زریان رۆژهەڵاتی|

دوای ناوبڕێكی ئایینی لەبەر چلەی ماتەمی حسێن، 25ی ئەم مانگە شەقامی شیعە جووڵایەوە و ئەو رۆژەش وەك هەینییەكی خوێناوی لە مێژووی عێراقی نوێدا تۆماركرا. خواستە فرەڕەهەندەكانی خۆپیشاندەران، واتای رەتكردنەوەی سیستەمی سیاسی ئێستای وڵات دەدات. رێكارەكانی حكوومەت و هێزەكانی راگری دەسەڵاتیش كە لە بازنەیەكی سەركوتكردن و پێدانی ئیمتیازدا دەسووڕێنەوە، ناڕازییەكانیان ئارام نەكردووەتەوە.

هۆكارەكانی رووداوەكانی ئێستا دەمێكە ئاشكران و هەر لە زووشەوە پێشبینی تەقینەوەی دۆخی عیراق دەكرا. بۆیە زیاتر لە باسكردن لە هۆكارەكان كە دەشێ تۆمارێكی گەورەی بۆ بنووسرێت، ئێستا ئەو پرسیارە گرنگە كە چی روودەدات؟ كاریگەرییەكانی ئەم خۆپیشاندانانە چین؟ ئایا رێگا بۆ گۆڕینی سیستەمی سیاسی دەكەنەوە یان ریشەی ناسەقامگیرییەكان قووڵتر دەكەن؟

لەماوەی 16 ساڵی رابردوودا لە عێراق، قەیران بە قەیران دەڵێ خۆت لادە وا هاتم!  هەرچەندە گەلێك قەیران تووشی عیراق بوون، بەڵام لە ریزی گرنگترینەكانیاندا، خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییە چوارەمین و گەورەترین قەیرانێكە كە بەرۆكی سیستەمی سیاسی نوێی وڵاتی گرتبێت، ئەوەش قەیرانی رەوایی سیستەمەكەیە.

ئەو رێگایەی كە حكوومەت بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم قەیرانە هەڵیبژاردووە، بازنەیەكی پێدانی ئیمتیاز و سەركوتكردنە كە زەحمەتە بەشێوەی درێژخایەن سەربگرێت. نفووسی گەنج و روولەگەشەی شیعەی عێراق كە داوای كار و گوزەرانێكی باشتر دەكات، تەنها داواكاریی ئابووری نییە و خواستە سیاسییەكانیشی ریشەیەكی ناسیۆنالیستانەیان هەیە.

پاكێجەكانی حكوومەت بۆ “ریفۆرم” كردەنی نایەنە بەرچاو. بەرلە هەموو شتێك لابردنی پشكپشکێنە كە زیاتر وەك ئامرازێك بۆ سەركوتكردنی داواكارییەكانی كورد و سوننە لەلایەن دەسەڵاتدارانی شیعی پێشخرا، كێشەیەكی گەورەی ناوخۆیی بۆ گرووپە شیعییەكان درووستدەكات. هەرلایەنێك هێزی سەربازی و پاڵپشتییەكی دەرەكیی مسۆگەر كردووە و بەوەش داوای بەشی خۆی دەكات. بەڵێنی دامەزراندن و دابەشكردنی پارە و زەوی بۆ دامركاندنەوەی ناڕەزاییەكانیش تەنها و تەنها قەبارەی دەوڵەتی رانتییەر بەهێز دەكات كە پارە دەدات بۆ كڕینی پابەندیی هاووڵاتیان! ئەمە دەتوانێت چارەسەرێكی كاتی بێت، بەڵام هیچكات ریشەیی نییە.

رێكارەكەی تری حكوومەتیش كە سەركوتكردنە، لەوانەیە بەشێوەی كاتی رێگا بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆخەكە خۆشبكات، بەڵام دواجار بێ ئەنجام دەبێت. لە دەیەی هەشتاكاندا زنجیرەیەك شۆڕشی نان ئەم ناوچەیەی گرتەوە كە لە لوبنان و ئوردن و میسر روویاندا. جگە لەوە، هەرچی بۆ سەردەمی كۆن دەگەڕێینەوە، هۆكاری ناڕەزاییەكانی خەڵك یان ئابووری یان سیاسییەكی تاكڕەهەند بوون.

