ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو بەشی سێیەمی ئەنجامەکانی راپرسی "روانگەی گەنجان لە هەرێمی کوردستان - 2023"، کە تایبەت بە گەنج و روانگەی کۆمەڵایەتی بڵاودەکاتەوە و لە رۆژانی داهاتوو بەشەکانی دیکەی راپرسییەکە و کۆی راپۆرتی گشتی راپرسییەکە بڵاودەکاتەوە.

کلیک لەم لینکەی خوارەوە بکە بۆ دابەزاندنی بەشی سێیەمی راپۆرتەکە بەشێوەی PDF

بەها و پرسە كۆمەڵایەتییەكان

یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی گەنجانی هەرێمی كوردستان لە شێوازی ژیاندا ئەوەیە كە زیاتر حەزی لە مانەوەیە لە نێو خانەوادە كە پێشبینی دەكرێت بەشێوەی رێژەیی ژمارەی هەر خانەوادەیەك 6كەس بێت.90.1%ی گەنجان دەیانەوێ لە داهاتووشدا لە خێزان دوورنەكەونەوە و ئەوە بە پێی رەگەز، ژینگە ، تەمەن و تەنانەت ئاستی خوێندەواری گەنجانیش لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە. لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، ژمارەی ئەوانەی كە حەز دەكەن بە تەنیا بژین  7.5% و ژمارەی ئەوانەش كە دەیانەوێ لەگەڵ هاوڕێكانیان بژین تەنیا 2.4% بووە.

بە لەبەرچاوگرتنی رادەی پابەندی گەنج بە خێزانەوە ئەو پرسیارە گرنگە سەرهەڵدەدات كە گەنج لەگەڵ خێزانەكەیدا چی دەكات؟بە پێی ئەنجامەكان، نانخواردن بەیەکەوە، قسە و باس، سەردانی خزمان، سەیران، سەیركردنی فیلم و دواتریش دووبارە خواردن بەڵام ئەمجارەیان لە دەرەوە، لە ریزی گرنگترین ئەو كارانەن كە گەنجێك لە ماوەی یەك هەفتەدا لەگەڵ خێزانەكەیدا دەیانكات.

 گەنجان لەگەڵ هاوڕێكانیشیاندا زیاتر حەزیان لە گەڕان، چوون بۆ بازاڕ و بۆ كافتریایە. هەڵبەت بە رێژەی 21.7%یش گوتووییانە حەزیان لێییە لەگەڵ هاوڕێكانیان بچن بۆ وەرزش. رێژەی 75.8%ی گەنجان لە هەرێمی كوردستان لە نێوان 1-5 كەس هاورێیان هەیە و 18.2%یش زیاتر 6 هاوڕێیان هەیە و 6.1%یش هیچ هاوڕێیەكیان نییە. 

رێژەی97.1%ی گەنجان گوتوویانە كە خێزانەكەیان دەیانەوێ یارمەتیی بدەن. هەروەها لە گریمانەی دۆخێكی لەناكاویشدا، بەڕێژەی 97% گوتوویانە كە پشت بە خێزانەكەیان دەبەستن لە پرسیارێكی دیكەدا سەبارەت بەوەی كە ئەگەر وەك گەنج كێشەیەكت بۆ هاتە پێش، پەنا بۆ كوێ دەبەی؟

 لە نێو بژارەكانی دامەزراوە فەرمییەكانی حكومەت، پارتە سیاسییەكان و خێڵ و خزو كەسوكاردا، 66% خێڵ و خزم و كەسوكاریان هەڵبژاردووەو تەنیا 32.3% دامەزراوەكانی حكومەتیان وەك پەناگەیەك سەیركردووە. 1.8%یش گوتوویانە كە پەنا بۆ حیزب دەبەن. بێگومان ئەو پێدراوانەش هۆكارێكە بۆ زانینی روانگەی گەنجان سەبارەت بە ئاسایش كە پێیوایە خێڵ و كەسوكار زیاتر لە دامەزراوە فەرمییەكانی حكومەت دەیپارێزێت و ئەمەش بابەتیكی یەكجار گرنگە كە رەنگە رێگا بۆ بەرهەمهێنانەوەی كولتووری خێڵگەرایی بكاتەوە كە دەكرێ بەشێك لە هۆكارەكانی رووداوەكانی كوشتنی خێزانی- خێڵەكی و تۆڵەسەندنەوە كە لە ماوەی رابردوودا زیادیانكردووە بەو دیدگایە روونبكرێنەوە.

