یاسین تەها|

دەسپێك

ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە لە سەرەتای پرۆسەی سیاسی عێراقەوە هەر هەبوون، ریشەی بەشێك لەم ململانێیانە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئۆپۆزسیۆن و مشتومڕی ناو ئۆردوگاكانی ئێران و هەڵوێست لەسەر ویلایەتی فەقی و كۆمەڵێك باس و بابەتی تر. بەڵام لەپاش دەسەڵاتگرتنە دەستی شیعەكان لە عێراق (2003) و تێكەڵبوون لەگەڵ ململانێی پێگە و نفوز و پشك لە حكومەت و لە دەسكەوتە ئابوورییەكانی، ساڵ لە دوای ساڵ و خول لە دوای خول، ئەو ناكۆكییانە زیاتر پەرەیان سەند و بەهۆیەوە عێراق تووشی قۆناخی دژواری ئەمنی و یاسایی بوو. ئەم توێژینەوەیە هەڵوێستە لەسەر گرنگترین وێستگەكانی بەریەككەوتنی هێزە سەرەكییەكانی شیعە لە عێراق دەكات و هەوڵدەدات لێكەوتەی ئەو ناكۆكییانە لەسەر پرۆسەی سیاسی و ئایندەی ئەم وڵاتە بخوێنێتەوە.

ناكۆكییە بنەڕەتی و دێرینەكانی دنیای شیعە

ئیسلامی سیاسی شیعی، دەرهاوێشتە و رەنگدانەوەی فەزای گشتی شیعەیە. مەبەست لێی ئەو موسوڵمانانەن كە بانگەشەی لایەنگری و شوێنكەوتنی عەلی كوڕی ئەبو تالیب دەكەن. هەر بەم هۆیەشەوە پێیان دەگوترێ شیعە كە واتای (هەوادار و پشتیوان) دەدات. ئەم گرۆ موسوڵمانە باوەڕیان وایە، بۆ خەلافەت ئیمام عەلی و نەوەكانی لە خەڵكانی تر شیاوتر و لەپێشتر بوون (دائرە المعارف الإسلامیە، 14/ 57). سەرجەم شیعەكان كۆكن لەسەر ئەوەی ئیمامەت لە عەلی كوڕی ئەبوتالیب و نەوەكانی دەرناچێت. بەهەمانشێوەی پێغەمبەران، ئیمامەكانی ئالی بەیت دوورن لە هەڵە و تاوانی گەورە و بچووك و لەلایەن خوداشەوە كۆمەك و پشتیوانی دەكرێن (الشهرستانی، 1992، 1/144)، بەم پێیەش ئەوانەی لەناو شیعەكان زۆرینەن كۆمەڵی ئیمامی ـ ن، لەناو ئەوانیشدا دوازدە ئیمامییەکانن كە داکۆکی لە مافی دوازدە ئیمام لە كەسایەتییە دیارەکانی ئالی بەیت دەکەن بۆ ئیمامەت بەپێی پشتاوپشت، ئەمەش لە ئیمام عەلییەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە دوازدەیەمین كەسیان كە مەهدی مونتەزەرە. ئەویش پەنهانە و بەپێی باوەڕی شیعە لە كۆتایی دنیادا بۆ بەرپاكردنی عەدالەت دەردەكەوێتەوە (أحمد أمین، 1969، 272).

سەرباری ئەوەی زاراوەی “شیعە” ناو و ناونیشانی هەموو ئەوانەیە کە هەواداری ئالی بەیتن، بەڵام ئەوانیش لە وردکردنەوەی بنەماكانی شیعەگەریدا بەهەمانشێوەی سوننەکان بەسەر چەندین بۆچوون و قوتابخانەی خاوەن فیکری جیاجیا و هەندێکجار دژ بەیەکیشدا دابەش و پەرتەوازە بوون. بەجۆرێك هەندێ لە سەرچاوە شیعییەكان باس لە دەوروبەری 100 كۆمەڵ و گرووپی جیاجیای شیعە دەكەن (كاشف الغگاء، 1990، 140). تەنانەت لەناو یەك گرووپیشدا شیعەكان لەسەر تەقلیدكردنی یەك مەرجەع و یەك ئاراستەی ئاینی كۆك نین، ئەم دابەشبوون و وردە ناكۆكییانەش كاریگەریی زۆری بەسەر هێزە سیاسییەكانی شیعەی عێراقەوە هەیە كە سەرجەمیان لەگەڵ رووكار و دروشمە سیاسییەكانی خۆیاندا، هەڵگری ناوەڕۆكێكی فیكری و درێژكراوەی مەرجەعیەتێك یان تەوژمێكی ئاینیی دیاریكراون، بەشی زۆریش لەوانە كاریگەرن بە نموونەی دەوڵەتداری و شیعەگەریی ئێرانی كە پێداگرە لەسەرئەوەی لە سایەی غەیببوونی ئیمامی دوازدەیەمدا، چیتر شەرعزان و پیاوە ئاینییەکان، ئەرکی سەرۆکاریکردنی رۆحیانەی جەماوەری شیعەکان بەڕێوەدەبەن. چونکە ئەرکی شەرعزان، جگە لە رێنمایی، کۆکردنەوەی زەکات، بەڕێوەبردنی ئەوقاف، هەڵسوڕاندنی کاروباری ئابووری و کۆمەڵایەتیش، دەگرێتەوە (الخمینی، 49 _69).

