر حەزیان لە گۆڕینی شوێنی كارەكەیان نەبێت و سەرەڕای جیاوازییەكان، رێژەی ئەوانەی كە گوتوویانە حەزیان لە گۆڕینی كارەكەیانە و ئەوانەش كە حەزیان لێی نەبووە نزیكی یەك بووە.
لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان 55% بە نەخێر و 45%یش بە بەڵی وەڵامی پرسیارێكیان داوەتەوە سەبارەت بەوەی كە ئایا شوێنی كارەكەیان گۆڕیوە یاخود نا.
لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستاندا، بەشێوەیەكی رێژەیی هەرگەنجێك نزیكەی 4.6 جار كارەكەی گۆڕیوە. بەرزترین رێژەی جارەكانی كارگۆڕینی گەنجانیش لە سلێمانی بە 6 جار و دواتر دهۆك بە 5 جار بووە و كەمترین جاریش لە هەڵەبجە بە 1.8 تۆمار كراوە. لە هەردوو گرووپەكەی تەمەندا ژمارەی جارەکانی جارەكانی كارگۆڕین نزیكی یەكن بەڵام جیاوازیێكی زۆر لە نێوان رەگەزی نێر و مێ دا هەیە. بەجۆرێك كە گەنجان لە رەگەزی نێر زیاتر كارەكانیان دەگۆڕن(5جار) و رەگەزی مێ لە 2جاردا ماوەتەوە. ئەوانەی ئاستی خوێندەوارییان ئامادەیی و كەمتر لە ئامادەییە بە ژمارەیەكی نزیكی یەك كاریان گۆڕیوە بەڵام، هەرچی ئاستی خوێندەاری بەرز دەبێتەوە، ژمارەی جارەكانی گۆڕینی كار بۆ نزیكەی دوو هێندەی ئەوانی دیكە كەمدەبێتەوە و لە 3جاردا دەمێنێتەوە.
روانگەیەكی دیكەی گەنجان سەبارەت بە بازاڕی كار و ئابووری، پەیوەندی بەوە هەیە كە رێژەی 73.5%یان پێیانوایە دۆزینەوەی كار لە هەرێمی كوردستان گرفتە و ئەوە بە تەگەرە دەزانن. ئەو دیدگایەش لە هەڵەبجە، راپەڕین، سلێمانی و دهۆك زۆر لە شوێنەكانی دیكە بەربڵاوترە. رەگەزی مێ بە 81.4%وە زیاتر لە گەنجانی رەگەزی نێر، دۆزینەوەی كار بە گرفت دەزانن كە رێژەكەیان 74% بووە. هەڵبەت 26 %ی گەنجان لە هەرێمی كوردستان دیدێكی پێچەوانەیان هەیە. گرفتی دۆزینەوەی كار بۆ شارنیشن و گوندنشین، هەروەها هەردوو گرووپی تەمەنیی گەنجانی هەرێمی كوردستان بابەتێكی هاوبەشە و رێژەكانیان نزیكی یەك دەرچووە.
سەبارەت بەو هۆكارانەی كە وادەكەن دۆزینەوەی كار بە گرفت بزانن، گەنجان لە نێو 16 هۆكاری جیاوازدا كە توانیویانە زیاتر لە یەك بژاردەیان هەبێت، بە 78.1%ەوە پلەی یەكەمیان بە كەمیی دەرفەتی كار داوە. هەڵبەت لە پرسیارێكی دیكەی تایبەت بە هەبوونی دەرفەتی كاردا، 53%ی گەنجان گووتوویانە دەرفەتی كار نییە و 47%یش ئەوەیان رەتكردۆتەوە. سەرەڕای ئەو جیاوازییەش بۆمان دەردەكەوێت كە كەمیی دەرفەتی كار دیدێكی هاوبەشە لە نێو گەنجان.
هەر سەبارەت بەو هۆكارانەی كە وادەكەن دۆزینەوەی كار بەگرفت بزانن، لەدوای رێژە بەرزەكەی كەمیی دەرفەت كە گەنجان هەڵیانبژاردووە، کەمی مووچە بەڕێژەی 59.6%، خزمخزمێنە و قۆرخكاری لە دامەزراندنی كەرتی تایبەتیش بە 41.6%ەوە دێت.
