پێشەكی

باسكردن لەمافی پێكهاتەكان/كەمینەكان^([1])، دەمانباتەوە بۆ باسكردنی خودی مافی مرۆڤ لەهەمبەر مرۆڤدا، جا چ لەسەر ئاستی تاك بەرامبەر تاك بێت یان گرووپ لە بەرامبەر گرووپ. لێرەشەوە دەچینەوە سەر ئەو راستیەی كە ئەگەر ئەو مافانە لەنێوان مرۆڤەكاندا رێكنەخرێن، ئەوا مانای ئەوەیە، بەگوتەی هۆبز و لۆك و رۆسۆ، هێشتا لەدۆخی سەرەتاییدا دەژین. ئەو دۆخەی ئەگەر چارەسەر نەكرێت و وەك خۆی بمێنێتەوە، واتای وایە هەمووان دوژمنی هەمووانین، لە شەڕوشۆڕی بەردەوامداین، تا هەموو یەكدی لەناودەبەین.

لەسەردەمی ئەمڕۆدا كە ژمارەی دانیشتووانی جیهان نزیكەی 7 ملیار كەسە، نزیكەی یەك ملیاری بە پێكهاتە/كەمینە لەناو وڵاتەكانیاندا وەسف دەكرێن، ئەوەش رێژەیەكی گەورەیە و دەكاتە نزیكەی (14.5%)ی مرۆڤایەتی. بۆیە بابەتی پێكهاتەكان دەمێكە لە بابەتێكی ناوخۆیی ئەم دەوڵەت یان ئەو دەوڵەتانە دەرچووە كە لەڕووی پێكهاتەی دانیشتووانەوە جۆراوجۆرن. بەڵكو بووەتە بابەتێكی نێودەوڵەتی و جێگای بایەخی سەرجەم كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و، گەلێك پەیماننامەی لەبارەوە نووسراوە و پرەنسیپی بەرفەرمانی لەبارەوە بۆ دانراوە. چونكە ئەوە كێشەیەك نییە كە تەنیا لە چوارچێوەی سنووری دەوڵەتدا بمێنێـتەوە، بەڵكو ئاگرەكەی پەل بۆ دەرەوەی سنووری دەوڵەتان و بگرە ئاستی نێودەوڵەتیش دەهاوێت. لەوسۆنگەیەشەوە ئێستا ئاستی مرۆڤدۆستی و دیمۆكراسیبوونی كۆمەڵگاكان بە هەڵوێستی سیاسی و یاسایی و كۆمەڵایەتییان لە هەمبەر مافی پێكهاتەكان دەپێورێت و دیاریدەكرێت.

لەڕووی پێكهاتەوە، گەلی كوردستانیش هەمیشە بە گەلێكی هەمەڕەنگ ناسراوە. هەر لەمێژەوە گەلێك ئایین و ئایینزا و تایفە و مەزهەبی جیاجیا لە كوردستان ژیاون، ئەوەی جێگای سەرنجیشە، هەرێمی كوردستان نەك تەنها باوەشێكی میهرەبان بووە بۆ پێكهاتەكانی، بەڵكو لە دوای ساڵی 2003 وە بووەتە پەناگەیەك بۆ سەرجەم پێكهاتەكانی ناوچە جیاجیاكانی عێراق، ئەوەش بووە مایەی دانپێدانان و پێزانینی ناوەندە ئایینی و سیاسییە نێودەوڵەتییەكان.

لەوەش زیاتر بەگەلێك ناسراوە كە برەوی بە لێبووردەیی داوە. ئەوەش تەنیا لە بۆچوونی كۆمەڵایەتییدا نەوەستاوە، بەڵكو بووەتە بەرنامەیەكی سیاسیش كە لە دوای راپەڕینەوە، رەنگدانەوەی لەسەر ئاستی سیستەمی یاسایی هەرێمی كوردستان هەبووە.

ئەم بابەتە هەوڵدەدات چوارچێوەی یاسایی مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستاندا دیاریبكات، لەم خاڵانەی خوارەوەدا:

• پێكهاتەكان /كەمینەكان

دەكرێت لەڕووی پێناسە و جۆر و مافەكانیان، لەم خاڵانەی خوارەوەدا باس لە پێكهاتەكان بكەین:

• پێناسەی پێكهاتەكان/كەمینەكان

لەگەڵ ئەوەی گەلێك هەوڵ بۆ پێناسەی پێكهاتەكان دراوە، بەڵام هیچیان ئەوەندەی پێناسەکەی دادوەری ئیتاڵی (فرانشیسكۆ كابوتورتی) تێروتەسەل و پەسندكراو نین، چ لەسەر ئاستی زانایان و چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. ئەو پێیوایە پێكهاتەكان/كەمینەكان بریتین لە (گرووپێك كە ژمارەیان كەمترە لە ژمارەی باقی دانیشتووانی دەوڵەت، لەبارێكی زاڵدانین، ئەندامەكانی – كە هاووڵاتی دەوڵەتن – تایبەتمەندیی ئیتنیکی، ئایینی، یان زمانیی جیاوازیان لەگەڵ باقی دانیشتووان هەیە. ئەگەر بەشاراوەش بێت، هەستێكی هاریكارییان بۆ یەكتری هەیە، تا كولتوور و نەریت و ئایین و زمانەكەیان بپارێزن.) ^([2])

لێرەوە دەتوانین لەم پێناسەیەوە گرنگترین مەرجەكانی دیاریكردنی پێكهاتە بەمجۆرە دیاریبكەین^([3]):

• لەڕووی پێوەری ژمارە: پێكهاتە بریتییە لە ژمارەیەكی كەمی دانیشتووانی دەوڵەت، وەك ئەوەی كە لانیكەم لەنیوەی دانیشتووان كەمتربن.
• لەڕووی پێوەری پەراوێزخستن (التهمیش): پێكهاتەكان لە بارێكی زاڵ و بەهەژمووندا نین، هەرچەندە چەند ریزپەڕێك لەوبارەیەوە هەن كە کەمینە حوكمی وڵاتیان كردووە و پێیاندەڵێن (كەمینەی ستراتیژی) وەك كەمینەی سپییەکان لە ئەفریقای باشوور كە لە ماوەی ساڵانی (1948-1993) حوكمی رەشپێستی زۆرینەیان دەكرد. یان كەمینەی سوننی كە حوكمی زۆرینەی شیعە لە بەحرەین دەكەن، یان كەمینەی عەلەوی كە حوكمی زۆرینەی سوننە لە سووریا دەكەن.
• لەڕووی پێوەری خەسڵەتەوە: كۆمەڵە كەسانێكن کە لەناو دەوڵەتدا لە زۆرینەی دانیشتووان لەڕووی رەگەز یان بیروڕا یان زمان، تەواو جیاوازن.
• لەڕووی پێوەری هەستی بەكۆمەڵ یان هاوبەشەوە: پێكهاتە بریتییە لە قەوارەیەكی مرۆیی كە ئەندامەكانی هەستدەكەن لەڕووی خەسڵەت یان كارەكتەری جۆرییەوە، سەر بە هاوبەشییەكی بەكۆمەڵن كە گرووپی دیكە لەناو كۆمەڵگاكەدا نییەتی.
  • جۆرەكانی پێكهاتەكان:

دەكرێت لەو پێناسەی سەرەوە گەلێك جۆر لە پێكهاتەكان وێنا بكەین، بەم شیوەیەی خوارەوە ^([4]):

یەكەم: پێكهاتە ئایینیەكان: ئەو پێكهاتانەن كە لەسەر بنەمای بیروباوەڕی ئایینی لە زۆرینە جیادەكرێنەوە، جا ئایینەكە ئاسمانی بێت وەك ئیسلام و کریستیان و جوو، یان ئایینێكی ئاسمانی نەبێت وەك بوودایی. نموونەی ئەو جۆرە پێكهاتانەش وەك موسوڵمانەكان لە هیند یان کریستیانەکان لە عێراق. هەندێك پێیانوایە ئەگەر ئایین بەمانا بەرتەسكەكەی وەربگرین، ئەوا جیاوازیی تایفی لە ناوخۆی ئایینێكدا نابێتە هۆی دروستبوونی پێكهاتە، (بەڵام لەڕاستیدا لەبەرئەوەی كە جیاوازییەكە لەسەر بنەمای بیروباوەڕی ئایینییە، بۆیە جیاوازیی تایفیش هەر دەبێتە هۆكارێك بۆ دروستبوونی پێكهاتە لە ناوخۆی وڵاتدا، ئەگەر مەرج و خەسڵەتەكانی دیكەی پێكهاتەی تێدا هاتەدی – وەك لەپێشەوە ئاماژەمان بۆ کرد).

دووەم: پێكهاتە نەتەوەییەكان: بریتین لەو پێكهاتانەی كە لەسەر بنەمای جیاوازیی زمانیان لە زۆرینەی دانیشتووانی وڵاتێك جیادەكرێنەوە. وەك كورد لە سووریا یان باسك لە فەرەنسا و ئیسپانیا. دەكرێت هەندێكجار ئەم جۆرە پێكهاتانە، سەرەڕای جیاوازیی زمان، جیاوازیی ئایینیشان لەگەڵ زۆرینەی دانیشتوواندا هەبێت. وەك موسوڵمانانی تایلەند كە لەهەمانكاتدا پێكهاتەیەكی بەڕەچەڵەك هیندی یان چینی یان مالیزین.

سێیەم: پێكهاتەی نیشتمانی: ئەو دانیشتووانەن كە لەژێر سایەی دەسەڵاتی وڵاتێكدا دەژین جیاوازە لە وڵاتی رەسەنی خۆیان و هەستدەكەن سەر بە ئوممەتێكن جیاوازن لەوەی تێیدا دەژین و داوای جیابوونەوە دەكەن. وەك كۆرییەكان لە چین، سویدییەكان لە فینلەند.

چوارەم: پێكهاتە رەچەڵەكیەكان: مەبەست لە چەمكی رەچەڵەك ئەو گرووپانەی مرۆڤن كە ئەندامەكانی هەستدەكەن لەیەك ئەسڵەوە هاتوون و بە هەندێك خەسڵەتی بایۆلۆجی بۆماوەیی هاوبەش لە گرووپەكانی دیكەی مرۆڤ جیا دەكرێنەوە.

پێنجەم: پێكهاتە ئیتنییەكان: مەبەست لێی ئەو گرووپانەن كە ئەندامەكانیان لە خەسڵەتە بایۆلۆجی و كۆمەڵایەتی و كولتووری و مێژووییەكاندا هاوبەشن. كەمینەكان لەسەر بنەمای بایۆلۆجی وەك رەنگی پێست یان رەنگی چاو و قژ جیاوازن و هەستدەكەن كە یەك ئەسڵ یان رەچەڵەكیان هەیە و لە زۆرینەی دانیشتووانی دەوڵەت جیاوازن.

• پەرەسەندنی مێژوویی مافی پێكهاتەكان^([5])

یەکەم هەوڵی بەرچاو بۆ ناساندنی مافی پێكهاتەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، لەڕێگەی ژمارەیەک لە پەیماننامەی تایبەت بوو کە لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی بە چاودێریی رێکخراوی كۆمەڵەی گەلان واژۆکران. لەگەڵ دامەزراندنی نەتەوەیەکگرتووەکانیش لە ساڵی 1945، سەرنجەكان لەسەرەتادا لەسەر مافە جیهانییەكانی مرۆڤ و كۆتاییهێنان بە کۆڵۆنیالیزم بوون. پاشان هێدی هێدی نەتەوەیەكگرتووەكان چەندین یاسا و رێکار و میکانیزمی لەسەر کێشە و مافی کەمینەکان پەرەپێدا تا گەیشت بەوەی كە جاڕنامەی نەتەوەیەکگرتووەکانی ساڵی 1992ی تایبەت بە مافەکانی پێكهاتە نەتەوەیی یان ئیتنی یان ئایینییەکان بڵاوكرایەوە كە تائێستا بەرکارە.