سەردەمی زێڕینی هاوپەیمانێتی شیعە لە عێراق

دوو مانگ پاش ریفراندۆمی جەماوەری لەسەر دەستووری عێراق (ئۆكتۆبەری 2005)، یەكەم هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچوو كە ئامانج لێی پێكهێنانی یەكەم حكومەتی دەستووریی خاوەن دەسەڵات و هەڵبژاردنی یەكەم ئەنجوومەنی نوێنەران بوو (bbc،2014). لەپێناو مسۆگەركردنی باڵادەستی و بردنەوەی هێزە شیعەكانیش لەم هەڵبژاردنە مێژوویی و بنەڕەتییە، عەبدولعەزیز حەكیم رابەری كۆچكردووی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكی شیعەی بەناوی “الائتلاف العراقی الموحد _ 555” كرد كە جگە لە پارتەكەی خۆی، هەریەك لە حیزبی دەعوە، رەوتی سەدر، رێكخراوی بەدر، حیزبی فەزیلەی لەگەڵ كۆمەڵێكی تر كەسایەتی و وردە حیزبی تری شیعە لەخۆ دەگرت (الجزیرە نت، 2007). ئەم بەرە سیاسییە شیعە بەرفراوانە، قۆناخێكی گرنگی كاری پێكەوەیی ئەو هێزانە بوو كە نوێنەرایەتی رەوتە جیاجیاكانی شیعەی عێراقیان دەكرد. بەرنامە سیاسییەكەشی دروستكردنی هەرێمێكی فیدراڵی بۆ نێوەڕاست و باشووری عێراق لە چەشنی هەرێمی كوردستان تێدابوو (الجزیرە نت، 2007). بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، ئەم هاوپەیمانێتییە لە كۆی 12 ملیۆن و نزیكەی 240 هەزار دەنگی عێراقییەكان، متمانەی زیاتر لە 5 ملیۆن و 21 هەزار دەنگدەری بەدەستهێنا. ئەمەش كردییە خاوەن 131 كورسی پەرلەمان لە كۆی 275 كورسی كە بەپێی ژمارەی دانیشتووان دانرابوو (براپا، 2008) ؛ (منە الله، 2014). بەم پێیەش ئیئیتلافی یەكگرتووی شیعەكان بووە گەورەترین فراكسیۆنی پەرلەمان و خاوەن دەستپێشخەری یەكەم لە دانوستاندنەكانی پێكهێنانی حكومەتی عێراق بەپێی مادەی 76ی دەستوور. دەكرێت ئەم یەكدەنگییە شیعییە كە دواتر پەرتەوازەیی تێكەوت، بەقۆناغی زێڕینی كاری پێكەوەیی شیعەكان دابنرێت. ئەم كارە هاوبەشە شیعییە لەبن باڵی عەباكەی سیستانیدا لەدایكبوو. بەتایبەت كاتێك نووسینگەكەی و بریكارەكانی لە كۆنگرەیەكدا لە دیوانیە بە بەشداری (1500) سەرۆكهۆز و كەسایەتی ئاینی، جەختیان كردەوە كە هاوپەیمانێتی شیعەكان (555) “هەڵگری سیفەتی ئیسلامی و خەڵكانی سەركردەیە” (مهر، 2005).

سەرەتای گرژبوونی پێوەندیی نێوخۆیی هێزەكانی شیعە

سەرەتای دەركەوتن و ئاشكرابوونی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی هێزە سیاسییەكانی شیعە بەهۆی یەكتر تۆمەتباركردن بە ئاودیوكردنی نەوتی خاوی باشووری عێراق بوو. دواتر ناكۆكییەكان پەرەیان سەند تا گەشتنە رادەی پێكدادانی چەكداری لە شاری بەسرە (ئایاری 2005) ، بەتایبەت لەنێوان چەكدارەكانی حیزبی فەزیلە و رەوتی سەدر. پێكدادانە نێوخۆییەكانی شیعە بوونە هۆی قەدەغەكردنی هاتوچۆ لەم شارە دەوڵەمەندە كە سەرچاوەی هەناردەی بەشی هەرە زۆری نەوتی عێراقە (البیان، 2007)، بەرلەوەش حیزبی فەزیلە كە 15 كورسی پەرلەمانی هەبوو، بەهۆی بێبەشبوونی لە وەزارەتی نەوت لە هاوپەیمانێتییە بەرفراوانەكەی شیعە كشایەوە. ئەمەش بەیەكەم گورزی سیاسی لەم پرۆژە هاوبەشە شیعییە لەقەڵەمدرا (الأخبار، 2008). وتەبێژەكانی فەزیلە لە لێدوانەكانیاندا هۆكاری كشانەوەیان دەگەڕاندەوە بۆ هەوڵی رزگاركردنی عێراق لە تایفەگەری و پەیڕەوكردنی سیاسەتێكی درووست، بەڵام زۆربەی بۆچوونەكان لەسەر ئەوە بوون كە هۆكارە راستەقینەكەی، ململانێ لەسەر پۆستی وەزارەتی نەوت بوو. ئەمە جگە لە هەوڵی ناساندنی زیاتری مەرجەعە تایبەتەكەی خۆیان كە محەممەد یەعقوبییە وەك قوتابخانەیەكی ئاینیی سەربەخۆ و هێنانە دەرەوەی لە سێبەری مەرجەعیەتی عەلی سیستانی كە رابەری حەوزەی نەجەفە (الحارس، 2007). فەزیلە گەیشتبووە ئەو بڕوایەی بەشی زۆری دەستكەوتەكانی هاوپەیمانێتییەكە بۆ حیزبی دەعوە و رەوتی سەدر و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی بوون و ئەوان لێی سوودمەند نەبوون، لەبەر ئەمەش بڕیاری كشانەوەیان دا (الزعاترە، 2007) كە لەكاتی خۆیدا دەنگدانەوەیەكی گەورەی هەبوو.