لە باسكردنی گرفتە كەسییەكانی خۆیاندا، تۆزێك رادەی متمانەی گەنجان بە خیزان كەمتر بووەتەوە و بۆ 77.1% دابەزیوە. رێژەی متمانە بە دۆست و هاوڕێكانیش بۆ باسكردنی ئەو بابەتانە لە دەوری 50%دابووە. هەڵبەت لە جیاتی خێزان و دۆستان، زۆرینەی گەنجان بە رێژەی 84.5% گوتوویانە كە كەس یان كەسانێكیان هەیە كە بتوانن رازی دڵی خۆیانی لا باسبكەن و باسی گرفتەكانیان بۆ بكەن.

ریژەی 75.5%ی گەنجان لە شوێنی ژیانی ئێستای خۆیان رازین. ریژەی ئەوانەی كە گرفتەكانی وەك نەبوونی ژووری تایبەت یان فاكتەرەكانی دیكەی خۆشگوزەرانی لە شوێنی مانەوەیان بە گرفت دەزانن لە بەرزترین رێژەشدا تەنانەت لە 13.4% تێنەپەڕیوە. 40.6%ی گەنجانی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجی مانگانەی خۆیان یان راستەوخۆ پارە لە خێزان وەردەگرن یان هەم كار دەكەن، هەمیش پارە لە خێزان وەردەگرن و ئەمەش وادەكات كە گرێدراویی گەنج لە رووی ئابوورییەوە بە خێزان لە ئاستێكی بەرچاودا بێت. بۆیە بەگشتی كاتێ هەموو ئەو پێدراوانە دەخەیتە پاڵ یەك، دەردەكەوێت كە خێزان فاكتەرێكی كاریگەرە لەسەر شكڵپێدانی دیدگا و روانگەی گەنجان لە هەرێمی كوردستان. بەشێكی زۆری دایكان و باوكانی گەنجانیش لە هەرێمی كوردستان ئاستێكی بەرزی خوێندەوارییان نییە. بۆنموونە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان رێژەی 67.3٪ دایکانی بەشداربووان نەخوێندەوارن. رێژەی 45.8٪ی باوكانی بەشداربووان نەخوێندەوارن، 39.8٪یان هەڵگری بڕوانامەی کەمتر لە ئامادەیین و تەنیا 4.7٪یان بڕوانامەی ئامادەییان هەبووە. ئەوەش وادەكات كە زیاتر شێوازەكانی ژیان و شیوازەكانی بیركردنەوەی نەریتی لە نێو خێزانەكاندا بەربڵاوبێت كە بێگومان كاریگەریێكی راستەوانە لەسەر روانگەی گەنجان دادەنێت.

 گەنجان بە شێوەیەكی گشتی روانگەیەکی پۆزەتیڤیان لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان هەیە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان. 95.5%، لە پەیوەندیی نێوان دراوسێكانیان رازین و 92.6% لە هاوكاریی نێوان مرۆڤەكان رازین. ئەمانە بە پێی رەگەز، تەمەن و ژینگە و جۆگرافیای بەشداربووانیشەوە لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە. بەڵام هەرچی دەگاتە سەر پرسیارەكانی تایبەت بە ژیانی كولتووری و كۆمەڵایەتی وەك ئاستی رەزامەندی لە هەبوونی شوێن بۆ كاتبەسەربردن، رادەی رەزامەندی لە شوێنی سەوازیی و پارك، هەبوونی سینەما و هۆڵی نمایش، تەنانەت كتێبخانە و یانەی وەرزشی، ئاستی رەزامەندییەكانی گەنجان كەمتر دەبێتەوە.

پێدەچێت هەندێك لە ناڕەزاییەكانیش لە رەهەندێكیشەوە بابەتێكی زیاتر زەینی بێت تاوەكو لە ئەنجامی دۆخێكی راستەوخۆوە كە مامەڵەی لەگەڵ هەبێت دەركەوتبێت. بۆ نموونە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان 9.3% گەنجان لە هەفتەیەكدا سەردانی كتێبخانە دەكەن بەڵام لەپرسیاری تایبەت بە رادەی رەزامەندی لە ئاستی كتێبخانەكان،71.5 % گوتوویانە لێی ناڕازین.

بەشێوەیەكی گشتی خواستی درێژە پێدان بە خوێندن لای گەنج لە هەرێمی كوردستان لە 93.9%دایە و تەنیا 6.1% گوتوویانە حەزیان لێی نەماوە. سەرنجڕاكێشە كە رادەی رەزامەندی گەنجان بۆ بابەتەكانی پەیوەست بە قوتابخانە و ژینگەیی پەروەردەی زیاترە لە رادەی رەزامەندییان لەو هەلومەرجەی كە بە گشتی لەو كۆمەڵگەیەی كە تێیدا دەژین.