چەمکەکانی (کەمینە) و (زۆرینە) لە یاسای نێودەوڵەتیدا تاڕادەیەک تازەن. هەرچەندە ئاشکرایە کە لە نێوخۆی کۆمەڵگەکاندا، بەدرێژایی مێژوو جیاوازیی دانیشتووان هەبووە و هەندێک حوكمڕانی مافی تایبەتیان بە پێكهاتە نێوخۆییەكانیان داوە. سیستمی (میلەل) لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، بۆ نموونە، ئاستێك لە سەربەخۆیی کولتووری و ئایینی بۆ کۆمەڵگە ئایینییە ناموسوڵمانەکانی ناو ئیمپراتۆریەتەكە دابینکردبوو: وەک کریستیانە ئەرتۆدۆکسەکان، ئەرمەنەکان، جووەکان و ئەوانی دیکە. هەریەك لە شۆڕشی فەرەنسی و ئەمریکی لە کۆتایی سەدەی هەژدەدا ئازادیی بیروباوەڕیان وەک راستییەکی بنەڕەتی راگەیاند. هەرچەندە هیچكامیان بابەتی پاراستنی پێكهاتەكانیان بەشێوەیەكی راستەوخۆ نەدەگرتەخۆ. کۆنفرانسی ڤییەنا لە ساڵی 1815 کە ئیمپراتۆریی ناپلیۆنی لەنێوبرد، تاڕادەیەک دانی بە مافی کەمینەکاندا نا، هەروەها پەیمانی بەرلینی ساڵی 1878 دانی بە هەندێک مافی تایبەتی تایفەی ئایینیی چیای ئاتۆس-دا ناوە. بەڵام زۆربەی فۆكەس و بایەخە یاسایی و سیاسییە نێودەوڵەتییەکان، بەدرێژایی سەدەی نۆزدە، بە ئاراستەی ئەوە بوو کە پاساو بۆ یەكخستنی گەلان بهێنرێتەوە نەك بە ئاراستەی پاراستنی پێكهاتەكان. واتا هێندەی سەردەمەكە پاڵپشتی لە یەكجۆریی نێوخۆیی دانیشتووانی وڵاتان دەكرد، هێندە دانی بە جیاوازییەكاندا نەدەنا. بۆیە لەگەڵ هەڵکشان و زاڵبوونی بیروباوەڕی ناسیۆنالیزم، ئەوانەی ناسنامەی ئیتنیکی، زمانی یان ئایینییان لەنێوخۆی وڵاتەکەیاندا هاوشێوەی زۆرینەی دانیشتووان نەبوو، زیاتر دەكەوتنە بەر هەڕەشەی تواندنەوەی زمان و كولتوور و تایبەتمەندییان، ئەمەش بنەمایەكی ئابووری هەبوو، چونکە شۆڕشی پیشەسازی و فراوانبوونی بازرگانی و پێداویستییەکانی گەشەسەندنی دانیشتووانێکی خوێندەوار کە بتوانێت لە چوارچێوەی شۆڕشی پیشەسازیدا بە سەرکەوتوویی کار بکات، گوشاری دەخستە سەر گرووپە بچووک یان لاوازەكان بەئاراستەی پابەندبوون بە نۆرمە زمانەوانی و کولتوورییە زاڵەکان.

لە رۆژگاری هەڵگیرسانی جەنگی یەکەمی جیهانیشدا لە ساڵی 1914، مەسەلەی پێكهاتەكان، لانیكەم لە ئەوروپا، بووە خەمی لەپێشینەی سیاسەتی نێودەوڵەتی. لە دوای جەنگ و دامەزراندنی كۆمەڵەی گەلان (عصبة الامم) بابەتی پاراستنی پێكهاتەكان پەرەی سەند. كۆمەڵێك پەیماننامەی تایبەت بەسەرپەرشتی كۆمەڵەی گەلان تایبەت بە پێكهاتەكان واژۆکران كە ناوەڕۆكیان پەیوەندیداربوو بە ماف لە یەكسانبوون و نەهێشتنی جیاكاری لەگەڵ زۆرینەی دانیشتووانی وڵاتەكانیان، مافی رەگەزنامە، مافی بەكارهێنانی زمانی رەسەن بە ئاشكرا، مافی ئاواکردنی دامەزراوە ئایینی و كولتوورییەكان و فێركردنی تایبەت و هاریكاریەكانی تایبەت بەخۆیان و…هتد.

لەڕاستیدا سیستمی چاودێریی کۆمەڵەی گەلان لەبارەی مافی پێكهاتەكانەوە، پتر سیاسی بوو وەك لەوەی یاسایی بێت، بەڵام لەڕێگەی سکرتاریەتی كۆمەڵەكەوە هەندێک چاودێری دەستەبەر کرابوو. لەگەڵ ئەوەش كە سیستمی دادوەری و سزادانی كۆمەڵەی گەلان كارا نەبوو، بەڵام ژمارەیەک راوبۆچوونی راوێژکاریی گرنگی لەسەر کەیسی کەمینەکان دەرکرد. هەروەها مەودای پەیماننامەكانی ئەو سەردەمە سنووردار بوو، تەنیا بەسەر ژمارەیەکی کەم لە وڵاتانی دۆڕاوی شەڕ یان تازەدامەزراودا جێبەجێ دەكران و هیچ رێککەوتنێک نەبوو کە مافی کەمینەکان لەسەر ئاستی جیهان جێبەجێ بکرێت. بەڵام لێکەوتەی پراکتیکی بۆ کەمینەکانی ناو دەوڵەت هەبوو، هەنگاوێکی گرنگی لە پەرەپێدانی یاسای مافی کەمینە نێودەوڵەتییەکان و یاسای مافی مرۆڤ پێکدەهێنا و بوونە دەستکەوتی سەرەکی لە گەشەپێدانی رێساكانی یاسای نێودەوڵەتی لەو بوارەدا و لەسەردەمی نەتەوەیەكگرتووەكاندا بەهێزتر و روونتر دەركەوتن.

دوای جەنگی دووەمی جیهانی و دامەزرانی نەتەوەیەكگرتووەكان، قۆناغێكی نوێ لە بایەخدان بە مافی پێكهاتەكان دەستپێدەكات. هەرچەندە پەیماننامەی نەتەوەیەکگرتووەکان راستەوخۆ ئاماژە بە مافی پێكهاتەكان ناکات، بەڵام لە ماددەی (1/ بڕگە 3) دا ئاماژەی تێدایە بۆ پێشتگیری لە مافی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکانی هەموو خەڵک بەبێ جیاوازیکردن لەسەر بنەمای رەگەز، زمان یان ئایین. لە ساڵی 1948یش جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤی راگەیاند كە لە ئەحكامەكانیدا مافی پێكهاتەكانی روونتر و راستەوخۆتر ئاماژە پێداوە.

نەتەوە یەكگرتووەكان، شانبەشانی بایەخدان بەمافەكانی مرۆڤ بەشێوەیەكی گشتی، لە سەرتاسەری جیهاندا بایەخێكی تایبەتیشی بە مافی پێكهاتەكان دا و لەو پێناوەشدا گەلێك پەیماننامەی نێودەوڵەتیی گرنگی بەرهەمهێنا، لەوانەش پەیماننامەی پێشگرتن لە تاوانی جینۆساید لە ساڵی 1948 كە لەناوبردنی بەشێك یان تەواوی پێكهاتەكان لە هەرشوێنێكی جیهان بێت، قەدەخە دەكات. لە ساڵی 1947یش لیژنەیەكی بۆ پێشگرتن لە جیاکاری و پاراستنی کەمینەکان وەک لیژنەیەكی لاوەکیی لیژنەی مافەكانی مرۆڤ دامەزراند. لە شەستەكانی سەدەی بیستەمیشدا سێ پەیماننامەی گرنگی تایبەت بە مافی کەمینەکان واژۆکرد. ئەوە بوو رێکخراوی یونسکۆ لە ساڵی 1960 دا پەیماننامەی دژ بە جیاکاری لە فێركردندا پەسەند کرد کە ددان بە مافی ئەندامانی پێكهاتەكان بۆ ئەنجامدانی چالاکی پەروەردەیی تایبەت بە خۆیاندا دەنێت، لەوانە دامەزراندنی قوتابخانەی تایبەت بە خۆیان و فێرکردن بە زمانی خۆیان. لە ساڵی 1965یشدا پەیماننامەی نێودەوڵەتی نەهێشتنی هەموو شێوەکانی جیاکاری رەگەزیی پەسندكرد کە هەر جیاکارییەک قەدەخە دەکات لەسەر بنەمای رەگەز، رەنگ، رەسەن، نەتەوە یان نەژاد بێت. لە ساڵی 1966دا پەیمانی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەکان لە ماددەی 27دا ماددەیەکی دیاریکراوی تایبەت بە پێكهاتەكانی لەخۆگرتبوو کە یەکێکە لە ئامرازە یاساییە سەرەكییەكان لە بەرەوپێشبردنی مافی پێكهاتەكان.

لە دوای جەنگی ساردیش، وڵاتانی ئەوروپا لە ساڵی 1990دا جاڕنامەی كۆپنهاگنی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی و سەروەریی یاسا و پێكهاتەكانیان دەركرد كە بووە بنەمایەك بۆ ئەوەی پەیماننامەیەكی تایبەت بە پاراستنی پێكهاتەكان لەساڵی 1994 لە چوارچێوەی رێكخراوی (ئەنجوومەنی ئەوروپا)دا دەربكەن.

لە چوارچێوەی نەتەوەیەكگرتووەكانیشدا، بایەخدان بە مافی پێكهاتەكان و پاراستنیان هەربەردەوام بوو، تا لە ساڵی 1992 كۆمەڵەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان جاڕنامەی پەیوەست بە مافی كەمینە نەتەوەیی یان ئیتنی و كەمینە ئایینی و زمانییەكان دەركرد كە تا ئێستا بە دەقێكی پێشكەوتوو لەبارەی مافەكانی پێكهاتەكان دادەنرێت و لەوكاتەشەوە هەوڵەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بەڕێگەی دامەزراندنی لیژنەكان و دەركردنی پەیماننامە و جاڕنامە بۆ پاراستنی مافی پێكهاتەكان بەردەوامە و كۆتایی نەهاتووە و هەنگاوی باشیش دەنێت.

• چوارچێوەی مافی پێكهاتەكان

بەشێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین كە بەرهەمی گشتی سەرجەم هەوڵەكانی مرۆڤایەتی لەسەر ئاستی پەیماننامە نێودەوڵەتیە هەرێمی و جیهانییەكان، لێكۆڵینەوەی یاساناسان، چالاكیی رێكخراوەكان و چالاكڤانان، لەڕووی دیاریكردنی سەرەكیترین و لانیكەمی مافە هەرە پێویست و گرنگ و سادەكانی پێكهاتەكان، لە ماوەی ئەم سەدەیەی رابردودا، بریتین لەمانەی خوارەوە ^([6]):

1-4-1) مافە گشتییەكانی پێكهاتەكان:

بریتین لە گرنگترین ئەو مافانەی بۆ هەموو تاكێكی ناو كۆمەڵگا گەرەنتیكراون و تاكەكانی پێكهاتەكانیش دەتوانن لێیان سوودمەند بن. ئەوانەش ئەو مافانەن كە پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ باسیان لێوە دەكەن و گرنگییەكی تایبەتیشیان هەیە. لەوانەش:

• مافی ژیان: كە ماددەی سێیەمی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ ساڵی 1948 و ماددەی دووەمی پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکانی ساڵی 1966 و سەرجەم پەیماننامە هەرێمییەكانی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ و دەستوورەكان باسیان لێوە كردووە.
• مافی خاوەنداریی تایبەت: ماددەی پێنجەمی رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی نەهێشتنی هەموو جۆرەكانی جیاكاریی رەگەزی باسی لێوەكردووە و مافی خاوەنداریی تایبەتی داوەتە هەموو كەسێك بەبێ جیاكاری لەسەر بنەمای رەچەڵەك یان رەنگ یان نەتەوە.
• مافی پاراستنی ژیانی تایبەت: ماددەی دوازدە لە جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ باس لەوە دەكات كە نابێت دەستدرێژی بكرێتە سەر ژیانی تایبەتیی هیچ كەس یان كاروباری خێزانی یان شوێنی دانیشتنی یان نامەگۆڕینەوە یان هێرش بكرێتە سەر شەرەف و ناووناوبانگی. ماددەی حەوتەمی پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەكانیش جەختی لەسەر ئەو مافە كردووەتەوە. هەروەها ئەو مافە لە دەستوورەكانیشدا هاتووە.
• قەدەخەكردنی ئەشكەنجەدان و مامەڵەی نامرۆڤانە: ماددەی پێنجەمی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤ، ماددەی حەوتەمی پەیمانی نێودەوڵەتیی مافە مەدەنی و سیاسییەكان و پەیماننامەی نێودەوڵەتیی بەرەوڕووبوونەوەی ئەشكەنجەدان و جۆرەكانی دیكەی مامەڵە یان سزای تووندوتیژ یان نامرۆڤانە یان بەكەم سەیركردن، جەختیان لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە نابێت هیچ كەس ئەشكەنجە بدرێت یان مامەڵەیەكی نامرۆڤانەی لەگەڵ بکرێ، یاخود سووك سەیر بكرێت.