بەریەككەوتنی سەدر و مالیكی

لە سەروبەندی كشانەوەی حیزبی فەزیلە لە هاوپەیمانێتی شیعی و لە مانگی ئەیلولی 2007دا هێزە ئەمنییەكانی عێراق و میلیشیاكانی سەدر كەوتنە شەڕ و پێكدادانی چەكداری و كار بەوە گەیشت كە پریشكی ئاگر بەر دیوارەكانی سەحنی عەتەبەی حوسێن بكەون و قەدەغەی هاتوچۆ لە شارەكە رابگەیەنرێت و ئارامگای حوسێن و عەباس بە هێزی ئەمنی گەمارۆ بدرێن (الدستور، 2007). ئەگەرچی ئەم شەڕە بەناوی سەپاندنی یاساوە بەڕێوەچوو، بەڵام بەشێك بوو لە دەرهاوێشتەی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە، چونكە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق لەوكاتەدا نوری مالیكی ئەمینداری گشتیی حیزبی دەعوە بوو. لایەنە بەرهەڵستكارەكانیش فەرمانیان لە موقتەدا سەدر وەردەگرت. لە پێكدادانەكاندا 52 كەس كوژران و 300 كەسی تر بریندار بوون. بەدوای ئەوەشدا پارێزگارەكانی قادسیە و سەماوە تیرۆركران. ئەمەش سەری كێشا بۆئەوەی هەڵمەتێكی گەورەی رەشبگیری سەدرییەكان لەلایەن حكومەتەكەی مالیكییەوە بەڕێوە بچێت (إیلاف، 2007). ئەم شەڕە نێوخۆییە چەكدارییە پێشوەختەیە بە كشانەوەی سەدرییەكان لە هاوپەیمانێتی شیعە كۆتایی هات. ئەمەش حكومەتی مالیكی خستە دۆخێكی دژوار و وەهای كرد پێویستی بە دەنگەكانی هاوپەیمانێتی كوردستانی بێت بۆ تێپەڕاندنی بڕیارەكانی و پڕكردنەوەی بۆشایی سەدرییەكان لەناو پەرلەمان (میدل إیست، 2007). ساڵێك بەسەر رووداوەكانی كەربەلا گوزەری نەكرد، جارێكیتر مالیكی و میلیشیای سەدر كەوتنە شەڕ و پێكدادانێكی تری چەكداری و حكومەت پرۆسەی “صولە الفرسان” ی دژ بە سەدرییەكان لە بەسرە دەستپێكرد. هەرچەندە موقتەدا سەدر بانگەوازێكی بڵاوكردەوە بۆ كۆتاییهێنان بە پرۆسەكە، بەڵام لەهەڵمەتەكەدا گورزی گەورە بەر چەكدارەكانی كەوت (الجزیرەنت، 2008)، ئەم گرژی و ناكۆكییەش تا ئێستا لە نێوان مالیكی و سەدر وەك دوو جەمسەری شیعی و رەوتی سەدر و حیزبی دەعوە وەك دوو هێزی كاریگەری ماڵی شیعە هەر بەردەوامن. هەوڵی زۆریش دراوە بۆ ئاساییكردنەوەی پێوەندییەكانی سەدر و مالیكی و سەدر و دەعوە، بەڵام سەرجەمیان تا ئێستا شكستیان هێناوە (المدی، 2020) پێشبینیش ناكرێت لە ئایندەی نزیكدا بەستەڵەكی نێوان ئەم دوو جەمسەرە شیعییە بتوێتەوە.

ساڵێك پاش شەڕی دەعوە و سەدریش لە بەسرە، رێكخراوی بەدر لە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی جیابووەوە (2009)، ئەم میلیشیا چەكدارە، جاران وەك باڵی سەربازیی ئەنجوومەنی باڵا و بەشێكی سەرەكیی پێكهێنەرەكانی تەماشا دەكرا (براپا، 2009)، بەڵام چوونە دەرەوە و سەربەخۆبوونی ناكۆكی و كێشەیەكی تری بۆ بەرەی یەكگرتووی شیعە قوتكردەوە، چونكە سروشتی هێزە جیابووەوەكان لەیەكتری بەشێوەیەكی هەمیشەیی ناجۆری و شەڕكردنە لەسەر میرات و سیمبول و شەرعیەت و مێژوو.

كشانەوەی سیستانی لە پاڵپشتی ئاشكرای هێزەكانی شیعە

ساڵ لەدوای ساڵ، مەرجەعیەتی ئاینیی نەجەف (سیستانی) بەهۆی پاڵپشتیكردنی پێشتری لەو هاوپەیمانییە شیعەیە، دووچاری رەخنە و گازندەی زیاتر دەبوو. بەردەوام بە خراپ بەڕێوەبردنی عێراق و وێرانكردنی تۆمەتبار دەكرا. لەم كاتەشدا مالیكی پێداگربوو لەسەر وەرگرتنەوەی ویلایەتی دووەم بەهەر نرخێك بووە و هەموولایەكی خستە ژێر گوشار (2010)، بەدوای ئەوەشدا ناڕەزایی و خۆپیشاندان لە عێراق بە كاریگەریی “بەهاری عەرەبی” سەریهەڵدا و پەردەی لەسەر خراپیی گوزەرانی بەشێكی زۆری خەڵكی بە شیعە و سوننەوە هەڵماڵی و بە “بەهاری عێراقی” ناونرا (الشمری، 2018). لە ئەنجامی ئەم بارودۆخەشدا سیستانی بڕیاریدا دەرگا بەڕووی سیاسییەكاندا بە شیعە و سوننەوە دابخات و لە گوتاری هەینیی كەربەلادا رایگەیاند “زۆربەی سیاسییەكان كار بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان دەكەن نەك بەرژەوەندی گشتی” (عبدالواحد، 2011). نووسینگەی سیستانی ئەو هەواڵەی ناو ئەرشیفی ماڵپەڕی ئەلیكترۆنی مەرجەعی باڵایان سڕییەوە كە پاڵپشتیكردنی ئەوی لە “هاوپەیمانیی شیعی” دەسەلماند (بغداد بوست، 2018). ئەم كەنارگیرییەی سیستانی پرۆسەی سیاسی عێراقی بەگشتی نەگرتەوە، بەڵكە زیاتر خۆبێبەریكردن بوو لەو چینە سیاسی و هێزە شیعییانەی لەڕێگەی ئەوەوە پۆست و دەسكەوتی دارایی باشیان دەسكەوت و دواتر ئامادە نەبوون رێنماییەكانی ئەو بۆ كەمكردنەوەی مووچەی پلە باڵاكان و كەمكردنەوەی پۆستە تەشریفاتییەكان جێبەجێ بكەن (شهلوب، 2012). لەوكاتەدا، جگە لە سیستانی سێ مەرجەعە سەرەكییەكەی تری شیعە لە نەجەف (محەممەد سەعید حەكیم و بەشیر نەجەفی و ئیسحاق فەیاز) هەمان رێچكەیان گرتەبەر و هێزە سیاسییەكانیان بایكۆت كرد (براپا، 2011). بەڵام ئەوان تا كۆتایی پێوەی پابەند نەبوون و ساڵانی دواتر، چەند دیدار و چاوپێكەوتنێكیان لەگەڵ كەسایەتی و هێزە سیاسییەكانی شیعە هەبوو. ئەمەش بەپێچەوانەی سیستانی كە تا ئێستا بەئاشكرا دەرگاكەی بەڕووی حیزبە شیعەكاندا داخستووە. هەڵبەت باوەڕ وەهایە كە پێوەندی سیاسییەكان لەگەڵ مەرجەعیەتی نەجەف بەنهێنی و لەڕێگەی محەممەد رەزای سیستانییەوە رێكدەخرێن (عواجل، 2019).

