هەرێمی کوردستان توانی لە ساڵی 2020دا پەرە بە بەرهەمهێنانی نەوت بدات و لە کۆتاییەکانی هەمان ساڵیشدا ئاماژەیەکی نوێ بۆ دەستکەوتی زیاتری بەرهەمهێنانی نەوتی لە 2021دا بخاتەڕوو. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، سەرکردایەتیی کەرتی پیشەسازی نەوتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت ئاڵنگارییەکان تێپەڕێنێت و دەرفەتەکان بۆ پرۆژەی درێژخایەن بقۆزێتەوە؟
بڵاوبوونەوەی خێرای كۆرۆنا وه‌ك گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌ی مانه‌وه‌ی مرۆیی له جیهان له نیوه‌ی یه‌كه‌می ساڵی 2020دا، وایكرد مرۆڤه‌كان له‌ماڵه‌وه خۆراك بۆ كاتی ته‌نگانه هه‌ڵگرن و هه‌وڵی خۆپارێزی بده‌ن. به‌هه‌مانشێوه، ده‌وڵه‌تانیش كۆنترۆڵیان له‌سه‌ر سنووره‌كانیان زیاتركرد وهاتوچۆ، ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پێوه‌ندیی دیپلۆماسیشیان كه‌مكردۆته‌وه. تاك و ده‌وڵه‌ت لە سەرتاسەری دنیا ته‌قه‌لای مانه‌وه ده‌دە‌ن.
قەیرانی دارایی ناوچەكە و بە دیاریكراوی ئەوەی لە ئیران و توركیا دەگوزەریت كاریگەرییەكی راستەوانە لەسەر هەرێمی كوردستان دادەنیت. ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو لە سەمپۆزیەمێكدا بابەتەكانی پەیوەست بە شۆكی دراوی لە توركیا و لێكەوتەكانی لە هەرێمی كوردستان، سزا ئابوورییەكانی ئێران و هەرێمی كوردستان، هەروەها دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستان و قەیرانەكان تاوتوێكرد.
ئێسـتا مـن لەوبـاوەڕەدام كە پێویسـتە سـەرنجبدەین و لـە مانای ئۆراسـیا تێبگەیـن. هەروەها پێویسـتدەكات مۆدێلـی ئۆراسـیا بـۆ كوردسـتان بگونجێنیـن. پێویسـتە قسـەبكەین لەسـەر یەكخســتنی نەتــەوەی كــورد وەك كۆمەڵەیەكــی یەكگرتــووی مێژوویــی و ئــەو كۆمەڵەیــە بەشــداربكەین لــە دروســتكردنی پــڕۆژەی ئۆراســیادا
گریمانەی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە كە سەروەری عێراق بە هۆی گرێدراوبووونی سەروەری و هێز/دەسەڵات و لێكترازان لەنێوان شیعە و سوننە و كورد بەتایبەتی لەپاش 2003ەوە بەهۆی “دەستوور” و “سیستەمی فیدراڵی” و “هاوسەنگی هێز” لە عێراق و دەستێوەردانەكانی وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەلایەك و هەروها رێككەوتننامە و كۆنڤانسیۆن و بەڵگەنامە و یاسا و رێساكانی نێودەوڵەتییەوە سنووردارە.
سەرجەم ئەو هەڵوێست و ڕووداوانەى کە لەنێوان هەرێمى کوردستان و بەغدا لەدواى پەسندکردنى دەستوورى عێراقى ساڵى ٢٠٠٥ ڕوویانداوە، دەمانخەنە بەردەم ئەو ڕاستیەى کە هێشتا کێشە و گرفتەکانى نێوان کوردستانییان و بەغدا بەکۆتا نەهاتوون و دەخوازێت کە لێکۆڵینەوەى لەبارەوە بکرێت و بەشێوەیەکى زانستیانە ڕێگەچارەى بۆ بدۆزرێتەوە.