1-4-2) مافە تایبەتی و گشتییەكانی تاک و گرووپی کەمینەکان:

لەبەرئەوەی مافە گشتییەكانی سەرەوە بەس نین بۆ گەرەنتیكردنی سەرجەم مافەكانی پێكهاتەكان، بۆیە ماددەی 27ی پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەكان و جاڕنامەی نەتەوەیەكگرتووەكان پەیوەست بە كەسانی سەر بە كەمینەكان بۆ ساڵی 1992، بایەخ دەدەن بە مافە تایبەتەكانی پێكهاتەكانیش چ لەسەر ئاستی تاك بەتاكیان یان لەسەر ئاستی گرووپ، بەم شێوەیەی خوارەوە:

یەكەم: مافە تایبەتەكانی تاک: مەبەست لێی ئەو مافانەن كە تاكەكانی سەر بە کەمینە دەبێت لێی بەهرەمەندبن و گەرەنتی بكرێن، ئەوانیش خۆیان لەمانەی خوارەوەدا دەبینەوە:

• مافی بەكارهێنانی زمانی خۆیان: مەبەست لەو مافە ئەوەیە كە تاكەكانی هەر پێكهاتەیەک مافی ئەوەیان هەیە زمانی تایبەت بەخۆیان لە پەیوەندییە تایبەت و گشتییەكانیاندا بەكاربهێنن. ئەوەش بەواتای ئەوەیە كە بۆیان هەیە كاتێك لەگەڵ كەسانی دیكەدا مامەڵە دەكەن، یان لەبەردەم دامەزراوەكانی دەوڵەتدان، زمانی تایبەت بەخۆیان بەكاربهێنن. لەوەشەوە مافی بەكارهێنانی زمانەكەیان لە رۆژنامە و رادیۆ و تەلەفزیۆن و خوێندن و تەنانەت لەبەردەم دادگاكانی دەوڵەتیشدا بەكاربهێنن. ئەوەش وا دەخوازێت ئەو دەوڵەتانەی کەمینەیان تێدایە، لە یاساكانیاندا وەك پابەندییەكی نێودەوڵەتی ئەو مافە گەرەنتی بكەن. هەروەها لە ماددەی 30ی پەیماننامەی مافەكانی منداڵان بۆ ساڵی 1989یش جەخت لەسەر مافی منداڵان لە قسەكردن بەزمانی خۆیان كراوەتەوە.
• مافی پێكهاتەكان لە بەهرەمەندبوون لە كولتووری تایبەتیان: بەپێی ماددەی (2) لە جاڕنامەی نەتەوەیەكگرتووەكان پەیوەست بە كەمینەكان بۆ ساڵی 1992، (لەسەر دەوڵەتانە هەموو رێوشوێنێک بگرنەبەر كە بواری گونجاو بۆ كەسانی سەر بە پێكهاتەكان لە پەرەپێدانی كولتووریان دەڕەخسێنن.)

مەبەست لە كولتووری پێكهاتە ئەوەیە كە گرووپەكە لەوانی دیكە جیادەكاتەوە، هونەر و ئەدەب و شێوازی ژیان و نەریت و بەها تایبەتەكان بە پێكهاتەكە دەگرێتەوە. ئەمە زۆر گرنگە بۆ تاكەكانی پێكهاتەكە لەبەرئەوەی كە وایان لێدەكات بە ئازادی بیر لە ناسنامەی كولتووریی خۆیان بكەنەوە و هەست بكەن سەر بە گرووپێكی جیاوازن. لەوەشەوە مافی تاكەكانی پێكهاتەكانە كە بە گرووپ بەشداری لە ژیانی كولتووری و بەرهەمهێنانی هونەری و ئەدەبی و زانستیی پێكهاتەكەیان بكەن، بەشێوەیەك كە كەلەپووریان بپارێزێت و لەبەرامبەر كولتووری ئەوانی دیكەدا رێزلێگیراوبێت. پێویستە بەشێوەیەك مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت كە بۆنی جیاكاری یان سووكایەتی لێ نەیەت.

• مافی راگەیاندن و پەیڕەوكردنی ئایینی: مەبەست لەو مافە ئەوەیە كە تاكەكانی پێكهاتەیەكی ئایینی بە ئازادی پەیڕەوی لە ئایینی گرووپەكەیان بكەن، تەنانەت ئەگەر پێچەوانەی ئایینی فەرمیی دەوڵەت یان ئایینی زۆربەی دانیشتووانیش بێت. چونكە واباوە كە ئەندامانی ئەو پێكهاتانە بەرەوڕووی جۆرێك لە جۆرەكانی گوشار و جیاكاری و كردەوەی دەمارگیری لەلایەن باوەڕدارانی ئایینی زۆرینەی وڵات دەبنەوە، جا بەشێوەیەكی رێكخراو یان ناڕێكخراو بێت.

رووكارەكانی ئەو مافەش ئەوەن كە تاكەكانی پێكهاتە ئایینیەكە بەئاشكرا بتوانن پەیڕەوی لە ئایینەكەیان بکەن و دامەزراوەی تایبەت بە فێربوون و پیادەكردنی رێوڕەسمەكانیان هەبێت و مافی پشوویان لە بۆنە و جەژنەكانی خۆیاندا هەبێت.

• مافی پێكهاتەكان لە دروستكردنی رایەڵە تایبەتەكان (الروابط الخاصة): مەبەست لەو مافە بریتییە لەوەی كە تاكەكانی پێكهاتەكان ئازادانە مافی ئەوەیان هەبێت رایەڵەی تایبەتیان هەبێت و پارێزگاری لەبەردەوامبوونی بكەن. وەك كۆڕبەند و كۆمەڵەی تایبەت بە پێكهاتەكەیان كە دەبنە هۆی كۆكردنەوەی تاكەكانیان و بەهێزكردنی پەیوەندی و رایەڵەی نێوانیان. هەروەها پەیوەندییان لەگەڵ تاكەكانی پێكهاتەكانی دیكەی وڵات یان هاووڵاتیانی وڵاتانی بیانی كە پەیوەندی نەتەوەیی یان ئایینی یان ئیتنیکی كۆیاندەكەنەوە و ئاستەنگەكانی بەردەمی ئەو پەیوەندی و رایەڵانە نەهێڵدرێن.

دووەم: مافە دەستەجەمعییەکانی پێكهاتەكان: مەبەست لێی ئەو مافانەن كە دەبێت پێكهاتەكان بە سیفەتی گرووپ و بەكۆمەڵ لێی بەهرەمەندبن و گەرەنتی بكرێن، ئەوانیش خۆیان لەمانەی خوارەوەدا دەبیننەوە:

• مافی گەشەكردن: هەر لە دامەزراندنی رێکخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانەوە چەمكی گەشەپێدان وەك مافێك لە مافەكانی مرۆڤ سەریهەڵدا و بایەخی پێدرا، لەبەرئەوەی گەشەپێدان پرۆسەیەكی ئابووری، كۆمەڵایەتی، كولتووری و سیاسییە، ئامانجی ئەوەیە كە هەمیشە تاك لەناو كۆمەڵگادا بەرەوپێش بەرێت.

مافی گەشەپێدان وەك یەكێك لە مافەكانی مرۆڤ لە رێسایەكی بەرفەرمانی نێودەوڵەتییەوە سەرچاوەی گرتووە كە جەخت لەسەر پابەندیی دەوڵەتان بە دابینكردنی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دابەشكردنی سامان بەسەر هەموو هاووڵاتیاندا و باشكردنی بارودۆخی ژیانی هەمووان دەكات. كەواتە ئەو مافە بۆ هەمووانە، بەڵام پێكهاتەكان ئەو كاتە دەتوانن لێی بەهرەمەندبن كە دەوڵەت رێسا و رێكاری گونجاو بگرێتەبەر تا دەرفەتی یەكسان بۆ ئەو مەبەستە بڕەخسێنێت.

• مافی پاراستن: مافی بوون و ناسنامە مافێكی گرنگ و رەسەنی پێكهاتەكانە بە مەبەستی گەرەنتیكردنی مانەوەیان و جەختكردنەوە لەسەر تایبەتمەندییان. ئەوەش لەسەر دەوڵەتە كە بە رێگەی یاسا ناوخۆییەكان و دانانی رێكاری تایبەت و گرتنەبەری رێوشوێنی گونجاو و كاریگەری كارگێڕی و دادوەری، وابكات نەهێڵێت پێكهاتەكان چ بەشێكیان یان هەموویان بەرەوڕووی دەستدرێژی و هێرش و هەڕەشە ببنەوە و لەناوببرێن.
• مافی بەشداریکردن لە بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەتدا: مەبەست لێی ئەوەیە کە رێگە خۆشبكرێت بۆ پێكهاتەكان بۆ بەشداریکردن بە یەکسانی لە هەموو بوارەكانی ژیانی گشتیدا، ئەمەش نایەتەدی تەنیا بە بەشداریی چالاکانەی پێكهاتە نەبێت لە بەرامبەر پابەندبوونێکی روون لەلایەن دەوڵەتەوە. دەبێ دەرفەتی بەشداریکردنیان پێبدرێت، ئەوەش بە یەکێک لە بنەماكانی دیموکراسی دادەنرێت و بەوە دێتەدی كە نوێنەریان لە دامەزراوە سەرەكییەكانی دەوڵەتدا هەبێت. جگە لەوەی كە مافی پێكهاتە و ئەندامەکانیەتی بەشداری لە بەرەوپێشبردنی دەوڵەتەكەیاندا بكەن، بگرە ئەرکیشە لەسەریان کە بەڕێگەی بەشدارییان لە بەڕێوەبردنیدا، خزمەت بەو دەوڵەتە بكەن كە تێیدا هاووڵاتین.
• مافی پێكهاتەكان لە یاساكانی هەرێمی كوردستاندا

ئاشكرایە كوردستان كۆمەڵگەیەكی فرەچەشن و فرەپێكهاتەیە، بۆیە مەسەلەی مافی پێكهاتەكان هەمیشە جێی بایەخی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان بووە و دیدگایەکی روونی لەبارەوە هەبووە. لەوەشەوە، هەر لە دامەزرانی هەرێمی كوردستانەوە لە دوای ساڵی 1991، ئەو بایەخە بە چوارچێوەیەكی یاساییەوە پراكتیزە كراوە. لەبەرئەوەش كە قەوارەی هەرێمی كوردستان لەلایەك میراتگری دەسەڵاتی عێراقییە لە چوارچێوەی سنوورە دەستووریەكەیدا و لەلایەكی دیكەش وەك هەرێمێكی فیدراڵی جۆرێك لە سەربەخۆیی یاسایی بەپێی دەستووری ساڵی 2005 هەیە، بۆیە دەتوانین بڵێین تاكەكانی پێكهاتەكان سەرەڕای ئەوەی وەك تاك لە هەموو مافەكانی تاك لە هەرێمی كوردستان بەهرەمەند دەبن، ئەوا مافەكانیان (وەك پێكهاتە) لە هەرێمی كوردستاندا، لە چەند چوارچێوەیەكی یاساییدا خۆی دەبینێتەوە كە هەموویان پێكەوە یەكدی تەواو دەكەن. لێرەدا مەبەستمانە فۆكەس بخەینە سەر ئەو مافانەی كە وەك پێكهاتە بۆ تاكەكانی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەردەستن، ئەوانیش خۆیان لەم چوارچێوانەی خوارەوەدا دەبیننەوە:

2-1) لە چوارچێوەی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكاندا

بەوپێیەی دەوڵەتی عێراق كە لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا دامەزراوە دەوڵەتێكی سادە بووە، بۆیە بەپێی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی، هەموو ئەو پابەندییە یاساییانەی لە ئەنجامی پەسندكردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ و پێكهاتەكانەوە كەوتوونەتە سەر شانی، هێزی پابەندییان بۆ هەموو بەش و دامەزراوەیەكی سەر خاكی عێراق هەیە و بگرە بەمیراتیش بۆ هەموو حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان دەگوازرێنەوە. جا بەشێوەی دەوڵەتی سادە بمێنێتەوە یان ببێتە فیدراڵی. لەو روانگەیەشەوە، هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی یاسایی دەستووری لە چوارچێوەی عێراقدا، هەموو ئەو پابەندییانەی دەكەوێتە ئەستۆ كە لە ئەنجامی لايەنبوونى عێراق لە پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ و مافی پێكهاتەكان كەوتوونەتە سەرشانی. جا ئەو پابەندییانە پێش دامەزرانی هەرێمی كوردستان بێت یان دوای ئەوە. ئەوانیش خۆیان لەم خاڵانەدا دەبیننەوە كە لەم رێككەوتننامانەی خوارەوەدا هاتوون و عێراق پەسندی كردوون ^([7]):