وێستگەكانی قووڵبوونەوەی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە و لێكەوتەكانی

دەركەوتنی داعش

دەركەوتنی داعش لە حوزەیرانی 2014، لەسەر تێكڕای شیعە هەڕەشەیەكی جددی و گەورە بوو. مەترسییەكانی پەلكێشانی ئەم رێكخراوە، ناكۆكییە نێوخۆییەكانی لەبیری شیعە بردەوە و بە دوژمنی هاوبەشەوە سەرقاڵی كردن. بەڵام لەهەمانكاتدا پێشهاتێكی نوێ و گەورەی لە دنیای شیعە هێنایە كایەوە، ئەویش دەركەوتنی حەشدی شەعبی بوو كە دواتر بوونە خاوەن پرۆژەی سیاسی و پرۆژەیەكی نوێی هاوشانی هێزە تەقلیدییە سیاسییەكانی شیعەی درووستكرد. هەر لەم قۆناغەشدا جگە لە ماسك لابردنی بەدر و عەسایب و دەركەوتنیان وەك گروپی چەكداری ئامادە، چالاكیی هێزە وەلائییەكانی سەر بە “مقاوەمەی ئیسلامی” لە چەشنی نوجەبا و كەتیبەكانی حیزبوڵڵا چڕبوونەوە كە ئێستا سەرقاڵی ململانێن لەگەڵ ئەمەریكا. زۆرجار ئەم گرووپانە ئیحراجی و كێشەیان بۆ گوتار وهەڵوێستی شیعە لەناو عێراقدا درووستكردووە و لە سۆنگەی پێودانگە ئێرانییەكانەوە مامەڵە دەكەن و سەروەریی عێراق لەبەرچاو ناگرن (بڕوانە: الحرە، 2019). جگە لەوەش، ئەم گرووپە چەكدارە وەلائییانە هەرزوو كەوتنە كێشەی قووڵەوە لەگەڵ فیرقە و یەكە سەربازییەكانی سەر بە مەرجەعیەتی نەجەف و عەتەبەكان. لەم میانەیەشدا چەند بەیاننامە و شەڕە لێدوانێكی ئاشكرا لە كۆتاییەكانی شەڕی داعشدا كەوتە نێوانیانەوە (ملك، 2018) كە هەندێك لەو بەیاننامانەش وشە و دەستەواژەی زبری تێدابوو. دوا پێشهاتی ناكۆكییەكانیشیان لەسەر پڕكردنەوەی جێگەكەی ئەبومەهدی موهەندیس بوو لە پۆستی جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی كە ئێرانییەكان سپاردیان بە ئەبوفدك عەبدولعەزیز محەممەداوی “الخال” كە فەرماندەیەكی كەتیبەكانی حیزبوڵڵای وەلائییە، بەڵام هەرچوار یەكە سەربازییەكەی مەرجەعیەتیش رەتیانكردەوە (ألترا عراق، 2020).

ململانێی عەبادی و مالیكی

حیزبی دەعوە لە مێژووی سیاسی كاركردنیدا چەندین جیابوونەوە و باڵباڵێنی بەخۆیەوە دیوە كە نوێترینیان هەڵگەڕانەوەی حەیدەر عەبادی لە نوری مالیكی بوو (ئابی 2014). ناوبراو بە پاڵپشتیی هەندێ لە سەركردەكانی حیزب و لەبەر رۆشنایی فەتوای سیستانی بۆ گۆڕانكاری، كودەتایەكی سپی بەسەر مالیكیدا كرد و چووە جێگاكەی لە سەرۆكایەتی وەزیران. ناكۆكی ئەم دووە درێژەی كێشا و لە هەڵبژاردنی 2018، حیزبی دەعوەی بەسەر دوو باڵی جیاوازدا دابەشكرد. هەر ئەمەش وایكرد پاش 12 ساڵ لە سەرۆكایەتیكردنی وەزیران، ئەم پێگە گرنگە لە دەستی حیزبی دەعوە دەرچێت و عادل عەبدولمەهدی وەریبگرێت (الگائی، 2019). ئەمەش بە زیانێكی گەورە بۆ ئەم حیزبە دادەنرێت كە كۆنترین هێزی سیاسی شیعەیە و كۆتایی قۆناغێكی سیاسیش بوو.

هاتنەدەرەوەی حەكیم لە قۆزاخەی ئەنجوومەنی باڵا

لەگەڵ نزیكبوونەوەی كۆتاییهاتنی قۆناغی شەڕی داعش، ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی كە یەكێك لە هێزە سەرەكییەكانی شیعەیە، بە جیابوونەوەی رەوتی حیكمە، لە دوای رێكخراوی بەدر كەرتبوونێكی دیكەی تێكەوت. ئەم رەوتە نوێیە كە عەممار حەكیم سەرۆكایەتی دەكات، بەهۆی پێگەی حەكیمەوە بەشی هەرەزۆری میراتی ئەنجوومەنی بەركەوت. بەڵام ئەم ماڵجیاییە هەروا بە ئاشتی تێپەڕی نەكرد و كەوتنە هێرش و پەلاماردانی میدیایی دژ بە یەكتر. ئەوەش لەسەر سەروەرییەكانی حیزبەكە و لەسەر مێژووی بنەماڵەی حەكیم كە محەممەد باقر و عەبدولعەزیز حەكیمی برای بەدوای یەكدا سەرۆكایەتی ئەم حیزبەیان كردووە و دوو سیمبولی دیاری ئەنجوومەنی باڵان (الشمری، 2017). لە ئەنجانی ئەم ناكۆكییانەش، ئەنجوومەنی باڵا بوو بە قەوارەیەكی بچووك و پەنای بۆ هاوپەیمانی لەگەڵ ئەو هێزە سیاسییە شیعانە برد كە باڵی چەكداریان هەیە و نزیكی ئێرانن. پێكەوە لیستێكی پەرلەمانییان بەناوی فەتح پێكهێنا و ئەوەش ئەم حیزبە سیاسییەی بردە ریزی میلیشیا چەكدارەكانەوە (Smith 2018).