بۆ نموونە لەبەر نان یان لەبەر ناسنامە خۆپیشاندان و شۆڕش كراوە، بەڵام سەردەمی تازەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست سەردەمی وشیاربوونەوەی تاكەكانە و لێرەدا ئیدی ئایدیۆلۆژیا و دین ناتوانن رێگا لە خواستە مادی و سیاسییەكانی مرۆڤەكان بگرن و داواكارییەكانیش فرەڕەهەند بوون. لە 30 ساڵی رابردوودا، سەرەڕای سەركوتكاریی بەهێزی رژێمە سیاسییەكان، ژمارەی خۆپیشاندان و ناڕەزاییە جەماوەرییەكان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست نەك كەمنەبوونەتەوە، بەڵكوو بەرەو زیادبوون رۆیشتوون و عێراقیش لەمە ریزپەڕ نابێت. لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا، سەرەڕای سەركوتكاری، لانیكەم 36 خۆپیشاندان و ناڕەزایی گرنگ لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست روویانداوە كە زۆربەشیان لەم 10 ساڵەی دواییدا روویانداوە و ماوەی نێوان خۆپیشاندانەكانیش كەمتر بووەتەوە و ئەمەش نیشانەیەكی ئاشكرایە بۆ شكستی سیاسەتی سەركوتكردن.

خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست 1990-2019
وڵات	ساڵ	ئەنجام
میسر	4 جار:2008، 2011- 2012و 2013، 2019	گۆڕینی رژیم و كۆنترۆلی دەوڵەت
ئێران	5جار: 1999،2009، 2017و2018،2019	كۆنترۆڵی دەوڵەت
توركیا	4جار: 1999، 2006و2007، 2013، 2015	كۆنترۆڵی دەوڵەت
عێراق	6جار: 1991 كورد و شیعە، 1999، 2011هەرێمی كوردستان، 2013 سوننەكان، 2015-2019 شیعەكان	بووەتە هۆكاری گۆڕینی سیستەم، ناسەقامگیری، بەردەوامیی هەیە
سعودی	2جار:2010-2011، 2017 قوتەیف	كۆنترۆڵی دەوڵەت
یەمەن	2جار:2011، 2014-2015	جەنگی ناوخۆیی
سووریا	3جار:1999، 2004، 2011	جەنگی ناوخۆیی
ئیمارات	2011	كۆنترۆڵی دەوڵەت
ئوردن	2جار:2011-2012، 2018	كۆنترۆڵی دەوڵەت
لوبنان	4جار:2006-2008، 2011، 2015-2016، 2019	ناسەقامگیری، بەردەوامی هەیە
عومان	2011	كۆنترۆڵی دەوڵەت
بەحرەین	2جار:2011-2012	كۆنترۆڵی دەوڵەت

جه‌نگی ناوخۆیی (جه‌نگی شیعه‌- سوننه‌، جەنگی كورد، ململانێی شیعی – شیعی)  لەگەڵ جه‌نگی تیرۆر ( قاعیده‌- داعش) و ناڕه‌زایی جه‌ماوه‌ری (2011-2019) سێ فاكته‌ری گرنگی پایه‌داربوونی ناسه‌قامگیرییه‌كانی عێراقی تازه‌ن. ئه‌و سیانه‌ش وایانكردووه‌ كه‌ سیسته‌می سیاسی وڵات به‌ره‌و لێواری داته‌پین بڕوات و ئەگەری شكستهێنانی یەكجاری ده‌وڵه‌تیش زۆربێت.