• رێككەوتننامەی قەدەخەكردنی تاوانی جینۆساید، ساڵی 1948: ئەم رێككەوتننامەیە پەیوەندییەكی پتەو و راستەوخۆی بە پێكهاتەكانەوە هەیە. چونكە ئەوە پێكهاتەكانن كە بەرەوڕووی جینۆساید دەبنەوە. ئەم رێككەوتننامەیە جینۆساید یان پیلانگێڕی، هاندان، دەستتێكەڵكردن و هەر هەوڵێك بۆ ئەنجامدانی جینۆساید قەدەخە دەكات. هەروەها جینۆساید بەوە پێناسە دەكات كە بریتییە لە كردارێك ئامانج لێی لەناوبردنی گشت یان بەشێكی گرووپێكی نەتەوەیی یان ئیتنیکی یان رەگەزی یان ئایینی بێت.
• پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیرییەكان، ساڵی 1966: عێراق لە ساڵی 1969 واژۆی كردووە و لە ساڵی 1970 پەسندی كردووە. بەپێی ئەو پەیماننامەیە، دەوڵەتانی لایەن، پەیمان دەدەن كە بەبێ جیاوازی لەسەر بنەمای رەگەز، رەنگ، زمان، ئایین و ….هتد ئەو مافانە گەرەنتی بكەن كە تیایدا هاتووە. مافەكانیش بریتین لە مافی كار، فەراهەمكردنی كەشێكی دادپەروەرانەی كار، گەرەنتی كۆمەڵایەتی، ئاستێكی ژیانی گونجاو لەڕووەكانی خواردن و جلوبەرگ و شوێنی نیشتەجێبوون، بەرزترین ئاستی بەردەست لە بواری تەندروستی و فێركردن…هتد.
• پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەكان، ساڵی 1966: لەساڵی 1969 عێراق ئیمزای لەسەر كردووە و لە ساڵی 1970 پەسندی كردووە. بەپێی ئەو پەیماننامەیە دەوڵەتانی لایەن پەیمان دەدەن كە بەبێ جیاوازی لەسەر بنەمای رەگەز، رەنگ، زمان، ئایین و …هتد، ئەو مافانە گەرەنتی بكەن كە تیایدا هاتووە. مافەكانیش بریتین لە مافی ژیان، مافی پارێزراوی لە ئەشكەنجە، مافی نەگیران و دەستبەسەركردنی هەڕەمەكی، ئازادیی هاتوچۆ و هەڵبژاردنی شوێنی نیشتەجێبوون، ئازادیی بیروڕا و ویژدان و ئایین، یەكسانی لەبەردەم دادگاكان و دامەزراوە دادوەرییەكان و …هتد.
• رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی نەهێشتنی هەموو جۆرەكانی جیاكاریی نەژادی، ساڵی 1966: ئەم رێككەوتننامەیە، بە لەبەرچاوگرتنی هەمەڕەنگیی پێكهاتەی دانیشتووانی عێراق، بایەخێكی تایبەتی هەیە، چونكە جەخت دەكاتەوە لەسەرئەوەی كە نابێت هیچ جۆرە جیاكاری یان هەڵاواردن (استثناء) یان كۆتكردنێك لەسەر بنەمای رەگەز یان رەنگ یان بنەچە یان بنەڕەتی نەتەوەیی یان ئیتنیكی بکرێت كە ببێتە هۆی پەكخستن یان ئاستەنگدانان لەبەردەم دانپێدانان بە مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتیەكان یان فەراهەمبوون و پیادەكردنیان بەیەكسانی. ئەمەش بوارەكانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كولتووری و هەر بوارێك لە بوارەكانی دیكەی ژیانی گشتی دەگرێتەوە.
• رێككەوتننامەی دژ بە ئەشكەنجەدان و جۆرەكانی دیكەی مامەڵە یان سزای قورس یان نامرۆڤانە یان سووكایەتی، ساڵی 1984: بەپێی ئەم رێككەوتننامەیە پێویستە دەوڵەت هەموو رێوشوێنێكی یاسایی و كارگێڕی و دادوەری بۆ قەدەخەكردنی ئەشكەنجەدان تەنانەت لەكاتی شەڕیشدا بگرێتەبەر. هەروەها ئەم رێككەوتننامەیە سەرەڕای گەرەنتیكردنی مافەكانی هەر تاكێك لە كۆمەڵگادا مافی پێكهاتەكانیش مسۆگەر دەكات.
• پەیمانی نێودەوڵەتیی پاراستنی تاک لە بێسەروشوێنكردن، ساڵی 1992: عێراق لە ساڵی 2010 چووەتە ناو ئەو پەیمانە. ئەم پەیماننامەیە داوا لە دەوڵەتانی لایەن دەكات خۆیان بەدوور بگرن لە دەستگیركردنی هاووڵاتی، یان دەستبەسەركردنیان بەشێوەیەكی هەڕەمەكی و دواتریش بێبەشكردنیان لە پارێزگاریی یاسایی. ئەرکی دەوڵەتی ئەندامە كە بەڕێگەی یاسا ئەو رەفتارە نامرۆڤانەیە (بێسەروشوێنكردن) قەدەخە بكات و قوربانییەكان بپارێزێت و بەڕێگەی دادگاكان و هێزەكانی ئاسایش ئەو یاسایانە بسەپێنێت. لەگەڵ ئەوەی كە رێگە بۆ قوربانییەكان خۆش بكات تا بتوانن داوای قەرەبوو بكەن و بەڕێگەی دامەزراوەكان یان دادگا، یان هەردووكیان، زیانەكانیان بۆ ببژێرن.

2-2) لە چوارچێوەی دەستووری عێراقی ساڵی 2005دا

وەك ئاشكرایە بەشێك لە هەر دەستوورێك بریتییە لە دیاریكردنی پەیوەندیی نێوان دامەزراوەكان و هاووڵاتیان كە بەشێوەیەكی سەرەكی خۆی لە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكان لەهەمبەر مافە سرووشتیەكانی هاووڵاتیدا، یان ئەرك و پابەندییەكانی دامەزراوەكان لە فەراهەمكردن و مسۆگەركردنی ئەو مافانەی هاووڵاتیاندا دەبینێتەوە. بەوپێیەی كە هەرێمی كوردستانیش قەوارەیەكی دەستوورییە و لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراقدا ماف و ئەركەكانی دیاریكراوە، هەموو ئەو مافانەی هاووڵاتیان، چ وەك تاك و چ وەك گرووپ (بەپێكهاتەكانیشەوە) كە لە دەروازەی یەكەم و دووەمدا هاتوون، پابەندییان بۆ هەرێمی كوردستان هەیە و هاووڵاتیان لە هەرێمدا لێی بەهرەمەند دەبن. ئەوەی كە پەیوەندی بە بابەتەكەمانەوە هەیە، ئەم ماددە و بڕگانەی خوارەوەی دەستوورەكەن:

یەكەم: مافەكانی پەیوەست بە ئازادیی باوەڕ و ئایین:

مەبەست لێیان ئەو ماددانەن كە جەخت لەسەر دانپێدانان بە بوونی پێكهاتە ئایینیەكان و مافەكانیان لەڕووی ئازادیی باوەڕی ئایینی و مەزهەبییان و ئەنجامدانی رێوڕەسمەكانیان دەكەنەوە.

• ماددەی (2/ دووەم): ئەم دەستوورە گەرەنتی تەواوی مافە ئایینیەکانی سەرجەم تاکەکان لە ئازادیی باوەڕ و مومارەسەی ئایینی، وەک مەسیحی و ئێزدی و سابیئەی مەندائی دەكات.
• ماددەی (3): عێراق وڵاتێکی فرەنەتەوە و ئایین و مەزهەبە…..
• ماددەی (10): مەزارگە پیرۆزەکان و شوێنە ئایینییەکان لە عێراقدا، قەوارەی ئایینی و شارستانین، دەوڵەتیش پابەندە بە چەسپاندن و پاراستنی شكۆیان. هەروەها گەرەنتی ئەوە دەكات کە بە ئازادی سرووت و رێوڕەسمەكانیان تێدا ئەنجام بدرێن.
• ماددەی (42): هەموو تاكێك لە بیروبۆچوون و ویژدان و باوەڕیدا ئازادە.
• ماددەی (43 /یەکەم): پەیڕەوانی هەموو ئایین یان مەزهەبێک ئازادن لە:
• پەیڕەوكردنی رێوڕەسمە ئایینیەكەیان، لەوانەش شەعائیری حوسەینی.
• کارگێڕیی ئەوقاف و کاروبار و دەزگا ئایینیەکانیان، بە یاسا رێکدەخرێن.
• ماددەی (43/دووەم): دەوڵەت گەرەنتی ئازادیی پەرستن و پاراستنی پەرستگاكان دەكات.

دووەم: مافەكانی پەیوەست بە زمان و ناسنامە و كولتوور

مەبەست لێیان ئەو ماددانەن كە جەخت لەسەر مافی پێكهاتەكان لە بەكارهێنانی زمانیان لە پەیوەندییە تایبەت و گشتیەكانیان وهەروەها لە پرۆسەی فێركاریدا دەكەنەوە. ئەوانەش بەم شێوەیەی خوارەوەن:

• ماددەی (4/یەکەم): زمانی عەرەبی و کوردی دوو زمانی فەرمین لە عێراقدا، مافی عێراقییەکانە منداڵەکانیان بە زمانی دایکیان، وەک تورکمانی و سریانی و ئەرمەنی، لە دامەزراوە فێركارییەكانی حکومەتدا فێر بکەن. ئەمەش بەپێی رێنماییە پەروەردەییەکان، یان بە هەر زمانێکی دیکە لە دامەزراوە فێركارییە تایبەتییەکاندا دەبێت.
• ماددەی (4/چوارەم): تورکمانی و سریانی دوو زمانی رەسمی دیکەن لەو یەکە ئیدارییانەدا کە تێیاندا چڕبوونەتەوە.
• ماددەی (4/پێنجەم): هەر هەرێمێك یان پارێزگایەک بۆی هەیە هەر زمانێکی ناوچەیی، وەك زمانێكی دیكەی فەرمی دابنێت، ئەگەر زۆرینەی دانیشتووانەکەی بە گشتپرسی ئەوەیان پەسند كرد. 

سێیەم: مافەكانی پەیوەست بە یەكسانی و بەشداریكردن لە حوكمڕانیدا

ئەمانە بریتین لەم ماددانەی خوارەوە:

• ماددەی (14): عێراقییەکان، بەبێ جیاوازیکردن لەسەر بنەمای رەگەز یان نەتەوە یان بنەچە یان رەنگ، ئایین، مەزهەب یان باوەڕ و بیروبۆچوون یان باری ئابووری و کۆمەڵایەتی، لەبەردەم یاسادا یەکسانن.
• مادەی (16): دەرفەتی یەکسان مافێکی مسۆگەركراوی هەموو عێراقییەکانە، دەوڵەتیش گەرەنتی کار بۆ بەدیهێنانی ئەمە دەكات و رێوشوێنە پێویستەكان بۆ بەدیهێنانیشی دەگرێتەبەر.

چوارەم: مافەكانی پەیوەست بە پاراستنی پێكهاتەكان

بریتین لەم ماددانەی خوارەوە:

• ماددەی (7/یەکەم): هەر قەوارە و رێبازێک قەدەخە دەكرێت کە رەگەزپەرستی، تیرۆر، یان تەكفیر و پاکتاوی مەزهەبی لە خۆی بگرێت، یان خەڵكیان بۆ هان بدات، یاخود رێخۆشكەری بۆ بكات و پیرۆزیان بكات و پاساویان بۆ بهێنێتەوە. بەتایبەتی بەعسی سەدامی و رەمزەكانی لە عێراقدا، لەژێر هەر ناوێکدا بێت قەدەخەن، ئەمەش بە فرەیی سیاسی لە عێراق ناژمێردرێت و بە یاسا رێکدەخرێت.
• ماددەی (18/سێیەم): ا– قەدەخەیە بەهەر هۆکارێک بێت رەگەزنامەی عێراقی لە هەر كەسێك بسەندرێتەوە كە بەعێراقی لەدایك بووبێت ……
• ماددەی (18/پێنجەم): رەگەزنامەی عێراقی بەئامانجی سیاسەتێكی نیشتەجێكردن نابەخشرێت كە پێكهاتەی دانیشتووان لەعێراقدا تێكبدات.
• ماددەی (23/سێیەم): ب- موڵکایەتی بە ئامانجی گۆڕینی پێكهاتەی دانیشتووان قەدەخەیە.
• ماددەی(37/دووەم): دەوڵەت گەرەنتی پاراستنی تاك لە هەوڵەكانی سەپاندنی هزری و سیاسی و ئایینی دەكات.