 هەڵبژاردنی 2018

هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2018، لەپاش قۆناغی داعش و دەركەوتنی حەشدی شەعبی یەكەم ئەزموونی دەنگدان بوو. لەم وێستگەیەشدا تاڵی تەزبیحی یەكڕیزیی سیاسی شیعەكان هاوشێوەی هاوتا سوننە و كوردەكانیان، خراپتر لەجاران پچڕا و بەسەر كۆمەڵێك هێزی ناكۆك و ناتەبادا دابەش بوو. لەم هەڵبژاردنەدا، جیاواز لەوانەی 2005، 2010 و 2014، چیتر هاوپەیمانی و لیستی گشتی و كۆكەرەوەی هاوشێوەی جاران نەما. لەم میانەیەشدا هێزە شیعەكان بەسەر پێنج لیستی شیعی ركابەری یەكتردا دابەشبوون كە بریتیبوون لە: هاوپەیمانی نەسری حەیدەر عەبادی، دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی، سائیروونی سەدر، فەتحی حەشدی شەعبی و حیكمەی عەمار حەكیم (مركز الجزیرە، 2018)، ئەم پەرتەوازەبوونە شیعییە بووە هۆی بچووككردنەوەی قەبارەی هەندێ حیزبی دێرینی لە چەشنی حیزبی دەعوە كە دەنگەكانی لە نێوان 2014 _2018 لە ملیۆنێک و 300 هەزارەوە بۆ 400 هەزار دەنگ دابەزی، واتە بە ڕێژەی 65% (المۆمن، 2018). جگە لەوەش لەسەر ئاستە گشتییەكە بووە هۆی دابەشكردنەوەی كورسییەكانی پەرلەمان بەشێوەی ئاسۆیی كە لە هەڵبژاردنەكانی تری عێراقدا پێشینەی نەبووە. بەجۆرێك گەورەترین براوەی لیستی شیعە كە سائیروونی سەدرە، 54 كورسی بەدەستهێنا و ئەوەش لە 16.4%ی كۆی گشتی كورسییەكانی پەرلەمانی عێراق تێپەڕ ناكات كە 329 كورسییە (مركز الجزیرە،2018).

لێكەوتەی گەورەتری پەرتەوازەیی شیعە لە هەڵبژاردنی 2018 دا بە بنبەستگەیشتنی هەوڵەكانی دروستكردنی “الكتلە الأكبر” بوو كە دەستووری عێراق (مادەی 76) بۆ راسپاردنی سەرۆك وەزیران بەپێویستی داناوە. ئەمەش قەیرانێكی دەستووریی گەورەی درووستكرد، چونكە بوو بەگرێكوێرەیەكی گەورە لەكاتی راسپاردنی كاندیدی سەرۆكوەزیرانی عێراق (عەبدولمەهدی، عەللاوی، زورفی، كازمی) كە پۆستێكی تایبەتە بەپێكهاتەی شیعە لە دابەشكردنە تایفییەكەی سەرۆكایەتییەكانی عێراق (یقین، 2019). چەند جارێكیش هەوڵدراوە لەڕێگای دادگای باڵای فیدراڵییەوە بگەنە دەرچەیەك بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە، بەڵام قەیرانەكە درێژەی كێشا بۆ راسپاردنی محەممەد تۆفیق عەللاوی و عەدنان زورفی و مستەفا كازمی بە مەرسوم و شیكاری یاسایی دژ بەیەك و جێی مشتومڕ، بەبێ ئەوەی بتوانرێت لە ئاستە دەستووری و سیاسییەكەدا چارەسەرێكی ریشەیی و بنجبڕی بۆ بدۆزرێتەوە. لەسەرجەم ئەو راسپاردنانەشدا پەرتەوازەیی و دابەشبوون ناونیشانی گەورەی قۆناغەكە بوو .

خۆپیشاندانەكانی تشرین

لەخۆپیشاندانەكانی تشریندا، هێزەكانی شیعە بۆ دوو بەرەی سەرەكی دابەشبوون. بەرەی یەكەم كە سەدر و هاوپەیمانی “النصر” ی عەبادی بوون، چوونە بەرەی خۆپیشاندەران (العبادی، 2019) و سەدر بەوە تۆمەتبار كرا كە سواری شەپۆلی ناڕەزاییەكان بووە و هێزە چەكدارەكانی خۆیی بەناوی “كڵاوشینەكان” بۆ پاراستنی گۆڕەپانەكان رەوانە كرد. هەڵبەت ئەمە بەر لەوەی را بگۆڕێت و دەست بكات بەتەنگاوكردنیان (حسن، 2020) كە خۆی لە دیدارێكدا بە “گوێ راكێشان” ناوی برد (الصدر، 2020)، لەبەرامبەریشدا هێزە چەكدارە شیعەكان (حەشدی شەعبی) بە كوشتن و سەركوتكردنی خۆپیشاندەران تۆمەتباركران. لەپێش هەموویانەوە بزووتنەوەی عەسایب كە زۆرجار لە كوشتنی چالاكڤانان و تەقەكردن لە خۆپیشاندەراندا ئاماژەی بۆ كراوە (أبوكباش، 2019)، هەندێكجاریش ئەو تۆمەتانە لەلایەن خودی هێزە شیعەكان خۆیانەوە بووە (الوگن، 2019)، ئەمە جگە لەو چەكدارە شیعە دەمامكدارانەی كە میدیا نیمچە فەرمییەكانی حكومەت ناوی “لایەنی سێیەم” یان بەسەردا دابڕین و وەك تۆمەتباری سەرەكی كوشتنی خۆپیشاندەران دەنگیان دایەوە (اندبندنت عربیە، 2019). هەر لەدەمی خۆپیشاندانەكاندا هێزە شیعە چەكدارەكان لە ئەگەری پێكدادانی درێژخایەن و خزان بەرەو شەڕی نێوخۆیی نزیكبوون. بەتایبەت پاش ئەوەی لە هەندێ شار و پارێزگا دەستیان لە یەكتری كردەوە (الجریدە، 2019). هەر لەم كاتەشدا لە پارێزگای میسانی باشووری عێراق فەرماندەیەكی میلیشیاكانی عەسایب كە فەرماندەی فەوجی عەمارەی حەشدی شەعبی بوو (ویسام عەلیاوی)، بەبرینداری بەسەر زەویدا راكێشرا (العالم، 2019). خەریك بوو لەسەر ئەوە شەڕێكی نێوخۆیی شیعی هەڵگیرسێت، چونكە زۆر باس لەوە كرا كە ئەمە تەسفیە حساباتی نێوان سەدرییەكان وعەسایب یان نێوخۆی گروپە چەكدارەكان بێت، بەڵام دواتر هێور كرایەوە.

