کورد و سەرژمێری ٢٠٢٤ لە عێراق؛ مەترسی یان دەرفەت؟

ئا: هەکار عەلی

رۆژی چوارشەممە، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤، ناوەندی لێکۆلێنەوەی رووداو مێزگردێکی بەناونیشانی "کورد و سەرژمێری ٢٠٢٤ لە عێراق؛ مەترسی یان دەرفەت؟" بۆ ژمارەیەک لە مامۆستایانی زانکۆ و پسپۆرانی بواری ئامار و داتا و کەسانی سیاسی و حیزبی لە شاری هەولێر بەڕێوەبرد.
ئامانجی مێزگردەکە گەنگەشەکردنی سێ تەوەری سەرەکی بوو لەبارەی سەرژمێری داهاتووی عێراق و هەرێمی کوردستان کە بڕیارە رۆژی 20ی تشرینی دووەمی 2024 لە هەموو پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەبچێت.

تەوەری یەکەمی میزگردەکە بریتیبوو لە هەڵوێستی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەبارەی سەرژمێری، کەتییایدا هەڵوێستی لایەنە سیاسییە بەشداربووە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان سەبارەت بە سەرژمێری خرایەڕوو. تەوەری دووەم، تیشکی خستەسەر ئەو کاریگەرییە سیاسی و ئابوورییانەی کە کاردەکەنە سەرهەرێمی کوردستان لەپاش بەڕێوەچوونی پڕۆسەکە، لەنێوانیاندا نفوزی سیاسی و پێگەی هەرێمی کوردستان و، بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بەگشتی و بودجەی پەرەپێدانی پاریزگاکان لە عێراق. لە تەوەری سێییەمدا، شەفافیەت و داهاتووی بەکارهێنانی داتاکانی سەرژمێری  خرایە بەر باس کە تێیدا ئەگەر و مەترسییەکانی دەستکاریکردن و یاریکردن بە داتاکان لەلایەن کەسانی پسپۆڕ و شارەزاوە باسکرا.

پەروین فاتیح، ئەندامی ئەنجوومەنی پاریزگای کەرکوک، کە یەکێک بوو لە بەشداربووانی میزگردەکە، ئاماژەی بەوەدا "کە سەرژمێری لە عێراق  لەساڵی ١٩٩٧ەوە و لە لە هەرێمی کوردستانیش لە ساڵی ١٩٨٧ەوە ئەنجام نەدراوە، کە لەوکاتەدا هیچ دەزگایەکی رەسمی و حوکمی کوردی نەبوو نوێنەرایەتی هەرێمی کوردستان لەپرۆسەکەدا بکات و داکۆکی لە مافەکانی کورد بکات. ئەمە لەکاتێکدایە کە ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە و دەتوانێت بەرگری لە مافەکانی نەتەوەکەمان بکات، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا حکومەتی عێراق لەسەر داوای کورد بڕیاری دا سەرژمێری ساڵی  ١٩٥٧ کە بە سەرکەوتووترین سەرژمێری ئەژماردەکریت، بکاتە بنەمای سەرژمێری ٢٠٢٤، ئەمەش پابەندیی حکومەتی ناوەندی بەو رێککەوتنەی نێوان هەردوو وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەردەخات کە لەسەر ئەم بابەتە کردوویانە. ئەم بڕیارە خۆی لەخۆیدا دڵخۆشکەرە، بەڵام بۆ ئێمە مایەی نیگەرانیشە چونکە ساردبوونەوەیەکی لەناو خەڵکی رەسەنی ناوچە جێناکۆکەکان دروستکردووە کە پێشتر بە هۆکاری زەبر و زەنگی حکومەتەکانی پێشوو ناوچەکانی خۆیان جێهێشتبوو."

پەروین فاتیح، لەبەشیکی دیکەی قسەکانیدا، باسی لەوەکرد "کە پێویستە یەکلایکردنەوەی چارەنووسی ناوچە کێشەلەسەرەکان لەڕێی دەستوور و ماددەی ١٤٠ ەوە بێت و ئەنجامەکانی سەرژمێری بۆ مەرامی سیاسی بەکارنەهێندرێن."

هەرلەمێزگردەکە دا، مەلا فەرمان، چالاکڤانی سیاسی و شارەزای بواری ئامار، نیگەرانی خۆی لەو پرۆسە تەعریبیە نوێیە خستەڕوو کە بە گوتەی خۆی لەدوای ساڵی ٢٠١٧ ەوە لە ناوچە جێناکۆکەکان دەستی پێکردووە و سەتان خێزانی عەرەب هێنراونەتە دیالە و ناوچەکانی دیکە و نفوسییان گۆڕدراوە و کارتی نیشتیمانیان بۆ دەرکراوە. ئەمە لەکاتێکدایە کە نزیکەی هەشت سەد گوند لەو ناوچانە کە کورد لێی نیشتەجێ بوون و لەلایەن حکومەتی پێشووی عێراقەوە وێران کران، تائیستا ئاوەدان نەکراونەتەوە و هیچیان بۆنەکراوە تا خەڵکەکەی بگەڕێنەوە زێدی خۆیان. پاشان لەدرێژەی قسەکانیدا ئاماژەی بەوەکرد" سەرژمێری لە وڵاتێکدا دەکرێت کە جیاوازی پێکهاتەی نەبێت، هەڕەشەو مەترسی چەکداری نەبێت بەنموونە داعش، و متمانە لەنێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی هەبێت، هەربۆیە هەموو ئەم خاڵانە پێمان دەڵێن کە ئێستا کاتێکی گونجاو نیە بۆ بەڕێوەچوونی سەرژمێری." داویشی کرد کە ئەنجامدانی سەرژمێری مەرجداربکرێت بە قۆناخی ئاساییکردنەوەی ماددەی ١٤٠."  