2-3) لە چوارچێوەی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستاندا

كاتێك لە 19ی ئایاری ساڵی 1992دا پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێردرا، ئەوە سەرەتای دەستپێكردنی پرۆسەی بە كرداریكردنی پرۆگرامی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان بوو كە نزیكەی 70 ساڵ بوو لە باشووری كوردستاندا سەریهەڵدابوو. بۆیە هەرچەند ئاستی كێشە و كەلێن و كاولكارییەكانی كوردستان بەهۆی چەندین ساڵ زوڵم و تاوانكاری و هەوڵەكانی حكومەتەكانی عێراقەوە زۆر بوو، بەڵام بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان دیدگایەکی روون و ئامادەی هەبوو بۆ لایەنە هەرە سەرەكییەكان و كێشە و گرفتەكان و داهاتووی كوردستان. لەنێو ئەوانیشدا، تێگەیشتن لە واقیعی فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبیی كۆمەڵگای كوردستان و دیاریكردنی مامەڵەیەكی دروست و هاوسەنگ لە نێوانیان. ئەمەش بێگومان هەر لەسەرەتاوە لە سیستمی یاسایی و سیاسیی هەرێمدا رەنگیدایەوە. لێرەشدا وەك لایەنی پەیوەندیدار بەبابەتەكەمان جەخت لەسەر لایەنی یاسایی مافی پێكهاتەكان لە یاساكانی هەرێمدا دەكەینەوە كە بەم شێوەیەی خوارەوەیە:

یەكەم: مافەكانی پەیوەست بەئازادیی باوەڕ و ئایین

• یاسای هەمواركراوی ژماره‌(4)ی ساڵی (1998)ی سه‌ندیكای رۆژنامه‌ڤانان:

ماددەی (چوارەم/8): باس لە ئەركەكانی سەندیكای رۆژنامەڤانان دەكات كە یەكێكیان بریتییە لە رەواجدان بە بنەماكانی لێبووردەیی و داكوتانی رەگی برایەتی نەتەوەیی و ئایینی و یەكسانی لە هەرێمی كوردستاندا.

• یاسای ژماره ‌(11)ی ساڵی 2007 ، یاسای وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئایینی له‌ هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق، لەم ماددانەی خوارەوەدا هاتووە:
• ماددەی (دووەم/شەشەم): لە ئەركەكانی وەزارەتی ئەوقاف بریتییە لە بەهێزكردنی پەیوەندی لەنێوان ئایین و ئایینزا و تایفە جۆربەجۆرەكانی كوردستان-عێراق.
• ماددەی (دووەم/حەوتەم): لە ئەركەكانی وەزارەتی ئەوقاف بریتییە لە درووستكردن و نۆژەنكردنەوەی مزگەوت و پەرستگاكانی دیكە….
• ماددەی (دووەم/دەیەم): لە ئەركەكانی وەزارەتی ئەوقاف بریتییە لە گرنگیدان بە كاروباری ئایین وتایەفە و ئایینزاكان لە هەرێمدا بەجۆرێك كە گیانی لێبووردەیی لەنێوان ئایینەكان بپارێزێ و بەیەكگەیشتنی نێوانیان دابین بكات.
• یاسای ژماره ‌(35)ی ساڵی 2007، یاسای رۆژنامه‌گه‌ری له‌ هه‌رێمی كوردستان:

ماددەی (نۆیەم/2و3): رۆژنامەنووس ئەگەر سووكایەتی بە بیروباوەڕ و رێوڕەسمە ئایینیەكان بكات، یان سووكایەتی بە سیمبوڵ و پیرۆزییەكانی هەر ئایین و ئایینزایەك بكات و لەكەداریان بكات، ئەوا لەنێوان (1-5) ملیۆن دیناردا سزای دارایی دەدرێت.

• تەواوی یاساى ژماره‌ (4)ى ساڵى 2010 یاساى ده‌سته‌ى سه‌ربه‌خۆى مافى مرۆڤـ له‌ هه‌رێمى كوردستان ـ عێراق.

دووەم: مافەكانی پەیوەست بە زمان و ناسنامە و كوولتور:

• یاسای وەزارەتی پەروەردە ژمارە (4)ی ساڵی 1992 هەمواركراو، لەم ماددانەی خوارەوەدا:
• لەماددەی (چوارەم/1)ی یاساكەدا هاتووە كە وەزارەت بۆ بەجێگەیاندنی ئەركەكانی سیاسەتی پەروەردەیی دادەنێت، بە مەرجێك وێڕای گونجانی لەگەڵ سروشت و پێداویستییەكانی كۆمەڵگای كوردستان، تایبەتمەندیی نەتەوەیی پێكهاتەكانی رەچاوكردبێت.
• ماددەی (چوارەم/4)هەمواركراو، لەو ناوچانەی كە ئەوانەی بەو زمانانە دەدوێن چڕییەك پێكدەهێنن، مافی خوێندن بەزمانی دایك بۆ پێكهاتەكانی توركمان و سریانی و ئەرمەنی دابیندەكات.
• یاسای ژماره‌ (9) ی ساڵی 2009 یاساى هه‌مواركردنى یه‌كه‌مى یاساى په‌سندكردنى پڕۆژه‌ى ده‌ستوورى هه‌رێمى كوردستان ژماره‌ (16) ى ساڵى 2008:

ماددەی (حەوتەم): بەمەبەستی ئاگایی هاووڵاتیان لە دەقی پەسندكراوی پرۆژەی دەستوورەكە لەلایەن پەرلەمانەوە، ئەوا سەرەڕای چاپكردنی بە هەردوو زمانی كوردی وعەرەبی، دەبێت بە زمانی پێكهاتەكانی كوردستانیش (توركمانی و سریانی) چاپ بكرێت.

یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2010 ، یاسای وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی هەرێمی كوردستان-عێراق:

ماددەی (دووەم/ دووەم): یەكێك لە ئەركەكانی وەزارەت بریتییە لە رێزگرتن لە فرەیی هزری و كولتووری و نەتەوەیی و بایەخدان بە زمانی نەتەوەكانی دیكەی هەرێم لەپاڵ زمانی كوردیدا.

• یاساى ژماره‌ (6)ى ساڵى 2014- یاساى زمانه‌ فه‌رمییه‌كان له‌ هه‌رێمى كوردستان ـ عێراق، لەم ماددانەی خوارەوەدا:
• ماددەی (3): ئاماژە دەدات بەوەی كە زمانەكانی (توركمانی، سریانی، ئەرمەنی) لەپاڵ هەردوو زمانی فەرمی هەرێمدا (كوردی و عەرەبی)، لە یەكەی بەڕێوەبەرایەتی خۆیاندا و لەكاتی پێویستدا، زمانی فەرمین.
• ماددەی (10/یەكەم): زمانی پێكهاتەكان لە نووسینی تابلۆی سەرجەم دامەزراوە و فەرمانگە حكومیەكاندا، لەپاڵ زمانی كوردی و عەرەبی، رەچاو دەكرێ.
• ماددەی (20/دووەم): بۆ پێكهاتەكانی هەرێم هەیە كە بەزمانی خۆیان میدیایان هەبێت.
• ماددەی (22): لە هەر یەكەیەكی بەڕێوەبردندا كە چڕیی دانیشتووانەكەی سەر بە پێكهاتە نەتەوەییەكانی دیكە بن، زمانی خۆیان لەپاڵ زمانی كوردیدا دەبێتە زمانی فەرمی بۆ خوێندن، ئاخاوتن، كاروباری كارگێڕی و ناوخۆیی.
• یاساى ژمارە (4)ى ساڵى 2015، یاساى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمی کوردستان ـ عێراق بۆ راپرسی:

ماددەی (6) : بەمەبەستی ئاگایی هاووڵاتیان لە دەقی پەسندكراوی پرۆژە دەستوورەكە لەلایەن پەرلەمانەوە، ئەوا سەرەڕای چاپكردنی بەهەردوو زمانی كوردی و عەرەبی، دەبێت بە زمانی پێكهاتەكانی كوردستانیش (توركمانی و سریانی و ئەرمەنی) چاپ بكرێت.

• پەیڕەوی ژمارە (1)ی ساڵی 2019ی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان:

ماددەی (هەشتەم/6): دامەزراندنی فەرمانگەی كاروباری پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكان.

• بڕیاری ژمارە (47)ی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە دیاریكردنی رۆژانی بۆنە فەرمییەكانی پێكهاتەی کریستیان لە هەرێمی كوردستان- عێراق، بەم شیوەیەی خوارەوە:

یەكەم: ئەو جەژن و بۆنانەی خوارەوە بە مۆڵەتی فەرمی دادەنرێن بۆ پێكهاتەی کریستیان لە هەریمی كوردستاندا:

• جەژنی لەدایكبوونی حەزرەتی مەسیح (درودی خوای لێبێ) رۆژانی 25-26/ كانوونی یەكەم لە هەر ساڵێك.
• جەژنی گەورە سێ رۆژ.
• جەژنی هەڵكشان (الصعود) یەك رۆژ.

دووەم: ئەو بۆنانەی خوارەوە بەمۆڵەتی فەرمی دادەنرێن بۆ ئاشوورییەكان:

• یەكی نیسانی هەر ساڵێك – سەری ساڵی ئاشووری.
• جەژنی (نووسەر دیل) – یەك رۆژ.

سێیەم: (7ی ئاب)ی هەر ساڵێك بە رۆژی شەهیدی ئاشووری دادەنرێ و دەكرێتە رۆژی ماتەمینی نەتەوایەتییان.

• بڕیاری ژمارە (1)ی ساڵی 2020ی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە دیاریكردنی رۆژانی بۆنە فەرمییەكانی پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان- عێراق:

یەكەم: ئەم بۆنانەی خوارەوە بۆنەی فەرمین بۆ پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان:

• 17/11 هەموو ساڵێك وەك رۆژی زمان و كولتووری پێكهاتەی توركمان.
• 25/2 رۆژی رۆژنامەگەریی پێكهاتەی توركمان.

سێیەم: مافەكانی پەیوەست بە یەكسانی و بەشداریكردن لە حوكمڕانیدا

• یاسای ژماره‌ (1) ی ساڵی 1992 ، یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانی كوردستان:
• ماددەی (بیست و دووەم/1): هەر پێكهاتەیەكی هەرێمی كوردستان بۆی هەیە بە لیستی تایبەت بە پێكهاتەكەی بەشداری هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان بكات.
• ماددەی (سی و شەشەم/ دووبارە): تایبەتە بەدیاریكردنی كورسیی كۆتا ئایینی و نەتەوەییەكان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان، بەم شێوەیە:
• پێنج كورسی بۆ پێكهاتەكانی سریان، كلدان و ئاشووری تەرخاندەكرێت.
• پێنج كورسی بۆ پێكهاتەی توركمان تەرخاندەكرێت.
• یەك كورسی بۆ پێكهاتەی ئەرمەن تەرخاندەكرێت.
• یاسای وەزارەتی پەروەردە ژمارە (4)ی ساڵی 1992 هەمواركراو:

ماددەی (بیست و یەك/ 10 و11)ی هەمواركراو: بۆ گەرەنتیكردنی خوێندنی پێكهاتەكان بە زمانی خۆیان وەك لەپێشەوە بڕیاری لەسەر دراوە، دوو بەڕێوەبەرایەتی گشتی لە پێكهاتەی ناوەندی وەزارەت بۆ خوێندنی (توركمانی و سریانی) كراونەتەوە.

• یاسای ژماره‌ (17) ی ساڵی 1993، یاسای حیزبه‌كانی هه‌رێمی كوردستان-عێراق:

ماددەی (چوارەم/5): بۆ پێدانی مۆڵەت، مەرجە كە بیروباوەڕی حیزب دووربێت لە بڵاوكردنەوەی دووبەرەكی و جیاوازی لە رەگەز و ئایین و مەزهەبدا.

• یاسای ژماره‌ (4)ى ساڵی 2002ی یه‌كێتی مامۆستایانی كوردستان ـ عێراق هەمواركراو، لەم ماددانەی خوارەوەدا:
• ماددەی (سێزدەم/ب) هەمواركراو، لە پێكهێنانی مەكتەبی سكرتاریەتی یەكێتی مامۆستایاندا رەچاوی نوێنەرایەتی توركمان و كلدان، سریان و ئاشووری دەكرێت.
• ماددەی (چواردەم/ دووەم/ 3)هەمواركراو، لەو لقانەی یەكێتیەكەدا كە نەتەوەكانی توركمان و كلدان، سریان و ئاشووری هەن، رەچاوی ئەوە دەكرێت كە نوێنەریان هەبێت.
• یاسای ژماره ‌(11)ی ساڵی 2007، یاسای وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئایینی له‌ هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق:
• ماددەی (سێیەم/نۆیەم و دەیەم): لە پێكهاتەكانی وەزارەتدا دوو بەڕێوەبەرایەتی گشتی هەن، یەكیان بۆ ئایینی مەسیحی و ئەوەی دیكەیان بۆ ئایینی ئێزدی.
• بەیانی ژمارە (1)ی ساڵی 2017ی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی:

دامەزراندنی بەڕێوەبەرایەتی پێكەوەژیانی ئایینەكان لە دیوانی وەزارەت.