كوژرانی قاسم سلێمانی و ئەبومەهدی موهەندیس

كوشتنی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێرانی و جێگری سەرۆكی حەشدی شەعبی عێراق ئەبومەهدی موهەندیس، بۆشاییەكی گەورەی لە رێبەرایەتی و ئاراستەكردنی گرووپە شیعییە ناكۆكەكانی عێراقدا درووستكرد. چونكە ئەوان جگە لە مێژوو، خاوەن كاریزما و چاكەی زۆربوون بەسەر گرووپە شیعەكانەوە. ئێرانییەكان بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییە حیزبوڵڵای لوبنانیان راسپارد تا بەشێوەیەكی كاتی سەروكاری ناكۆكییەكانی شیعەی عێراق بكات (رویترز، 2020). هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا سەدر كۆمەڵێك هەنگاوی نا كە ئەوەی لێ خوێنرایەوە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی گۆڕەپانی شیعەی عێراق بێت. لەوانەش، رێكخستنی خۆپیشاندان دژی بڵاوبوونەوەی سوپای ئەمەریكا لە عێراق، سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی تشرین و قسەكردنی سەدر لە سیستەمێكی سیاسی هاوشێوەی باوكایەتی لە سایەی رێبەرایەتی خۆیدا (الصدر، 2020). لە پەرچەكرداری ئەمەشدا هێزە سیاسییەكانی شیعە شکستیان بە پرۆژەی متمانەدان بە حكومەتی محەممەد تۆفیق عەللاوی هێنا (الجزیرە، 2020) كە راستەوخۆ پاڵپشتی سەدری هەبوو. بەتایبەت پاش ئەوەی موقتەدا سەدر هەڕەشەی ئەوەی كرد ئەگەر عەللاوی دەنگی تەواو نەهێنێت ئەوا گەمارۆی ناوچەی سەوز دەدات و یاخیبوون و خۆپیشاندان دەكات (الصدر 2020). ئەم ناكۆكیانەش بۆ راسپاردنی عەدنان زورفی بەبێ هەبوونی كۆدەنگییەكی شیعی درێژەی كێشا. ناوبراو بەوە تۆمەتبار كرا كە سەر بەتایفەی شیعە نییە و ئەمەش وەك دەرەنجامێكی سەرەكی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە لێكدرایەوە (الصدر، 18/3/2020)، لە ئەنجامی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی ماڵی شیعی، بۆ یەكەمجار لە عێراقی نوێدا دوو سەرۆكوەزیرانی راسپێردراو نەیانتوانی حكومەت پێكبهێنن.

ئایندەو لێكەوتەكانی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە

وادیارە ناكۆكییە نێوخۆییەكانی شیعە لە پەرەسەندنی بەردەوامدان و ئەم ناكۆكییانەش ئەم لێكەوتانەی لە ئیێستا و ئایندەی نزیك و مامناوەنددا لێ چاوەڕوان دەكرێت:

ـ درووستبوونی جۆرێك لە بۆشایی سیاسی و یاسایی لە بەڕێوەبردنی عێراق لە سایەی حوكمڕانی شیعە، بەتایبەت پاش ئەوەی بۆ یەكەمجار لە عیراقی پاش 2003، یەكەم سەرۆكوەزیرانی راسپێردراوی شیعە (محەممەد تۆفیق عەللاوی) بەهۆی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی ئەم پێكهاتەیە نەیتوانی حكومەت پێكەوە بنێت. بەوپێیەی هەموو تەمەنە یاساییەكانی حكومەتی كاربەڕێكەر لە سەرەتای ئاداری 2020 كۆتایی هات، عادل عەبدولمەهدی سەرۆكوەزیرانی دەستلەكاركێشاوە، “بیدعەیەكی دەستووری” دۆزییەوە كە بە “الغیاب الگوعی” ناوی نا (مهدی، 2020). ئەم مۆدێلە نوێیە لە بەڕێوەبردنی عێراق بەوە تۆمەتباركرا كە بووە هۆی لاوازكردنی پێگەی عێراق و غیابی دەسەڵاتی دەوڵەت و پاشەكشەی رۆڵی حكومەت، ئەویش لەكاتێكدا كە عێراق گیرۆدەی قەیرانی كۆرنا و لێكەوتە ئابوورییەكانی ئەم بەڵایە بوو (الشمری، 2020).

ـ لایەنە شیعەكانی فەتح تایفەی شیعەیان بەمافخوراو هەژماركرد و لەپاش راسپاردنی عەدنان زورفی، بابەتی مافی شیعە و پێشێلكردنی رای زۆرینەیان ورووژاند (الأسدی، 2020)، كە ئەمەش لەلایەك بەرەنجامی راستەوخۆی ململانێی نێوخۆیی لایەنە شیعەكان لەسەر كاندیدی سەرۆكوەزیران بوو. لەلایەكی دیكەش، نەمانی سێبەری قاسم سلێمانی بوو كە جاران كۆدەنگی لەناو ئەم پێكهاتەیە درووست دەكرد. ئەمجۆرە هەڵوێستانەش ئاماژەی مەترسی لەدەستچوونی حوكمڕانیی لێ دەخوێنرێتەوە.

ـ باڵە چەكدارەكانی شیعە بەتایبەت كەتیبەكانی حیزبوڵڵا، بوونەتە لایەنێكی سەرەكی و ژمارەیەك لە هاوكێشەی سیاسی و لە بەیاننامەكانیشیاندا پەنا بۆ هەڕەشە و سەپاندنی مەرج دەبەن (كتائب حزب الله، 2019)، ئەمجۆرە هەڵوێستانەش هەندێ لە چاودێران و چالاكانی شیعەی خستووەتە سەر ئەو بڕوایەی كە بڕیاری سیاسی ئەم پێكهاتەیە لە رەهنی چەكی گرووپ و میلیشیاكاندایە (شبر، 2020).