رەزامەندی ئەوان لەجۆری پەیوەندییان لەگەڵ مامۆستاكانیان، لە ژینگەی قوتابخانە، جۆری ئەو پەروەردەیەی كە وەریدەگرن، لە كافتیریای قوتابخانە و زانكۆ، بابەتەكانی دیكەی پەیوەست بە ژینگەی پەروەردەیی لە ئاستێكی بەرزدایە. بەرزیی ئاستی رەزامەندی گەنجان لە ژینگەیی پەروەردەیی كە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان دەگاتە 84.8%، لە كاتێكدایە كە 57%ی بەشداربووان گوتوویانە كە هەندێكجار، دوو ساڵ یان زیاتر لەیەك پۆلدا ماونەتەوە! نەك هەر ئەوە، بەڵكوو لە راستیدا ئەو ئاستی رەزامەندییە دەتوانێت لە خاڵێكدا ناكۆك بێت لەگەڵ ئەو وەڵامانەی كە گەنجان سەبارەت بە گرفتەكانی بەردەم دۆزینەوەی كار دابوویان. ئەوان بە گشتی چەندین هۆكاری جیاجیایان لە پەیوەندیی لەگەڵ شارەزایی دەستی كاردا وەك گرفتەكانی بەردەم دۆزینەوەی كار ریز كردبوو كە پەیوەندییەكی راستەوانەی لەگەڵ پەروەردە و فێربووندا هەیە.

لەسەرئاستی هەرێمی كوردستان رۆیشتن بۆ بازاڕ، خەوتن و دواتریش سەردانی مزگەوت و شوێنە ئاینییەكان لە ریزی زۆرترین ئەو كارانەن كە گەنجێك لە ماوەی هەفتەیەكدا لە هەرێمی كوردستان دەیانكات. كەمترین ئەو كارانەش كە دەیانكات بریتین لە رۆیشتن بۆ كۆنسێرت، سینەما و كتێبخانە. ئەوانە بەشێوەی رێژەیی، لەسەر ئاستی پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان، لەسەر ئاستی گرووپەكانی تەمەنیش بەو جۆرەیە. لە هەرێمی كوردستان 52.9%ی گەنجان سەردانی مزگەوت دەكەن و لەوەش، رێژەی رۆیشتنی گەنجانی كوڕ/ پیاو بۆ مزگەوت لە ئاستی 72.3%دایە.

گەنج لە هەرێمی كوردستان كاتە بەتاڵەكانی خۆی چۆن بەڕێ دەكات؟ لەوەڵامی ئەو پرسیارەدا كە گەنجان بۆیان هەبووە زیاتر لە یەك وەڵامیان هەبێت، هاوڕاییەكی بەرزهەبووە سەبارەت بە كاتبەسەربردن لە سۆشیالمیدیا. 79.9% گوتوویانە وەختێ دەستمان بە تاڵ دەبێت بە مۆبایلەوە خەریكی سۆشیالمیدیا دەبین. بەڕێژەی 44%یش حەزیان لە خەو بووە. بەڕێژەی 41.5%یش یارمەتی ماڵەوە دەدەن. 38.8%یش حەزیان لێبووە كە لەگەڵ هاوڕێكانیان بچنە دەرەوە.

ئا لەو تابلۆیەوە، بەشێوەی گشتی دەردەكەوێت كە گەنجی هەرێمی كوردستان لە كاتە بەتاڵەكانی خۆیدا زیاتر بە كارە تاكەكەسییەكان سەرقاڵ دەبێت و سنوورێكی فروانی پەیوەندی و چالاكیی كولتووری و كۆمەڵایەتیی نییە. بەشێوەیەكی گشتی، سنووری خێزان، بازنەی داخراوی پەیوەندییەكان و جۆری چالاكییەكان لە ژیانی كۆمەڵایەتی و تاكەكەسی دەریدەخەن كە گەنج لە هەریمی كورستان زیاتر ناسنامەیەكی موحافزەكارانەی هەیە.

رێژەی 74.7%ی بەشداربووان پێیانوایە كە دەتوانن بە ئازادانە مافەكانی خۆیان پیادە بكەن و 25.3%یش ئەوەیان رەتكردۆتەوە. ئەو رێژەیەی كە  گوتوویانە ناتوانن بە ئازادانە مافەكانیان پیادە بكەن، بەشێوەیەی سەرەكی هۆكارە سیاسی و كولتوورییەكانی كۆمەڵگەیان بە بەربەست زانیوە بۆ ئەوەی ئازادانە بجوڵێنەوە.

رێژەی بڕواكردنی گەنجان بە ئازادییە تاكە كەسییەكان لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە و لە هەرێمی كوردستاندا 83.9% بووە. بەڵام سەرنجڕاكیشە كە رێك بە پێچەوانەوە، 85.5%یان گوتوویانە نابێ كچان یان ئافرەتان بە تەنیا گەشت بكەن و بە شێوەی سەرەكی هۆكاری ئەوەشیان بە پێی ریزبەندی بۆ ئایین، كولتووری كۆمەڵگە و قسەی خەڵكی گەڕاندۆتەوە و رێژەیەكی كەمیش بە پاساوی نەبوونی ئاسایش و ئاسانكارییەكانی گواستنەوەی گشتی دژی ئەوە دەركەوتوون. بە گشتی  دوو تایبەتمەندی جیاواز لێرەدا بەدیدەكرێت، لەلایەك بڕوای بە ئازادی تاكەكەسی هەیە بەڵام لەلاكەی دیكە رەتیدەكاتەوە.