• یاسای ژماره‌ (23) ی ساڵی 2007، یاسای ده‌سه‌ڵاتی داده‌وه‌ریی هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق:
• ماددەی (ماددەی نۆیەم/ دەیەم): لەبارەی جۆرەكانی دادگاكان، دادگای کاروباری کەسێتی بۆ کریستیان و ئێزدی و ئایینەكانی دیكە هەن.
• ماددەی (سی و دووەم/ یەكەم): لە مەڵبەندی هەر پارێزگایەك دادگایەكی کاروباری کەسێتی بۆ کریستیان و ئێزدییەكان و ئایینەكانی دیكە پێكدەهێنرێت کە دادوەری تایبەتمەند بە کاروباری کەسێتی بۆ دادەنرێ….
• یاساى ژماره‌ (4)ى ساڵى 2009ی یاساى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجوومه‌نه‌كانى پارێزگاكان و قه‌زا و ناحیه‌كان له‌ هه‌رێمى كوردستان ـ عێراق:

ماددەی (سی و دووەم/ دووبارە):

• لە ئەنجوومەنی پارێزگای دهۆك دوو كورسی تەرخان دەكرێت بۆ كلدان، سریان و ئاشووری و پاڵێوراوانی خۆیان كێبڕكێی لەسەر دەكەن.
• لە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك یەك كورسی تەرخان دەكرێت بۆ پێكهاتەی ئەرمەن و پاڵێوراوانی خۆیان كێبڕكێی لەسەر دەكەن.
• لە ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی یەك كورسی تەرخان دەكرێت بۆ كلدان سریان ئاشووری و پاڵێوراوانی خۆیان كێبڕكێی لەسەر دەكەن.
• لە ئەنجوومەنی پارێزگای هەولێر دوو كورسی بۆ كلدان، سریان و ئاشووری و سێ كورسیش بۆ توركمان تەرخان دەكرێت و پاڵێوراوانی پێكهاتەكان كێبڕكێی لەسەر دەكەن.
• یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2010 ، یاسای وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی هەرێمی كوردستان-عێراق :

ماددەی (سێیەم/ حەوتەم/ خاڵەكانی 6 و 7): لە بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكاندا دوو بەڕێوەبەرایەتی تایبەت بە كاروباری رۆشنبیری و هونەری (توركمان و سریان) هەن.

• یاسای ژماره‌ (4)ی ساڵی 2014 ، یاسای كۆمیسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن و راپرسی:

ماددەی (پێنجەم/ یەكەم/ 1): دەبێت نوێنەری پێكهاتەكان لەناو ئەنجوومەنی كۆمیسیاراندا كە ژمارەیان 9 كۆمیسیارە، گەرەنتی بكرێت.

ماددەی (18): لە پێكهێنانی كۆمیسیۆندا هاوسەنگی لە نوێنەرایەتی پێكهاتە نەتەوەییەكان گەرەنتی دەكرێت.

• یاساى ژماره‌ (5)ى ساڵى 2014، یاساى بودجه‌ى حیزبه‌كان له‌ هه‌رێمى كوردستان ـ عێراق:

ماددەی (دووەم/ حەوتەم): ئاماژە بەوە دەكات كە هەر حیزبێك خاوەنی كورسیی كۆتای خولی بەردەوامی پەرلەمان بێت ئەوا وەك پشتیوانیكردنی، بەڕێژەیەكی دیاریكراو لە بودجەی گشتی بودجەی پێدەدرێت. لەوەشیاندا بەهای كورسی كۆتای پێكهاتەكان بودجەیەكی زیاتری بۆ دیاریكراوە وەك لە بەهای كورسی حزبی دیكە كە كۆتای پێكهاتەكان نەبێت.

• یاساى ژمارە (4)ى ساڵى 2015، یاساى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوورى کوردستان ـ عێراق بۆ راپرسی:

ماددەی (2/ یەكەم): لە پێكهێنانی لیژنەی ئامادەكردنی رەشنووسی دەستووری هەرێمدا، مەرج دادەنێت كە دەبێت نوێنەری پێكهاتەكان لەخۆبگرێت.

• یاساى ژمارە (1)ى ساڵى 2015، یاساى ئیدارەى پارێزگاى هەڵەبجە لە هەرێمى کوردستان ـ عێراق.

ماددەی (2/یەكەم): مەرج دادەنێت كە دەبێت لە ئەنجوومەنی پارێزگای هەڵەبجەدا نوێنەری پێكهاتەی (كاكەیی) تێدابێت.

چوارەم: مافەكانی پەیوەست بە پاراستنی پێكهاتەكان:

• یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (11) ساڵی 1969ی هەمواركراو كە لە هەرێمی كوردستان بەركارە:
• ماددەی (200/2):

سزا دەدرێت بە بەندكردن بۆ ماوەیەك كە لە 7 ساڵ زیاتر نەبێت یان حەبسكردن، هەر كەسێك كە هانی مەزهەبگەرایی و تیرەگەرایی بدات یان كێشە لەنێوان پێکهاتەکاندا بنێتەوە و رق و كینە لەنێوان دانیشتووانی عێراقدا بڵاوبكاتەوە.

• ماددەی (261)

هەر كەسێك كە پێگەیەكی ئایینێكی دانپێدانراو بەناڕەوا بەكاربهێنێت سزا دەدرێ بە سزایەك كە لە ساڵێك زیاتر نەبێت یان بە سزای دارایی.

• ماددەی (372):

سزا دەردێت بە بەندكردن بۆ ماوەیەك كە لە 3 ساڵ زیاتر نەبێت یان بە سزای دارایی، هەر كەسێك یەكێك لەم كارانەی خوارەوە بکات:

1. هەركەسێك بە یەكێك لە ئامرازەکانی راگەیاندن هێرش بكاتە سەر بیروباوەڕی گرووپێکی ئایینی یان سووكایەتی بە دروشمەكانی بكات.
2. هەر كەسێك بە ئەنقەست رێوڕەسم و ئاهەنگ و كۆڕ و كۆبوونەوەی ئایینی گرووپێک بشێوێنێ یان رێگری لێبكات.
3. هەر باڵەخانەیەكی ئامادەكراو بۆ رێوڕەسمەكانی تیرەیەكی ئایینی یان هێمایەك یان هەر شتێكی دیكەی پیرۆز لەڕووی ئایینی، تێكبدات یان لەناوی بەرێت یان بیشێوێنێت یان پیسی بكات.
4. هەر كەسێك كتێبێكی پیرۆزی پێكهاتەیەكی ئایینی چاپ بكات یان بڵاوی بكاتەوە و بە ئەنقەست دەقی كتێبەكە بگۆڕێت، بەشێوەیەك كە واتاكەی بگۆڕێت یان یەكێ لە حوكمەكانی، یان یەكێ لە رێنماییەكانی بسڕێتەوە.
5. هەر كەسێك بەئاشكرا سووكایەتی بەهێمایەك یان كەسێك بكات كە لەلایەن گرووپێکی ئایینی بەپیرۆز دادەنرێت.
6. هەركەسێك بەئاشكرا و بەمەبەستی گاڵتەپێكردن لاسایی خواپەرستی یان ئاهەنگێكی ئایینی بكاتەوە.

• یاسای ژماره‌ (18)ی ساڵی 1993، یاسای كۆمه‌ڵه‌ ‌و رێكخراوه‌كانی هه‌رێمی كوردستان-عیراق:

ماددەی (چوارەم/3): لە ئامانجەكانی كۆمەڵە دەبێت مەرجی ئەوەی تێدابێت كە (نابێ جیاوازیی رەگەزی و ئایینی و مەزهەبی بكاتە ئامانج).

• یاسای ژماره‌ (3)ی ساڵی 2006، یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی (تیرۆر) له‌ هه‌رێمی كوردستان – عێراق:

ماددەی (یەكەم): لە پێناسەی كردەوەی تیرۆردا ئەوەی دیاریكردووە كە هەر توندوتیژییەكی سازدراو بە مەبەستی سیاسی، هزری یان تایفەگەری و رەگەزی دەگرێتەوە.

• یاساى ژماره‌ (11) ى ساڵى 2010 یاسای رێكخستنی خۆپیشاندان له‌ هه‌رێمی كوردستان ـ عێراق:

ماددەی (دووەم/ سێیەم): لەبارەی مەرجەكانی خۆپیشاندانیش دەڵێت كە نابێت مەبەست لە خۆپیشاندان، هاندانی گرووپێك بەهۆی (ئایین یان نەتەوە یان رەگەز) بێت لە دژی گرووپێكی دیكە.

2-4) لە چوارچێوەی یاسای پاراستنى مافى پێکهاتەکان لە کوردستان ژمارە (5) ساڵی 2015:

یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان ژمارە (5)ی ساڵی 2015، لە بواری دانپێدانان و پاراستنی پێكهاتەكان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بگرە عێراقیش، بەهەنگاوێكی گەورە دادەنرێت. بۆیە پێویست بوو بەتەنیا ئەم خاڵەی بابەتەكەمانی بۆ تەرخان بكەین تا بە وردی بزانین ئەو یاسایە چی بۆ پێكهاتەكان لەهەگبەدایە؟

یەكەم: ئەو پێكهاتانەی یاساكە دەیانگرێتەوە

بەپێی ماددەی (1/دووەم)ی یاساكە، پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان كە یاساكە دەیانگرێتەوە، بریتین لە هاووڵاتیانی كوردستانی عێراق لەم پێكهاتانەی خوارەوە:

• پێكهاتە نەتەوەییەكان: بەواتای ئەو كۆمەڵە و گرووپانەی كە لەسەر بنەمای نەتەوە، لە هەرێمی كوردستاندا بە پێكهاتە دەژمێردرێن و مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت، ئەوانیش بریتین لە:
• توركمان.
• كلدانی سریانی ئاشووری.
• ئەرمەن.
• پێكهاتە ئایینی و مەزهەبییەکان: بەواتای ئەو كۆمەڵە و گرووپانەی لەسەر بنەمای ئایین و ئایینزا لە هەرێمی كوردستاندا بە پێكهاتە دەژمێردرێن، ئەوانیش بریتین لە:
• کریستیان
• ئێزیدی
• سابیئەی مەندایی
• كاكەیی
• شەبەك
• فەیلی
• هی دیكە.

ئەوەی تێبینی دەكرێت، یاساكە هەوڵیداوە بەشێوەیەكی زۆر فراوان پێكهاتەكان دیاری بكات. هەندێك پێكهاتەی وەك كلدان، سریان ئاشووری و ئەرمەن، هەردوو پێوەری پێكهاتە نەتەوەییەكان و پێكهاتە ئایینیەكانیش دەیانگرێتەوە، چونكە سەرەڕای نەتەوە، لەڕووی ئایینیشەوە کریستیانن.

لەلایەكی دیكەوە، یاساكە لە كۆتایی ماددەكەدا دەستەواژەی (هی دیكە)ی بەكارهێناوە، ئەوەش واتا ئەو پۆلێنانەی پێشەوە بەشێوەیەكی حەسری نەهاتوون و دەكرێت هی دیكەشیان بۆ زیاد بكرێت، بەڵام رێكارو چۆنیەتی و كێ ئەو (هی دیكانە) دیاری دەكات؟ یاساكە ئەوەی دیاری نەكردووە.

دووەم: مافی بەكارهێنانی زمانی تایبەت

ماددەی (3/هەشتەم):

• حكومەت پابەند دەبێت بە پارێزگاری لە زمانى دایك، لـە رێگـەكانی مسـۆگەركردنى فێربوونیان، رۆشنبیربوون و بەڕێوەبردنى كەناڵى راگەیاندنی تایبەت بە خۆیان.
• حكومەت كردنەوەى بەشـى تایبـەت بـە زمانـە نەتەوەییـەكانى پێكهاتـەكان لـە زانكۆكـانى كوردستان و دامەزراندنى ئەكادیمیاى زانستى زمانەوانیى تایبەت بە خۆیـان بـەپێى پێویسـت مسۆگەر دەكات.

سێیەم: مافی پێكهاتەكان لە بەهرەمەندبوونیان لە كولتووری خۆیان

• ماددەی (4/ سێیەم): هەر پێكهاتەیەك مافى گوزارشتكردنى هەیە لە رۆشنبیرى و نەریتەكانى خۆى و حكومەت پابەند دەبێت بە پاراستنى كولتوور و ئایینى پێكهاتەكان.
• ماددەی (4/ چوارەم): ئەو تاكانەى سەر بە پێكهاتەیەكى دیاریكراون، بۆیان هەیە ناوەكانیـان بەویسـتى خۆیـان هەڵبژێرن، ناوى سیمبوڵ، یان كەسایەتییە مێژووییە گرنگەكانیان، یان رووداوى گرنگ كە بەسەریاندا هاتوون، بەپێى یاسا بەركارەكان، ناوى كەسایەتییەكانیان لـەناونانى شـەقام، گـەڕەك، گۆڕەپان و شوێنى دیكە لە ناوچەكانیان بەكاربهێنن.
• ماددەی (4/پێنجەم): پێكهاتەكان مافى پشووى تایبەت بە خۆیان لە بۆنە نەتـەوەیى و ئایینیـەكان هەیـە و ئـەو پشووانەش بۆ ئەوان فەرمی دەبن.