ـ كەلێنی نێوان باڵە چەكدارەكانی سەر بە مەرجەعیەتی شیعە و عەتەبەكانی نەجەف و كەربەلا لەگەڵ باڵە ئێرانییەكان بەردەوام لە فراوانبووندایە و ئەگەری زۆریش هەیە گرووپەكانی مەرجەعیەت لە دەستەی حەشدی شەعبی جیا ببنەوە. ئەمەش هێزەكانی حەشدی شەعبی زیاتر دەكات بە ئێرانی و لە جوغزە نیشتمانییە عێراقییەكانی رووتی دەكاتەوە.

ـ ناكۆكییە سیاسی و نێوخۆییەكانی هێزەكانی شیعە كاریگەری لە كۆمەڵێك گرێ و پێشینە وەردەگرن كە چارەسەركردنیان لەمەودای نزیك و مامناوەندیشدا ئەستەمە. هۆكاری ئەمەش بۆ كۆنە قینی سەدر و مالیكی، كێشەی حەكیم و ئەنجوومەنی باڵا و بەدر لەسەر میراتی سیاسی و سیمبولە سیاسی و مەزهەبییەكان، كێشەی عەسایب و سەدر لەسەر شەرعیەت دەگەڕێتەوە. ئەمە جگە لە ناکۆکییەکان لەبارەی مامەڵە لەگەڵ خۆپیشاندانەكان و چۆنییەتی پڕكردنەوەی بۆشایی قاسم سلێمانی و چۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئێران و لەمانەش ئاڵۆزتر، شەڕی پێگە و نفوز و باڵادەستی لەكایەی سیاسی شیعیدا.

– بەهۆی ئەوەی هێزە شیعەكان باڵی چەكدارییان هەیە، مەترسی پێكدادانی چەكداری هەمووكات و ساتێك ئەگەرێكە و رێی تێدەچێت. بەڵام بەهۆی كاریگەریی مەرجەعیەت و سایەی ئێران و بەرژەوەندییە باڵاكانی شیعە وەك كەمینەیەك لەناو چوارچێوەیەكی سوننە و ململانێكان لەگەڵ ئەمەریكا و ئیسرائیل، شەڕی درێژخایەن و سەرتاسەری ئەگەرێگی تاڕادەیەك دوورە.

ـ لەسایەی ناكۆكییەكانی شیعە و دابەزینی پرۆسەی سیاسی بۆ ئاستێكی خراپ و نزم بەو پێیەی ئەوان حوكمڕانی راستەقینە و خاوەن مافی پێكهێنانی حكومەتن، عێراق لە چەقبەستنێكی خراپدایە لە هەموو ئاستەكان. بەجۆرێك نە پێشكەوتن هەیە، نە پەرەسەندن و نە داڕووخانی یەكجاری، ئەمەش ناهاوتایە لەگەڵ پێگە و پاشخان و پێگەی عێراق وەك وڵاتێكی دێرین و خاوەن بەرهەمێكی زۆر كە جاران لە هاوكێشە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكاندا ژمارەیەكی بەرچاو بوو.

*توێژەر لە ناوەندی كوردستان بۆ دۆكیۆمێنت و لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی.

سەرچاوەكانی توێژینەوە

أبو كباش، بلال(6/ 12/ 2019)، “عصائب أهل الحق”..ژراع إیران وقاتلە المحتجین العراقیین، موقع 24 الإماراتی، https://24.ae/article/539462/-%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D8%A6%D8%A8-%D8%A3%D9%87%D9%84-

أحمد أمین: فجر الإسلام، دار الكتاب العربی، لبنان، گ10، 1969م، ل 272.

الأخبار اللبنانیە (18/ 3/ 2007): بغداد: انسحاب الفچیلە یهدّد بـ«تمزیق» الائتلاف الموحدّ، https://al-akhbar.com/International/197342

اندبندنت عربیە (2/ 12/ 2019): من هو “الگرف الپالپ” فی احتجاجات العراق؟ https://www.independentarabia.com/node/75741

إیلاف (15/ 9/ 2007): إنسحاب الكتلە الصدریە من الإئتلاف الشیعی الحاكم، https://elaph.com/Web/Politics/2007/9/264141.html

إیلی شلهوب (20 /3/ 2012): السیستانی یقاگع السیاسیین لا العملیە السیاسیە، https://al-akhbar.com/International/67151

براپا(5/ 5/ 2009)، “العامری: منڤمە بدر مستقلە ولن تحتاج الی الانشقاق عن المجلس الاعلی”، http://burathanews.com/arabic/news/65140

براپا، وكالە أنباء (24 /9/ 2011): المرجعیە الدینیە المباركە فی النجف الاشرف تمتنع عن استقبال السیاسیین لعدم الإیفاء بوعودهم والالتزام بتوصیاتها، http://burathanews.com/arabic/news/137018

براپا، وكالە أنباء (31 / 1/ 2008): انتخابات كانون الپانی 2005 فتحت ێفاقاً للدیمقراگیە فی العراق الجدید، http://burathanews.com/arabic/news/35009 .

بغداد بوست (7/5/ 2018): بالصور.. موقع السیستانی یحژف خبر دعمه الائتلاف العراقی الموحد، https://www.thebaghdadpost.com/ar/Story/101255/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%88%D8%

بی بی سی عربی (23/4/2018): تسلسل زمنی لأهم الأحداپ فی العراق، https://www.bbc.com/arabic/middleeast/2014/04/140424_iraq_timeline

البیان (23/3/ 2007): حڤر تجول فی البصرە بعد اشتباكات شیعیە، https://www.albayan.ae/one-world/2007-03-23-1.156417

جاسم الشمری (23/07/2018)، تاریخ المڤاهرات فی العراق بعد العام 2003، https://www.noonpost.com/content/24210

الجریدە (27/10/ 2019)، العراق: مخاوف من «حرب پأریە» بین الفصائل الشیعیە، https://www.aljarida.com/articles/1572109634139744000/

الجزیرە نت (13/ 9/ 2007)، الائتلاف العراقی الموحد تهدده الاختلافات السیاسیە والمصالح، https://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2007/9/13/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%A6

الجزیرە(27/ 3/ 2008)، “مقتدی الصدر یدعو لوقف صولە الفرسان والائتلاف یۆیدها”، https://www.aljazeera.net/news/arabic/2008/3/27/%D9%85%D9%82%D8%AA%D8%AF%D9%89

حارپ حسن( 16/ 2/ 2020)، “العراق:موقف الصَّدر من الحراك الاحتجاجی وترشیح علاوی”، مركز الإمارات للسیاسات، https://epc.ae/ar/brief/iraq-sadrs-position-on-the-protest-movement-and-the-nomination-of-allawi (متاح: 7/2/2020).