٢١ی ئاداری ساڵی ٢٠١٣، هیوایەکی قایمی بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد پێکهێنا. لە دیاربەکر، لە مەیدانی پیرۆزباییەکانی نەورۆز، پەیامی سەرۆکی پەکەکە، عەبدوڵا ئۆجالان خوێنرایەوە. ئۆجالان لەو پەیامە مێژووییەی خۆیدا ئەوەی دەربڕی کە ئیدی هەم لە تورکیا و هەم لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، قۆناغێکی نوێ دەست پێدەکا و ئێستا ئیدی کات، کاتی ئاشتی، برایەتی و چارەسەرییە.
هەڵبژاردنەكانى پەرلەمانى كوردستان، هەر لەیەكەم هەڵبژاردنەوە لە ساڵى 1992 ەوە تا دەگاتە دواهەڵبژاردن لە ساڵى 2013 دا، بە رِووداوى گرنگ دەژمێردرێن و جێگاى بایەخى حزبە سیاسیەكان و هاووڵاتیانى هەرێم و حكومەتەكانى عێراق و دەوڵەتانى ئیقلیمى و زلهێزە جیهانیەكانیش بوون. ئەمەش لەرِاستیدا بۆ گەلێك فاكتەرى ناوخۆیى و دەرەكى، مێژوویی و ئێستایی، جیۆسیاسى و ئابوورى ….هتد، دەگەڕێتەوە. نەخشەى پێكهاتەى پەرلەمانى كوردستان دەبێتە جێی بایەخى هەموو ئەو هێزولایەنانەى سەرەوە، بۆیە دەیانەوێت هەرزوو خوێندنەوە و پێشبینیى بۆ بكەن، كارى تێبكەن، خۆیان بۆ دەرەنجام و دەرهاوێشتە خوازراو و نەخوازراوەكانیشی ئامادە بكەن.
لەبەر چەندین هۆكار، هەڵبژاردنەكانى پەرلەمانى هەرێمى كوردستان 2018 پێویستی بە خوێندنەوەیەكی تایبەت هەیە. گرنگترینیان بریتین لەو رووداوانەی كە لە پاش قۆناغى ریفراندۆم دروستبوو.وەك سەرهەڵدانى قۆناغێكى نوێ لە پەیوەندییەكانی نێوان حكوومەتى هەرێم وحكوومەتى عێراقى و پەیوەندییەكانى لەگەڵ توركیا وئێران ویلاتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا و چەندین ئەكتەرى دیكە كە كاریگەرییان لەسەر گشت رووداوەكان هەبوو.
مانا هاوچەرخەكەی چەمكی بەشداریكردنی سیاسیی ئافرەتان دوو ڵایەنی گرنگ لەخۆدەگرێت: یەكەم ڵابردنی ئەو ئاستەنگە یاسایی و ئیداری و كۆمەڵایەتییانەیە كە بوونەتە لەمپەر بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان لە پۆستە باڵاكانی سەركردایەتیكردن و بەڕێوەبردندا. لایەنی دووەم پەیوەندیی بە گرتنەبەری رێوشوێنێكی سیاسییەوە هەیە كە پاڵپشت بێت بۆ بەشداریكردنی ئافرەتان و هەلی بەردەمیان زیادبكات جا لەسەر ئاستی بەرزكردنەوەی توانایان بێت یان بەپلەی یەكەم بەكارهێنانی تواناكانیان لە بەرژەوەندیی ئافرەتان خۆیان بێت.
کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بە کابینەی بنکە فراوانی پێنج حزبی بەناوکرا، یەک لە ئاڵۆزترین کابینەکانی هەرێمی کوردستان بووە. ئەم کابینەیە هەم لەناوەوە و هەم لەدەرەوە رووبەرووی گەلێک قەیران بووەوە. هەر لە سەرەتاوە هەست بەوە دەکرا ئەم کابینەیە رووبەرووی گەلێک گرفت دەبێتەوە. جارێ خودی کابینەکە کەوا لە پێنج حزبی سەرەکی براوەی هەڵبژاردنەکان پێکهابتوو، هەر بە ئاستەمی کەوتە سەرپێ. هێشتا ساڵێک لە تەمەنی خۆی پڕنەکردەوە، رووبەرووی چەند قەیرانێکی سەخت بووەوە کەوا هەندێکیان سەرچاوەی دەرکییان هەبوو و هەندێکیشیان سەرچاوەی ناوەکی.