چوارەم: مافی راگەیاندنی ناسنامەی نەتەوەیی و پەیڕەوكردنی ئایینی

• ماددەی (4/یەكەم): هەر تاكێك مافى هەیـە ناسـنامەى ئـایینیى خـۆى ئاشـكرا بكـات و، ناسـنامەى نەتـەوەیى بپارێزێت، ئـەم مافـەش تـەنیا تایبەتە بە تاكەكەس و هیچ لایەنێك مافى نییە لێی بسەنێتەوە.
• ماددەی (4/دووەم): هەر پێكهاتەیەك بە یەكسانى لەگەڵ زۆرینە بۆى هەیە مـاف و ئازادییـە بنەڕەتییـەكانى لە ئازادیى بیركردنەوە، ئازادیى رادەربـڕین، دەزگاكـانى راگەیانـدن، ئـازادیى كۆبوونـەوە و دامەزراندنى كۆمەڵە و پیادەكردنى بیروباوەڕى ئایینی پیادە بكات و حكومــەت بەپێى یاسا بەركارەكان، بەشێوەیەكى یەكسان لە نێوان پێكهاتەكان، پابەنــد دەبێــت بــە پاڵپشــتیكردن و چــاودێریكردنى ئــەو ئازادییانە.

پێنجەم: مافی پێكهاتەكان لە دروستكردنی رایەڵە تایبەتەكان (الروابط الخاصة)

ماددەی (5): دەستە، رێكخراو، نوێنەرایـەتى پێكهاتـەكان، شـوێنەكانى پەرسـتن، بـەپێى یاسـا بـەركارەكان مـافى هاوبەنـدى، گەیانـدنى پەیوەندى رۆشنبیرى، فێركارى و كۆمەڵایەتى و پەرەپێدانیان هەیە لەگەڵ ئەوانەى لـە تایبەتمەنـدى ئیتنیکی، یان ئایینى و نەتەوەییدا لە ناوەوە و دەرەوە لەگەڵیاندا هاوبەشن…

شەشەم: مافی یەكسانبوون و گەشەكردنی كۆمەڵگای پێكهاتەكان:

• ماددەی (3/یەكەم): حكومەت مافى یەكسانى و هاودەرفـەتى لـە ژیـانى سیاسـى، رۆشـنبیرى، كۆمەڵایـەتى و ئابووری لە رێگەى یاسا و سیاسەتى كاریگەر بۆ ئەو تاكەى سەر بە پێكهاتەیەكە مسـۆگەر دەكات، هەروەها مافى بەشداریكردنیان لە وەرگرتنى ئەو بڕیارانەى تایبەتـن بـە خۆیـان مسۆگەر دەكات.
• ماددەی (3/دووەم): سەرجەم شێوەكانى جیاكارى دژى هەر پێكهاتەیەك لە پێكهاتـەكانى كوردسـتانی عێـراق قەدەخەیە و، سەرپێچیكار بەپێی یاسا بەركارەكان سزا دەدرێت.
• ماددەی (3/شەشەم): لەكاتى دیاریكردنى سنوورى یەكە كارگێڕییـەكان و بازنـەكانى هەڵبـژاردن و، لـەكاتى دانانى پلانی گەشەپێدانى ئابوورى و پەرەپێدانى كۆمەڵگەكانى نیشتەجێبوون لە شارۆچکە و گوندەکان، هەروەها پاراستنى ژینگە، حكومەت بارودۆخی خۆجێیی، پەیوەندى كۆمەڵایـەتى، بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و نەریتە چەسـپاوەكانى پێكهاتـەكانى ئـەو ناوچـەیە لەبەرچـاو دەگرێت.
• ماددەی (3/حەوتەم): حكومەت كار لەسەر هاندانى گەڕانەوەى ئەو كەسانە دەكات كە سەر بە پێكهاتـەكانن و لەوانەى پێشتر دانیشتووى كوردسـتانی عێـراق بـوون و ناچـارى كۆچ بـوون. هەروەها كار بۆ مسۆگەركردنى مافەكانیان دەكات.

حەوتەم: مافی پاراستن:

• ماددەی (3/سێیەم): قەدەخەكردنى هەر بانگەشەیەكى ئایینى، یان سیاسی، یان راگەیاندن، بە تاك یان بە كۆمەڵ، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، بۆ رقوکینە یان توندوتیژى، یان تۆقاندن، یان دوورخستنەوە و پەراوێزخستن، كەوا لەسەر بنـەماى نەتـەوەیى، یـان ئـایینى، یـان زمانـەوانى بێت.
• ماددەی (3/چوارەم): رێگەگرتن لەهەر رەفتارێك یان هـەر سیاسـەتێكى نـەرێنى كـە ببێتـە هـۆى گـۆڕینى بارودۆخى رەسەنى ئەو ناوچانەى پێكهاتەیەكى دیاریكراو تێیدا نیشـتەجێن و، رێگـەگرتن لە هەر موڵکایەتییەک كە ببێتە هۆى گۆڕانكاریى دیمۆگرافى و مـۆركى مێژوویى و شارستانێتی ناوچەیەكى دیـاریكراو، بـەهـەر هۆیـەك بێـت و لـەژێـر هـەر پاساوێك بێت.
• ماددەی (3/پێنجەم): چارەسەركردنى هەر زێدەڕۆییەک لەسەر ناوچەكانى هەر پێكهاتەیەك و گەڕاندنـەوەى بارەكە بۆ حاڵەتى پێش روودانى زێدەڕۆییەكـە و، نەهێشـتنى ئەو ئـاسەوار و پاشماوانـەى بوونەتە هۆی یان دەبنە هۆى گۆڕانكـاریى دیمـۆگرافى، یـان قەرەبووكردنـەوەیان لـە حاڵـەتى ئەستەمبوونی گەڕاندنەوەى بارەكە بۆ دۆخی پێشووی.

هەشتەم: مافی بەشداریکردن لە بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت

• ماددەی (5): ….. كاتێك حكومەت پرۆتۆكۆلی نێودەوڵەتى یان هـەرێمیى تایبـەت بـە پێكهاتەكان دەبەستێ، بەشداریكردنی ئەوانی تێدا مسۆگەر دەكات.
• ماددەی(6): بۆ مسۆگەركردنى مافى پێكهاتەكان:

یەكەم: بـەپێى یاسـا بەركارەكان، مافى بەشداریكردنیان لە دەسەڵاتى یاسادانان و جێبەجێكردنى هـەرێمدا هەیە.

دووەم: لەو ناوچانەى كە چڕیی دانیشتووان پێكدەهێـنن، بەپێى یاسا بەركارەكان مـافى بەشـداریكردنیـان لـە بەڕێوەبردنى دامودەزگا حكومى و ئیدارییەكاندا هەیە.

بەگشتی دەتوانین بڵێین لەم بەشەدا كە تایبەت بوو بە دیاریكردنی چوارچێوەی یاسایی مافەكانی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان، ئەوا لایەنە هەرە سەرەكییەكانی مافەكانی پێكهاتەكان كە بەپێی یاسا و پەیماننامە نێودەوڵەتیەكان ئاماژەیان پێدراوە و وەك كۆڵەكەی مافەكانی پێكهاتەكان دەژمێردرێن، لە سیستمی یاسایی هەرێمی كوردستاندا بایەخیان پێدراوە و گەرەنتییەكی باش كراوە. بەڵام بێگومان فراوانیی بابەتی پێكهاتەكان لەلایەك و نوێبوونی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان لەلایەكی دیكە، وایكردووە كە هێشتا بابەت و لایەن و وردەكاری مابن ئاوڕیان لێ بدرێتەوە و بایەخیان پێ بدرێت و چارەسەر بكرێن، تا بابەتی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستاندا بخاتە بارێكی نموونەیی یاسایی و پراكتیكی. ئەوەش لەلایەك بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەی پتری زانستیی ورد و بێلایەن دەبێت و لەلایەكی دیكەشەوە پێویستی بە كاری بەردەوام و هاوبەشی نێوان دامەزراوەكانی هەرێم و پێكهاتەكان هەیە.

2-5) رەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان و مافی كەمینەكان

رەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان كە پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 24/6/2009 پەسندی كرد بەمەبەستی ئەوەی بخرێتە گشتپرسییەوە، لەڕووی خوێندنەوە بۆ هزری سیاسی كوردستانیان لەم سەردەمەدا، بە دەقێكی گرنگ دادەنرێت. چونكە لەلایەك دەستوور بریتییە لە چوارچێوەی گشتی و پرۆسەی سیاسی و یاسایی ئەو قەوارەیەی كە رێكیدەخات، لەلایەكی دیكەش لەبەرئەوەی ماوەی نێوان دانانی پرۆژە دەستوورەكە لەگەڵ سەردەمی ئێستادا زۆر نییە و تەنیا 10 ساڵێك دەبێت، بۆیە دەكرێت لەو پرۆژەیەوە خوێندنەوەیەكی باش بۆ هزری سیاسی و یاسایی كۆمەڵگای كوردستان بكەین لەڕووی تێڕوانینی بۆ مافی پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان. لەو روانگەیەشەوە بوو كە بایەخمان بەو دەقە دا، هەرچەندە لەبەر هەندێك هۆكار پرۆژەكە نەخرایە گشتپرسی و ئێستاش تەنیا بەهایەكی دۆكیۆمێنتیی هەیە و هیچ پابەندییەكی یاسایی نییە.

یەكەم: دانپێدانان بە وجوودی پێكهاتەكان

• ماددەی (5): گەلی هەرێمی كوردستان پێكهاتووە لە كورد، توركمان، عەرەب، كلدان، سریان ئاشووری ئەرمەن و ….
• ماددەی (6): ئەم دەستوورە دان بە ناسنامەی ئیسلامیی زۆرینەی گەلی هەرێمی كوردستاندا دەنێت و رێزی لێ دەگرێت. هەروەها دان بەتەواوی مافە ئایینیەكانی مەسیحی و ئێزدییەكان و ئەوانی دیكەشدا دەنێت و ئازادیی بیروباوەڕ و بەڕێوەبردنی رێوڕەسم و دابونەریتی ئایینی لە هەرێمدا بۆ هەموو كەسێك دابین دەكات ….

دووەم: مافی بەكارهێنانی زمانی تایبەت

• ماددەی (14) :

یەكەم: كوردی و عەرەبی دوو زمانی فەرمیی هەرێمی كوردستانن و، ئەم دەستوورە بەپێی مەرج و رێكارەكانی پەروەردەیی، مافی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە فێركردنی منداڵەكانیان بە زمانی زگماكی خۆیان لە دامودەزگا فێركارییەكانی حكوومەتدا دەستەبەر دەكات. ئەمەش زمانەكانی توركمانی و سریانی و ئەرمەنی دەگرێتەوە.

دووەم: لەو یەكە كارگێڕیانەدا كە ئەوانەی بەو زمانانە دەدوێن و زۆرینەی دانیشتووان پێكدێنن، زمانی توركمانی و سریانی لە تەك زمانی كوردی و عەرەبی دوو زمانی رەسمین و، ئەمەش بە یاسا رێكدەخرێ.

• ماددەی (29): ئەو كەسانەی لە هەرێمدا سەربە یەكێك لە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكانن، مافی ئەوەیان هەیە بەناوی خۆیانەوە بەفەرمی بناسرێن و مافی ئەوەشیان هەیە، ناوی شوێنە خۆجێییە نەریتییەكانیان بەزمانی خۆیان بەكاربێنن، لەگەڵ پابەندبوونیان بە حوكمەكانی یاسای زمانەكانی كارپێكراو لە هەرێمی كوردستاندا.

سێیەم: مافی پێكهاتەكان لە بەهرەمەندبوونیان لە كولتووری تایبەتیان

ماددەی (35): ئەم دەستوورە مافی نەتەوەیی و رۆشنبیری و كارگێڕیی بۆ توركمان، عەرەب، كلدان، سریان، ئاشووری، ئەرمەن بە مافی ئۆتۆنۆمیشەوە دەستەبەر دەكات بۆ هەر پێكهاتەیەك كە لە هەر شوێنێك زۆرینەی دانیشتووانی هەبێت.

چوارەم: مافی راگەیاندنی ناسنامەی نەتەوەیی و پەیڕەوكردنی ئایینی

• ماددەی (19/ نۆیەم): زۆرلێكردن لە ئاییندا نییە، هەموو كەس مافی ئازادیی ئایین و بیروباوەڕ و هزر و ویژدانی هەیە و حكومەتی هەرێم ئازادیی موسوڵمان و مەسیحی و ئێزدی و كەسانی دیكەش لە بەجێگەیاندنی رێوڕەسمی خواپەرستی و دابونەریتە ئایینیەكاندا مسۆگەر دەكات، بێئەوەی كەس پێشیان پێبگرێت. هەروەها رێزی مزگەوت و كەنیسە و شوێنەكانی دیكەی خواپەرستی دەستەبەر دەكات بۆ پاراستنی رێزی ئەو شوێنانە و پیرۆزیی پەیامەكەیان. جگە لەوە، قەدەخەیە مزگەوت و كەنیسە و شوێنەكانی خواپەرستی بكرێنە گۆڕەپانی چالاكیی حزبی و سیاسی.
• ماددەی (30):

یەكەم: نابێ حوكمەكانی باری كەسێتی پەیڕەوانی ئایینێک لەسەر پەیڕەوانی ئایینێكی دیكە بسەپێنرێن.