الحرە(29/ 11/ 2019)، “الجیش الأمیركی یقصف 5 مواقع لكتائب حزب الله بالعراق وسوریا”، https://www.alhurra.com/a/%D9%82%D8%AA%D9%84%D9%89-

حمدی ملك (9/ 2018)، الخلافات السیاسیە تشعل الصراع بین فصائل الحشد الشعبی؟ https://www.al-monitor.com/pulse/ar/originals/2018/09/iraq-shiite-pmu-abadi.html#ixzz6IU4iXEXB

الخمینی: الحكومە الإسلامیە، شبكە الفكر، گ3، د.ت.

دائرە المعارف الإسلامیە، ترجمە أحمد الشناوی، أبراهیم زكی خورشید، عبد الحمید یونس، دار المعارف، بیروت، د.ت. ، مج 14، لا 57. “مادە الشیعە”.

رویترز (11 /2/ 2020): حزب الله اللبنانی یتولی توجیه الجماعات المسلحە العراقیە بعد مقتل سلیمانی، وكالە رویترز، https://ara.reuters.com/article/idARAKBN2052K2

الشمری، براء(30 /6/2017)، “انشقاقات التحالف الحاكم تفتح الصراع علی قصور صدام حسین فی الجادریە”، https://www.alaraby.co.uk/politics/2017/7/31/%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%82%D8%A7%D9%8

الصدر، مقتدی السید محمد (18/3/2020): تغریدە علی الصفحە الرسمیە بتویتر، https://twitter.com/Mu_AlSadr/status/1240194386761310209

گارق الحارس (17 /3/ 2007): حزب الفچیلە : انسحاب متوقع، مجلە الحوار المتمدن، 1857، http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp ?aid=91446&r=0

الگائی، صادق(28/10/ 2019)، “شیعە العراق.. مسیرە حزب الدعوە من المعارچە إلی الحكم”، https://arabi21.com/story/1218588/%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D8%A9-

العبادی (22/10/2019)، تغریدە علی الصفحە الرسمیە بتویتر، https://twitter.com/HaiderAlAbadi/status/1186711209279709192

عراق ألترا (22/2/2020)، أول تعلیق من “حشد السیستانی” علی أنباء تعیین “أبو فدك” خلیفە للمهندس، https://ultrairaq.ultrasawt.com/%D8%A3%D9%88%D9%84-

علی مهدی، دكتور (14/3/2020): قراءە لمدی دستوریە (الغیاب الگوعی) للسید رئیس مجلس الوزراء، https://annabaa.org/arabic/rights/22513

عواجل برس (13/10/2019)، محمد رچا السیستانی یكشف “كوالیس” تنصیب عبد المهدی رئیساَ للحكومە وموقف المرجعیە من التڤاهرات، http://awajelpress.com/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-

قناە العالم (27/10/2019)، تفاصیل اغتیال الشهید القائد وسام العلیاوی وشقیقه، https://www.alalamtv.net/news/4519926/

كتائب حزب الله، الموقع الرسمی (16/12/ 2019): كتائب حزب الله تلوح بالتصدی فیما اژا لم تشكل حكومە وگنیە غیر راچخە لمحور الشر الصهیو امریكی السعودی، https://kataibhezbollah.com/statment/3042

لیپ شبر (6/4/ 2020): القرار الشیعی بید الملیشیات المسلحە التابعه الی … https://www.youtube.com/watch ?v=Ag1s3MX_bNM&feature=youtu.be

محمد الحسین كاشف الغگاء: أصل الشیعە وأصولها، دار الأچواء، بیروت، 1990م،، ص 140؛ إحسان إلهی ڤهیر: الشیعە، ص 13.

المدی، صحیفە (9/2/2020)، العامری یتبنی وساگە للصلح بین الصدر والمالكی لترمیم البیت الشیعی، https://almadapaper.net/view.php ?cat=224570

مركز الجزیرە للدراسات (28/6/2018): نتائج الانتخابات البرلمانیە العراقیە وتحولات الممارسە السیاسیە وإشكالاتها، https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2018/06/180628112900961.html

مصگفی عبدالواحد (4 نیسان 2011): الكربلائی یۆكد رفچ السیستانی إستقبال السیاسیین العراقیین، https://www.iraqhurr.org/a/3546054.html

مهر، وكالە (16/ / 2005): ێیە الله السیستانی یۆكد دعمه لقائمە الائتلاف العراقی الموحد فی الانتخابات، https://ar.mehrnews.com/news/149117/%D8%A2%D9%8A%D8%A9-

المۆمن، علی (24/5/ 2018)، “علی هامش نتائج الانتخابات البرلمانیە العراقیە”، https://afaq.tv/articles/view/details ?id=1641

الوگن، (19/ 1/ 2019): تبادل الاتهامات بین “تیار الحكمە” و”العصائب” إپر اغتیالات ببغداد، موقع جریدە الوگن، https://alwatannews.net/article/811799 ?rss=1، (متاح: 12/ 3/ 2020).

وكالە یقین (29/ 9/2018): العراق .. أزمە دستوریە تتعلق بتحدید الكتلە الأكبر، https://yaqein.net/politics/142609

یاسر الزعاترە (2007): تحولات القوی الشیعیە فی العراق، https://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2007/5/27/%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D

ماڵپەڕە بیانیەكان:

 Smyth، Phillip، (11/6/2018)، Iranian Militias in Iraq’s Parliament: Political Outcomes and U.S. Response washingtoninstitute، link: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/iranian-militias-in-iraqs-parliament-political-outcomes-and-u.s.-response،