هه‌ڵبژاردن به كۆڵه‌كه‌یه‌كی گرنگی دیموكراسییه‌كانی ئه‌مڕۆی جیهان هه‌ژمارده‌كرێت، به‌ڵام تاقه فاكته‌ری دیموكراتیزه‌بوونی هیچ وڵاتێكیش نییه. كۆتایی دنیای دووجه‌مسه‌ری، ده‌رفه‌تی له‌به‌رده‌م گه‌شه‌كردنی دیموكراسی له سه‌رتاسه‌ری جیهان كرده‌وه. پێشكه‌وتنه‌كانی بواری ته‌كنه‌لۆژیای گه‌یاندن و زانیاریش وایانكرد
له و كاته ی هێڵه سه ره كییه كانی سیاسه تی ئه مریكا له سووریا ده ركه وت، له م رۆژانه دا توركیا له شكركێشی زۆر گه وره ی كرده بسه ر عه فرین. پلانی له شكركێشی بۆ سه ر عه فرین لەبەرئەوەی كراوه ته به شێك له دۆخی جه نگی سراتیژیی، ده مێكه ئاماد هكاری بۆ ده كرێت. له ده سپێكردنی ئۆپه راسیۆنی عه فرینەوە،سه رۆككۆماری توركیا و بڕیاربه ده ستانی ئ هم وڵات ه له چه ندین بۆنه دا به ڕاشكاوی جه ختیان كردووه ته وه ، له شكركێشی سوپای توركیا ته نیا له ئۆپه راسیۆنی عه فرین سنووردار نابێت، به ڵكوو دواتر ب هره و منبج و رۆژهه ڵاتی فرات درێژه ی پێده درێت. توركیا بۆ ده رخستنی هێزه كانی سووریای دیموكراتی، له ناوچه كانی و هك منبج و ره ققه و بۆ له ناوبردنی كانتۆنه كانی عه فرین، جزیرێ،كۆبانێ و كۆتاییهێنان به فیدرالیەتی باكووری سووریا، ئۆپه راسیۆنی عه فرینی ئه نجامدا.
تورکیا پرسی داگیرکردنی عەفرینی کردووەتە دۆزی نیشتمانی خۆی و هەموو تواناکانی بۆ تەرفروتوناکردنی هێزە کوردییەکان خستووەتەگەڕ. رۆژبەرۆژ گوتاری نەژادپەرستی بڵێسەدەسێنێت. لە یەکەم رۆژی جەنگی عەفریندا پەیامنێری ئا تی ڤی تورکی مایکی لەبەردەم سەربازی پشت تانکێک راگرت و لێێ پرسی: بۆ کوێ دەچن؟ سەربازەکە سەلامێکی سپایی کرد و گوتی: بەرەو سێوی سوور. لەو رۆژەوە سێوی سوور بووەتە وێردی میدیاکانی تورکیا و نابڕێتەوە. ئێستا تورکەکان مەسەلەی عەفرینیان کردووەتە مەسەلەی سێوی سوور. سێوی سوور چییە؟
تورکیا پرسی داگیرکردنی عەفرینی کردووەتە دۆزی نیشتمانی خۆی و هەموو تواناکانی بۆ تەرفروتوناکردنی هێزە کوردییەکان خستووەتەگەڕ. رۆژبەرۆژ گوتاری نەژادپەرستی بڵێسەدەسێنێت.
لە ماوەی كەمتر لە دوو دەیەی رابردوودا، دوو جەنگی گرنگ رێگایان بۆ گۆڕانكاریی گەورە لە عێراق خۆشكرد كە ئەوانیش “جەنگی 2003” و “جەنگی داعش” بوون. جەنگی یەكەم عێراقی گۆڕی، بەڵام ناسەقامگیری كرد. بە ئەگەری زۆر، جەنگی دووەمیش باری ناسەقامگیری عێراق بەلایەكا دەخات و ئایندەی دیاریدەكات. چۆن دەركەوتنی “داعش” گۆڕانكارییەكی گەورەی لە سیاسەتی ناوخۆیی عێراق و سیاسه‌تی نێودەوڵەتیدا دروسكرد، كۆتایی جەنگه‌كه‌یشی دەتوانێت خاڵێكی وەرگۆڕان دروسبكات.