ئەگەری نەمانی عادل عەبدولمەهدی وەك سەرۆكوەزیر لە جاران زیاتر بووە. بەڵام مەسەلەكە تەنها بە چارەنووسی ئەوەوە سنوودارنییە و بەهۆی تێكەڵاوبوونی تەسفییە حیساباتی سیاسی- ئایینی بە خۆپیشاندانەكان و هەبوونی چەك لە دەستی خەڵك و گرووپەكان، عێراق هەنگاوێكی دیكە لە ئەگەری هەڵگیرسانی دووەمین جەنگی ناوخۆیی شیعە نزیكبووەتەوە.

ئەگەر ئەم خۆپیشاندانانە بەردەوام بن، بەئەگەری زۆر داعش بەهێز دەبێتەوە. لەشكركێشییەكەی توركیا بۆ رۆژئاوای كوردستان و خۆپیشاندانەكانی عێراق كە وایانكردووە حكوومەت هێزە ئەمنییەكان بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆخی شارەكان بگوازێتەوە، دەرفەتێكی زێڕینی بۆ داعش رەخساندووە. بەشێك لە گرووپە شیعییەكان دەیانەویت ئەم بابەتە بۆ ترساندنی خەڵك و لەو رێگایەشەوە كۆنترۆڵكردنی دۆخەكە بەكاربێنن. بەڵام سەرەڕای نییەتی ئەوان، ئەگەری بەهێزبوونەوەی داعش راستییەكی حاشاهەڵنەگرە.

بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پێشمەرگە، لە ساڵی 2018 لە پێنج پارێزگای ناوچە ناكۆكی لەسەرەكاندا، داعش 456 پەلاماری هەبووە و لەئەنجامدا 1720 کوژراو و بریندار و رفێنراوی لێکەوتووەتەوە. هەروەها لە ماوەی هەشت مانگی 2019 شدا 181 پەلاماری هەبووە و لە ئەنجامدا 860 کەس کوژراو و بریندار و رفێنراون. ئەمەش دەریدەخات كە گوتارەكەی حەیدەر عەبادی سەرۆكوزەیرانی پێشوو سەبارەت بەو “نەسر”ەی كە بەسەر داعشدا سەركردایەتی كردووە، راست نەبوو.

خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە بەئەگەری زۆر لە حاڵەتی درێژەكێشانی خۆپیشاندانەكاندا، كۆچێكی دیكەی ناوخۆیی بەرەو هەرێمی كوردستان دەبینین ئەگەر هەرێم بە ئارامی بمێنێتەوە.

بەهۆی لاوازیی سوپا، ئەگەری كودەتا كەمە. ئەگەری كودەتای حەشدی شەعبیش كەمە، چونكە هەموو گرووپە چەكدارە شیعییەكان تەبا نین و ئەگەر كارێكی وابكرێت ئەگەری شەڕی ناوخۆیی زیاتر دەبێت. بۆیە درێژەكێشانی خۆپیشاندانەكان و بێتوانایی حكوومەت بۆ كۆنترۆڵكردنی دۆخەكە، لەوانەیە رێگا بۆ ئەگەری دەستوەردانی راستەوخۆی ئێران یان دەوڵەتانی دیكە خۆشبكات وەك ئەوەی كە لە سووریا روویدا.

دۆخی عێراق بەرەو نادیارییەكی زیاتر دەڕوات. ناسەقامگیریی عێراق زیانی گەورەی بۆ هەرێمی كوردستان هەیە، بەڵام پشتیوانیی زۆریش لە حكوومەت، لەم دۆخەدا باش نییە. باشتر وایە كورد لەم قۆناغەدا هەماهەنگییەكانی لەگەڵ سوننەی عێراق زیاتر بكات، چونكە لە ئەگەری وەرگۆڕانێكی كتوپڕدا مەرج نییە مافە دەستوورییەكانیان پارێزراوبن. جگە لەوە، هەرێمی كوردستان پێویستی بە یەكدەنگییەكی زیاتر هەیە بۆ هەموو ئەگەرەكانی پێش عێراق. لەو ڕووەشەوە كۆبوونەوەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەحزاب گرنگ بوو كە دەكرێ درێژەی پێبدرێت.