دووەم: پەیڕەوانی ئایین و ئایینزاكانی ناموسوڵمان وەك مەسیحی و ئێزدییەكان و ئەوانی دیكە، بۆیان هەیە ئەنجوومەنی ئایینی خۆیان دابمەزرێنن و پەیڕەوی لە حوكمەكانی تایبەت بەباری كەسێتی بكەن كە بە یاسا دیاری دەكرێن و دادگای ماددە كەسییەكانیش لێیان دەڕوانێ و حوكمەكانی ئەم یاسایانەی پەیوەندییان بە بارە كەسییەكانی ئەوانەوە هەیە، هەتا بە یاسایەك هەموار دەكرێن، یان هەڵدەوەشێنرێنەوە، كاریان پێدەكرێت.

پێنجەم: مافی پێكهاتەكان لە دروستكردنی رایەڵە تایبەتەكان:

ماددەی (34): هەر پێكهاتەیەكی ئایینی لە هەرێمدا مافی خۆیەتی ئەنجوومەنێك بۆ گەشەپێدان و رێكخستنی كاروباری رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و كەلەپووری خۆی دابمەزرێنێ و پەرەی پێبدا، ئەمەش بە یاسایەك رێكدەخرێت. 

شەشەم: مافی یەكسانبوون و گەشەكردنی كۆمەڵگای پێكهاتەكان

• ماددەی (20/ دووەم): هەموو چەشنە جیاكارییەك لەسەر بنەمای نەژاد، رەنگ، رەگەز، زمان، پێگەی كۆمەڵایەتی، وڵاتینامە، بنەچە، ئایین، بیروباوەڕ، هزر، تەمەن، باری ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی، یان كەمئەندامی قەدەخەیە.
• ماددەی (31): پابەندبوونی دەسەڵاتەكان بە دەستەبەركردنی یەكسانی
• دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان دەبێ بنەمای یەكسانییەكی كارا دەستەبەر بكەن و كاربكەن بۆ بەدیهێنانیان لەنێو خەڵكانی سەر بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكاندا و كەشێكی وا ئامادە بكەن كە پاراستنی دابین بكات و رێكاری پێویست بۆ پتەوكردنیشی بگرنەبەر.
• ماددەی (33): دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان بنەمای رێزلێگرتن لەنێوان هەموو ئەو كەسانەدا كە لە هەرێم نیشتەجێن، پتەو دەكەن، بەتایبەتی لە بوارەكانی خوێندن و راگەیاندن و رووناكبیریی گشتیدا وهەلومەرجی پێویست بۆ كەسانی سەر بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكان دەڕەخسێنن تا بەشدارییەكی كارایان لە گشت بوارەكانی ژیاندا هەبێت.
• ماددەی (38): پشتێنەی كۆتوبەندكردنی مافەكان

یەكەم: نابێت هیچ كۆتێك لەسەر بەكارهێنانی ئەو مافە شارستانی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و رۆشنبیریانە و مافەكانی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەکان كە لەم دەستوورەدا دانیان پێدانراوە، دابنرێت مەگەر بەیاسا بێت. ئەویش بەو مەرجەی كە ئەو كۆتەی دادەنرێت كرۆكی مافەكان نەپێكێت. هەروەها لەگەڵ كۆمەڵگایەكی دیموكراتی ئاشتیخوازی بنیاتنراو لەسەر فرەلایەنی و رێزگرتن و یەكسانی و ئازادی بگونجیت. هەر كۆتێكیش بەپێچەوانەی ئەمانە بێت بەهیچ دادەنرێت.

حەوتەم: مافی پاراستن

• ماددەی (19/ دەیەم): هەمووكەس مافی ئازادیی دەربڕینی هەیە و پێویستە ئازادیی رۆژنامەڤانی و هۆیەكانی دەربڕین و راگەیاندن و فرەلایەنی مسۆگەر بكرێ، بەڵام ئەم مافە توانج و تەشەر و دەستدرێژی بۆ سەر مافی خەڵكی دیكە و سووكایەتی بە پیرۆزیە ئایینیەكان و هاندان بۆ توندتیژی و برەوپێدانی رقوکینە لە نێو پێكهاتەكانی گەلی كوردستان ناگرێتەوە.
• ماددەی (19/ حەڤدەهەم بڕگەی 2): ئەو كۆمەڵانە قەدەخە دەكرێن كە ئامانجیان، یان كردەوەكانیان لەگەڵ حوكمەكانی ئەم دەستوورە و یاساكان ناكۆك بن، یان هەڵوێستێك وەربگرن كە دژی پێكەوەژیانی ئاشتیخوازانە و لێكنزیكبوونەوەی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكانی گەلی كوردستان-عێراق بێت.
• ماددەی (19/ هەژدەهەم بڕگەی 3): ئەو حیزبەی هەوڵبدات لەڕێگای ئامانجەكانی، یان چالاكی، زیان بە سیستەمی بنەڕەتی دیمۆكراتیی هەرێمی كوردستان بگەیەنێ، یان هەڕەشە لە یەكپارچەیی هەرێم، یان پێكەوەژیانی ئاشتیخوازانەی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكان بكات، بە سەرپێچیكاری دەستوور دادەنرێ …
• ماددەی (19/ هەژدەهەم بڕگەی 4):  هەر قەوارە، یان رێبازێك، پەیڕەوی لە بیروباوەڕێكی فاشی، رەگەزپەرستانە، تیرۆرستی، تەکفیری، پاكتاوی رەگەزی یان ئایینی بكات و هاندەری بێت، رێی بۆ خۆش بكات، پێیداهەڵبدات، برەوی پێبدات یان پاساوی بۆ بهێنێتەوە، قەدەخە دەكرێ…
• ماددەی (32) پابەندبوونی دەسەڵاتەكان بە رێگری لە دوورخستنەوەی زۆرەملێ:

یەكەم: دەسەڵاتەكانی هەرێم دەبێت كەسانی سەر بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكان بپارێزن لە گرتنەبەری هەر رێكارێك بەمەبەستی دوورخستنەوەی زۆرەملێییان و دەبێ پشتیوانیان بن و هانیان بدەن بۆ دامەزراندنی رابیتە و كۆمەڵەی تایبەت بەخۆیان تا بەردەوام بن.

دووەم: حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رێگری لە گۆڕینی بەئەنقەستی رێژەی دانیشتووان لەو ناوچانەی كە پێكهاتەیەكی نەتەوەیی یان ئایینی دەژین، بێئەوەی كار بكاتە سەر پرۆسەی سڕینەوەی شوێنەواری ئەو بەعەرەبكردن و راگوێزانە زۆرەملێیەی كە رژێمی بەعس لە كەركووك و ناوچەكانی دیكەی كوردستان کردوونی.

هەشتەم: مافی بەشداریکردن لە بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت

ماددەی (41/ دووەم): لە سیستەمی هەڵبژاردنی ئەنداماندا نوێنەرایەتی دادپەروەرانەی پێكهاتەكانی گەلی كوردستان …. لەبەرچاو دەگیرێ.

دەرەنجام و كۆتایی

لە كۆتایی ئەم بابەتەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە مافی پێكهاتەكان یەكێكە لەو بوارانەی بەشێوەیەكی بەردەوام گەشەكردن و بەرەوپێشچوونی لەسەر ئاستی یاسای نێودەوڵەتی و ناوخۆیی بەخۆوە بینیوە، بەشێوەیەك كە ئێستا وەك یەكێك لە پێوەرەكانی دیموكراسیبوونی كۆمەڵگاكان مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت. هەروەها كاریگەریەكی زۆریشی لەسەر ئاشتی و ئاسایشی نێوخۆیی وڵاتان و نێودەوڵەتیش هەیە. هەر بۆیە لەو بوارەدا گەلێك یاسا و رێسا و رێككەوتننامە و پرەنسیپی گشتیی نێودەوڵەتی دانراون و پەسند كراون، بەشێوەیەك ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە كە پاراستن و فەراهەمكردنی مافی پێكهاتەكان ئەرك و پابەندیەكی نێودەوڵەتییە و چیدیكە باس و بابەتێكی نێوخۆیی ناو وڵاتان نییە كە كەس بۆی نەبێت چاودێریی بكات یان لەسەر پێشێلكارییەكانی بەدەنگ بێت.

هەروەها دەردەکەوێت گەلی كوردستان-عێراق كە وەك چۆن كۆمەڵگایەكی هەمەڕەنگ بووە، هەر لە سەردەمی خەباتی رزگاریخوازییەوە دیدگایەکی تێروتەسەلی بۆ بابەتی پێكهاتەكان و پێگە و گرنگی و بایەخیان لە كوردستاندا هەبووە. بۆیە لە سەرەتای دامەزرانی هەرێمی كوردستانەوە لە ساڵی 1992، ئەو بایەخە لەسەر ئاستی یاسایی رەنگدانەوەی هەبووە و لە یاساكانی هەرێمدا لە بوارەكانی دانپێدانان بە بوون و كولتوور و زمان و بەشداریی حوكمڕانی و رەخساندنی دەرفەتی یەكسان و …هتد بەشێوازی جۆراوجۆر بەمەبەستی گەرەنتیكردنی مافەكانی پێكهاتەكان دەقی یاسایی دانراون. ئەوە جگە لەوەی كە لە پرۆژەی دەستووری هەرێمدا لە ساڵی 2009 بایەخێكی گەورەی پێدراوە. هەرچەندە دەستوورەكە نەخرایە گشتپرسی، بەڵام بە یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2015 ئەو بۆشاییە پڕكرایەوە، دەرچوونی ئەو یاسایەش لە پەرلەمانی كوردستان بە هەنگاوێكی گەورە و جیددی لە دانپێدانان و فەراهەمكردنی مافەكانی پێكهاتەكان و پاراستنیان دەژمێردرێت.

ئەوەی تێبینی دەكرێت، رێچكەی دەستەبەركردنی مافی پێكهاتەكان و پاراستنیان لە هەرێمی كوردستان هەر لەو ئاستەدا نەوەستاوە و هێشتا بەردەوامە و رۆژ لەدوای رۆژ دەستكەوتی دیكەی بۆ زیاد دەكرێت و كەلێن و كەموكورتییەكانی پڕدەكرێنەوە. ئەوەش بێگومان ئاراستەیەكی دروستە و رەنگدانەوەی هزری دەستەبژێری سیاسی و رۆشنبیری و مرۆڤدۆستیی كۆمەڵگای كوردستانە.

[1]) لەڕاستیدا لەسەر ئاستی یاسایی (ناوخۆیی و نێودەوڵەتی) چەمكی (كەمینەكان) بەكاردەهێنرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان و عێراقیشدا چەمكی (پێكهاتەكان) لەسەر ئاستی یاسایی و سیاسی بەكاردەهێنرێت، بەهۆكاری ئەوەی كە دەستەواژەی كەمینە وەك بەكەم سەیركردن بۆ ئەو پێكهاتانە لێكنەدرێتەوە.

[2]) بڕوانە: سعد سلوم، حمایة الأقلیات الدینیة والإثنیة واللغویة في العراق، مجموعة من الناشرين، 2017، العراق، ص24.

[3]) المصدر الاعلاه، ص24-25.

[4]) بڕوانە: بن نعمان فتیحة، مظاهر الحمایة الدولیة لحقوق الاقلیات، أطروحة دكتوراه مقدمة الی كلیة الحقوق والعلوم السیاسیة – جامعة مولود معمري – تيزي وزو، 2017، الجزائر، ص20-25.

[5]) بڕوانە: النهوض بحقوق الاقليات وحمايتها: دليل المدافعين عنها، كراس صادر عن منظمة الامم المتحدة، 2012، جنيف و نيورك، ص3-9.

[6]) بڕوانە: بن نعمان فتیحة، المصدر السابق، ص25-38.

[7]) بڕوانە: الاقلیات والقانون في العراق، منشورات منظمة معهد القانون الدولي وحقوق الانسان، 2011، بيروت، ص26-30. هەروەها بڕوانە خەلیل عەبدوڵڵا، پاراستنی مافی كەمینەكان لەبەر رۆشنایی یاسای نێودەوڵەتیدا، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیروهۆشیاری (ی.ن.ك)، بەبێ شوێنی بڵاوكردنەوە، ساڵی 2005، ل33-34.