بەكارهێنانی میدیا

لەم راپرسییەدا روانگەی گەنجان لەسەر بەکارهێنانی پلاتفۆڕمە دیجیتاڵییەکان و جۆری ئامڕازەکانی بەکارهێنراو بۆ میدیا و زانیارییەکان لەگەڵ گەڕان لە ئینتەرنێت وەرگیراوە. بەشێوەیەک لەنێو گەنجان بەڕێژەی 65.7% سنەپچات، 62.1% فەیسبووک و 52.7% ئینستاگرام بەکاردەهێنن و چالاکن، ئەمەش نیشانەی گۆڕانكارییەكە لە رەفتاری بەكارهێنانی سۆشیالمیدیا لەلایەن گەنجانی هەرێمی كوردستانەوە كە پێشتر بە پلەی یەكەم فەیسبووكیان بەكاردەهێنا.

 بەپێی راپرسی "کاریگەریی پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان لەسەر دۆخی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری لە هەرێمی کوردستان"، كە  ساڵی رابردوودا ئەنجامدرا، بەرزترین رێژەی بەکارهێنانی پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان لە هەرێمی کوردستان لە نێو گەنجانی تەمەن (18-24)ساڵ بۆ فەیسبووک بەڕێژەی 87.4٪ بوو، سنەپچات بەڕێژەی 86.4٪ و، دوای ئەویش ئینستاگرام بەڕێژەی 83.4٪ و مەسنجەر بەڕێژەی 76.9٪ دەهات. ئەمەش دەرخەری ئەو راستییە کە گەنجان زیاتر روویان لە چەناڵی دیکەی تایبەت بە خۆیان کردووە.

بەپێی راپۆرتی دیجیتاڵ میدیا (2023) پەیمانگەی رویتەرز خەڵکی جیهان بە گشتی بە پلەی یەکەم و بەڕێژەی 65% فەیسبووک و یوتیوب بەکاردەهێنن، بەدوایدا بەڕێژەی 63% وەتس ئەپ، بەڵام بەڕێژەی 11% سنەپچات بەکاردەهێنن كە لای گەنجانی هەرێمی كوردستان بەکارهێنانی زیاتری هەیە.

لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان، وەک ئامڕاز بۆ وەرگرتنی زانیاری، گەنجان بەڕێژەی 92% مۆبایل و بەڕێژەی 27.6% تیڤی بەکاردەهێنن. لەکاتێکدا بەڕێژەی خوار 5% کۆمپیوتەر، تابلێت و رادیۆ و رۆژنامە وەک ئامڕاز و سەرچاوەی دەستکەوتنی زانیاری بەکاردەهێنن. لەڕاستیدا، ئەم کەمبوونەوەیەی سەرچاوەکانی دیکەی دەرەوەی مۆبایل بۆ وەرگرتنی زانیارییەکان تەنیا پەیوەست نییە بە گەنجان لە هەرێمی کوردستان بەڵکوو شتێکی جیهانییە، بەپێی هەمان راپۆرتی پەیمانگەی رۆیتەرز بەکارهێنانی پلاتفۆڕمەکانی دەرەوەی سۆشیالمیدیا بۆ بەکارهێنانی زانیاری رووی لە دابەزین بووە. 

لەبارەی ئەوەی گەنجان لە ئینتەرنێت بەدوای چیدا دەگەڕێن، لە هەرێمی کوردستان بەپلەی یەکەم و بەڕێژەی 73.2% بۆ کاتبەسەربردن، دواتریش دۆزینەەی بە 62% زانیاری و لە پاش ئەوەش بە 30.6% هەواڵەكانیان هەڵبژاردووە. بابەتەكانی وەك بەكارهێنانی ئینتەرنێت بۆ دۆزینەوەی دەرفەتی كار لە 10% و كاركردنیش بە 9.4% بووە و 11.%یش گوتوویانە كە ئینتەرنێت بۆ دروستكردنی پەیوەندی و یەكتر ناسین بەكاردینن. بەپێی راپرسی کاریگەری پلاتفۆڕمە دیجیتاڵییەکان لە هەرێمی کوردستان بەرزترین کاژێرەکانی بەکارهێنانی سۆشیالمیدیا لە هەرێمی کوردستان 4 کاژێر 42 خوولەک بووە.

بەمزوانە کۆی راپۆرتەکە بڵاودەکرێتەوە.....