هەروەها 31%یش نەبوونی ناسراویان بە هۆكارێك زانیوە كە وایكردووە دۆزینەوەی كار، گرفت بێت بۆیان. 26.6%یش جیاكاریی رەگەزییان بە هۆكار زانیوە. 33.8%یش نەبوونی كارگە و پیشەسازی گەورەیان بە هۆكار زانیوە. لەوانەشەوە دەردەكەوێت، كە لە روانگەی گەنجانەوە نایەكسانی لە دەرفەتەكان، كەمیی توانستی ئابووری و پیشەسازی وڵات، هۆكاری سەرەكین بۆئەوەی كە دۆزینەوەی كار بۆ ئەوان گرفت بێت. بە پلەی دوومیش ئەو بژاردانە دێن كە پەیوەندییان بە شارەزایی دەستی كارەوە هەیە. 39.9% گوتوویانە مەرجەكانی كار قورسن، 30.5% نەزانینی زمانی بیانییان بە هۆكار زانیوە، 23%یش نەبوونی ئەزموونیان وەك هۆكارێك پێشانداوە. هەروەها 13%یش گوتوویانە نەبوونی توانای پێویست و سەردەمییانە بۆ كارەكان هۆكارە و 11.9% یش گوتوویانە كە كارەكان بە گوێرەی ئەوان نین.13%یش باسی ئەوەیان كردووە كە نازانن لە كۆی بەدوای كاردا بگەڕێن. ئەو پێدراوانەش دەریدەخەن كە بابەتی كەمیی شارەزایی دەستی كار وەك دووەمین بەربەستی گرنگ لە دۆزینەوەی كاردا دەردەكەوێتە پێش لە هەرێمی كوردستان.
لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستاندا، 69.3%ی گەنجان نەمانی دامەزراندنی حكومی بە گەورەترین گرفتی ئابووری بەردەم گەنجان دەزانن. پێچدەچێت هۆكارێكی ئەمەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە گەنجان سەبارەت بەداهات بەدوای سەرچاوەیەكی مسۆگەردا بگەڕێن كە وادیارە ئەوەیان لە كەرتی تایبەتدا بە دینەكردووە. 62.6%ی گەنجان دۆزینەوەی كار، 49.9% نەبوونی سەرچاوەی ماددی بۆ دەستپێكردنی كاری بچووك، و 28%یش نەبوونی دەرفەتی یەكسان لە كەرتی تایبەتیان بە گەورەترین گرفتی ئابووری خۆیان زانیوە. هەڵبەت 21.1% نەبوونی توانای پێویست و نوێیان بە گەورەترین گرفت زانیوە كە راستەوخۆ پەیوەندی بە پەروەردە و پێگەیاندنی گەنجان بۆ بازاڕی كارەوە هەیە.
داهات، گوزەران و باری دارایی گەنجان
خەرجی تاک و سەرچاوەی دەستکەوتنی پارە لەلای گەنجان لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکە کەوا لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان گەنجێک مانگانە بەتێکڕا 236 هەزار دینار خەرجدەکات. لەکاتێکدا لەسەر ئاستی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان بەرزترین تێکڕای خەرجی مانگانە لە زاخۆ تۆمار كراوە کە 303 هەزار دینار بووە، کە پێدەچێت بەهۆی نزیکی لە سنوور و کاری بازرگانییەوە ئاستی داهاتی خێزانەوە بێت، چونکە رێژەی نیوەی گەنجان لە خێزانەوە پارە وەردەگرن. هەروەها، بەرزترین تێکڕای خەرجی مانگانە، لەدوای زاخۆ لە پارێزگای هەولێر کە 261 هەزار دینار بووە. لە بەرامبەردا نزمترین ئاستیش لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان تۆماركراوە کە تەنیا 176 هەزار بووە و دوای ئەویش راپەڕین دێت کە 197 هەزار دینار بووە.
ئەو بڕە پارەیەی كە هەر گەنجێك لە مانگێكدا خەرجی دەكات لە كاتێكدایە كە کەمترین مووچەی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان 300 هەزار دینارە و، مووچەی مانگانەی مامۆستایانی وانەبێژ کە ژمارەیان 35 هەزار و 543 كەسە لەنێوان 200-400 هەزار دیناردایە. هەروەها بەپێی گۆڤاری (CEOWORLD)ی ئەمریکی، تێکڕای مووچەی فەرمانبەرانی حکومی لە عێراقدا بۆساڵی 2022، ئەویش دوای دەرکردنی باج، 583 دۆلارە. بەمەش مووچەی فەرمانبەرانی عێراق لەسەر ئاستی جیهان( لە كۆی 105 وڵات)، پلەی 62مینی هەبووە و لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبیش 10یەمە.