لەلایەکی دیکەوە، د. چنار سەعد عەبدوڵڵا، ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان، رایگەیاند "ئەوان وەکو پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ ئەنجامدانی پڕۆسەی سەرژمێریدان و پشتگیری لێ دەکەن، بەڵام ئاماژەی بەوەش کرد کە کۆمەڵێک تێبینییان لەسەر پرۆسەکە هەیە کە پێویسیت دەکات حکومەتی هەرێمی کوردستان و تیمی ئیداری و لایەنی پەیوەندیدار ئەو خاڵانەی جێی سەرنج و تیبینی و مەترسیین لەگەل لایەنی بەرپرس و پەیوەندیدار لە حکومەتی ناوەندی باسی بکەن و هەوڵی دۆزینەوەی ریگا چارەی دروستییان بۆ بدرێت و مەترسییەکان بڕەوێندرێنەوە؛ ئاماژەی بەوەشکرد کە ئیمە وەکو کورد مێژوویەکی تاڵمان لەگەڵ بە زۆر راگواستن و تەعریب و زوڵم لێکردن و پێشێلکردنی مافەکانمان لەلایەن حکومەتە یەک لەدوا یەکەکانی عێراق هەیە کە تائیستاش بەردەوامە، ئەمەش بێ متمانەییەکی دروست کردووە لەنیوان هەردوو لا دا؛ هەربۆیە دەست راگەیشتن بەداتاو ئامارەکان مافێکی سەرەتایی هەرێمی کوردستانە تائاگاداری وردەکاریەکان بێت و شەفافیەت لەپرۆسەکەدا هەبیت." لەکۆتایی قسەکانیدا، د. چنار سەعد عەبدوڵا باسی لەوەکرد "کە سەرژمێری  پرۆسەیەکی زۆر گرنگە بۆ گەشەپێدانی ئابووری و زانینی پێکهاتەی کۆمەڵگاکان لەرووی رەگەز و تەمەنەوە، هەروەها پلانی ستراتیژی گرنگ بنیات بنرێت لەو دەرئەنجامانەی کە لەڕێی سەرژمێریەوە وەدەست دەخرێن."

هەرلەدرێژەی باسەکەدا، ئەمین فەرەج، سەرۆکی ناوەندی لێکۆڵینەوەی زانستە سیاسییەکانی زانکۆی سەلاحەددین، باسی لەوەکرد" ئەوەی گرنگە لەم سەرژمێریەدا ئەوەیە کە بڕگەی نەتەوە و مەزهەب و ئایینی تێدانیە کە ئەمە هەم باشە و هەم خراپە، خراپییەکەی ئەوەیە کە ئەگەر ئەو بڕگانەی تێدابێت بەشێکی زۆری ناوچە جێناکۆکەکان لە رووی سیاسییەوە لەدەست دەدرێن و بۆ عەرەب یەکلادەبنەوە، بەڵام لەرووی یاساییەوە وەکو خۆیان دەمێننەوە و پێویست دەکات لەڕێی مادەی ١٤٠ەوە و بە یاسا یەکلایی بکرێنەوە؛ ئەمەلەکاتێکدایە کە لایەنی باشی ئەوەیە کە ئەگەر ئەو برگانەی تێدا بێت دەتوانرێت ژمارە و رێژەی هەر نەتەوە و پێکهاتە و ئایینێک لە عێراقدا دیاری بکرێت کەلەئیستادا دیار نیە کە ریژەی نەتەوەی کورد لەعێراقدا چەندە، هەروەها رێژەی سوننە و شیعە وەکو مەزهەب چەندن.

رەقيب بەهادین محەممەد، به‌رپرسى به‌شى به‌ڕێوه‌بردن و شيكردنه‌وه‌ى داتا لە دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، ئاماژەی بەوەدا کە پێویست دەکات سەنتەریکی داتا لەهەرێمی کوردستان هەبێت تا راستەوخۆ ئەوداتایانەی کۆدەکرێنەوە بنێردرێن بۆ ئەو سەنتەرە و هەرێمی کوردستانیش خۆی پاریزگاری لەداتاکان بکات و زانیارییان لەسەری هەبێت تا شەفافیەت لە پرۆسەکەدا هەبێت و لەهەر جۆرە گومان و یاریکردنێک بە داتاکان بەدووربین. باسی لەوەش کرد، کە ئیستا ئەوان وەکو لایەنی پەیوەندیدار لە حکومەتی هەریمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی ناوەندی لە گفتوگۆدان بۆ دامەزراندنی ئەو سەنتەرە.

لەکۆتایی میزگردەکەدا، بەشداربووان جەختیان لە گرنگی بەڕێووەچوونی ئەم پڕۆسەیە کرد، بەڵام لەهەمانکاتدا نیگەرانییەکانی خۆشییان نەشاردەووە و ئاماژەیان بەوە دا، کە دەکرێت ئەم سەرژمێرییە هەم مەترسیی هەم دەرفەت بیت بۆ هەرێمی کوردستان.