لەڕووی گرووپی تەمەن، ئاستی خوێندەواریی و رەگەزییەوە جیاوازی لە خەرجی مانگانەی گەنجاندا هەیە، رەگەزی نێر بەتێکڕا مانگانە 264 هەزار و رەگەزی مێ 193 هەزار دینار خەرج دەكات. گرووپی تەمەنیی (25-29) ساڵ دوو هێندەی گرووپی تەمەنیی (15-24) ساڵ خەرجدەکات، بەڵام لەڕووی خەرجییەوە، گەنجانی شارنشین و گوندنشین جیاوازییەکی ئەوتۆیان نییە. بەشێوەیەک كە گەنجێكی گوندنشین مانگانە 200 هەزار و یەكێكی شارنشینیش 246 هەزار خەرجدەکات، ئەمەش دەریدەخات کەوا گوزەرانی ژیانی گەنجان لەنیو ژینگەی گوندنشین و شارنشین جیاوازییەکی زۆری نییە. هەربۆیەش ئەو کارەی گەنجان لەماوەی هەفتەیەکدا ئەنجامی دەدەن، لە دوای چوون بۆ بازاڕ لە هەرێمی کوردستان خەوتن کە رێژەی 57.8% بووە. بەهەمان شێوەش گەنجان لە گەرمیان کە کەمترین خەرجی مانگانەیان هەیە، بەرزترین رێژەی خەوتن وەک کار لەماوەی هەفتەیەکدا ئەنجامدەدات کە رێژەكەی 83% بووە. بەدیوێکی دیکەدا ئەو تێکڕایەی خەرجی گەنجان لەماوەی مانگێکدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کەوا سەرچاوەکەی بەپلەی یەکەم لە خێزانەوە دێت و ئینجا کارکردنی گەنجان بۆخۆیان، بەشێوەیەک رێژەی 52% گەنجان لە راپرسییەکدا گوتوویانە کە لە خێزانەوە پارە وەردەگرن و رێژەی 42%یش گوتوویانە بۆخۆیان کار دەکەن.
رێژەی 42.6% گەنجان لە هەرێمی کوردستان گوتوویانە بۆ راییکردنی کارەکانی رۆژانەیان، قەرز دەکەن و رێژەی 57.4%یش گوتوویانە قەرز ناکەن، بەمشێوەیە نزیکەی نیوەی گەنجان لە هەرێمی کوردستان بۆ خەرجییەکانیان و پڕکردنەوەی پێداویستی رۆژانەیان قەرز دەکەن. ئەوەی جێگەی سەرنجە، جیاوازییە لەنێوان خەرجی و قەرزکردنی گەنجان، بۆ نموونە کەمترین خەرجی مانگانە لە ئیدارەی گەرمیانە، بەڵام زۆرترین رێژەی ئەوانەی گوتوویانە کە قەرز دەکەن لە پارێزگای هەڵەبجە بەڕێژەی 72.2% بووە، چونکە کەمترین رێژەی گەنجان لەو پارێزگایە کاردەکەن. لەوانەیە ئەوەش پەیوەست بێت بەوەی کە زۆربەی سەرچاوەی خەرجی گەنجان لە خێزانەوە دێت.
بەپێی ئەو وەڵامەی كە بەشداربووان داویانەتەوە، پێدەچێت باری تەندروستی گەنج لە هەرێمی كوردستان پێویستی بە چاودێری زیاتر هەبێت. لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، 41.4 %ی بەشداربووان گوتوویانە چەند ساڵ جارێك سەردانی پزیشك دەكەن، بەڵام 58.6%یان لە ماوەی ساڵێكدا بە رێژەی جیاواز سەردانی دكتۆر دەكەن. لەوانەش، 16.6%ی مانگانە، 12.3%یان سێ مانگ جارێك و19.3%یش 6مانگ جارێك و 10.4%یش ساڵی جارێك ئەو كارە دەكەن.
گەنجانی هەرێمی كوردستان ئاگایان لە خورد و خۆراكی خۆیان هەیە و میوە و خواردنی بەیانی لە سەبەتەی خۆراكیاندا هەیە بەڵام، رێژەی ئەوانەی كە گوتوویانە لە هەوایەكی كراوەدا وەرزش دەكەن تەنیا 30% بووە. هەروەها رێژەی ئەوانەی كە جگەرە دەكێشن یان فاست فوود دەخۆن زیاترە لە رێژەی ئەوانەی كە لە یاریگا وەرزش دەكەن. رێژەی خواردنەوەی ماددەی كحولی لە نێو گەنجان بە گشتی كەمە بەڵام نێرگەلەكێشان و رۆیشتن بۆ كافتریاش لەریزی ئەو كارانەی دیكەدان كە گەنجێك لە ماوەی هەفتەیەكدا دەیانكات.
رێژەی وەزرش كردن لە یاریگا بە پێی ریزبەندی لە هەڵەبجە 33.3%، لە سلێمانی 27.9%، لە هەولێر 18.7% و لە دهۆكیش 11.1% بووە. لەبەرامبەردا رێژەی سەردانیكردنی دكتۆر لە ماوەی مانگێكدا لە هەڵەبجە 13%، لە سلێمانی 15%، لە هەولێر 10% و لە دهۆكیش27.4% بووە.
بەمزوانە کۆی راپۆرتەکە بڵاودەکرێتەوە.....
