لەدوایین پێشهاتی دادوەریدا، دادگەی فیدراڵی لە بەغدا هەموارێكی یاسای باری كەسێتی هەرێمی كوردستانی رەتكردەوە ( 18ی یاسای 15ی 2008). هەموارەكەی هەرێمی كوردستان رێگە دەداتە هاوژینی ئەو پیاوانەی كە ژنی دووەم هێناوە، كە مافی داواکردنی جیابوونەوەیان هەبێت، بەڵام دادگەی فیدراڵی عێراق، فرەژنی بە هۆكارێك نابینێت بۆ داواكردنی جیابوونەوە و پێیوایە، ئەمە پێچەوانەی رێساكانی شەریعەتی ئیسلامە. شتێكی روونیشە كە لە دەستوری عێراقیشدا یاسای دژە شەریعەت رەتكراوەیە (مادەی 2).
ئەم بڕیارە كە نێوەڕۆكەكەی دەچێتەوە سەر مشتومڕێكی فیقهی و فیمینستی قووڵ و ئاوكێش، كە لێرەدا دەرفەتی باسكردنی نییە، دوا ئەڵقەی زنجیرەیەك بڕیاری دادوەریی بنجبڕە كە ئەمساڵ (2022) تاوەکو ئێستا پێنج جار دژی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان دەركراون. بەناوبانگترین ئەو بڕیارانەش رەتكردنەوەی سەرلەبەری یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بوو (ژمارە 22ی ساڵی 2007) بەو پاساوەی نادەستورییە، بەبێ ئەوەی لەسەر وردەكارییەكانی بوەستێت. بەدوای ئەوەشدا دادگەكە مادەیەكی یاسای خوێندنی باڵای رەتكردەوە (مادەی 46ی یاسای 10ی ساڵی 2008 ) كە رێگر بوو لەوەی رێوشوێنە كارگێڕییەكانی زانكۆكانی كوردستان بچنە دادگەكان (ئازاری 2022)، دواتریش ئەو بڕگەیەی یاسای كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسیی هەرێمی كوردستانی رەتكردەوە، كە بە تاكە دەسەڵاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن پێناسەی دەكات (ئۆكتۆبەری 2022). لە مانگی رابردووشدا یاسای بەركاری خانەنشینیی هەرێمی رەتكردەوە كە لەبنەڕەتدا یاساكە هی پەرلەمانی بەغدایە (ژمارە27ی 2006) و لە عێراقدا بە یاسایەكی دیكە جێگەی گیراوەتەوە و پووچەڵ كراوەتەوە. ئێستاش دادگا لە سكاڵای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان دەكۆڵیتەوە.
لە دەرەوەی مشتومڕە یاساییەكانی پەیوەست بە نێوەڕۆكی بڕگە و یاسا رەتكراوەكان، مشتومڕێكی دیكە لەسەر پەرەسەندنی دیاردەی رەتكردنەوەی یاساكانی هەرێمی كوردستان لە بەغدا لەلایەن دادگەیەكەوە هەیە، كە سەرەڕای ئەوەی شەرعیەتی یاسایی هەیە (ژمارە 30ی 2005)، بەڵام هێشتا هەر لە قۆناخی راگوزەردایە، چونكە ئەو دادگە فیدراڵییە نییە كە دەستوور چەسپاندوویەتی (مادەی 92). هەروەها ئەو دادگەیە نییە كە یاسای نوێی بۆ دەركرابێت بەجۆرێك كە لە "چەند دادوەر و پسپۆرێكی شەریعە و یاسا پێك بێت"، وەك لە دەەستوووردا هاتووە. هۆكاری دواكەوتنی دەرچوونی یاساكەش دەگەڕێتەوە بۆ پێشمەرجێكی دەستوور كە وای داناوە، پێویستە یاسای دادگەی فیدراڵی بە 2/ 3ی دەنگی پەرلەمانتاران دەربچێت، جگە لەوەش ناكۆكی زۆر لەسەر دەسەڵاتی پسپۆڕەكانی شەریعەت هەیە، ئەمەش وایكردووە ماوەی 17 ساڵە دادگەكە هەر راگوزەر بێت و فۆڕمە دەستورییەكەی خۆی وەرنەگرێت.
لەپاش هەڵبژاردنی تشرین/ئۆكتۆبەری 2021 دادگەكە زیاتر فەرمان و بڕیاری كارگێڕی لە بەغدا رەت كردووەتەوە، لەگەڵ شیكاری هەندێك لە دەق و ماددەكانی دەستوور بەتایبەت لە سەرەتای خوولی پێنجەمی پەرلەمان، بەڵام دەرهەق بە هەرێمی كوردستان بڕیارەكانی زیاتر رەتكردنەوەی دەق و بڕگەی یاسایی بوون، كە هەندێكیان وردەكاریین و، لەگەڵ سروشتی دادگەی باڵا و دەستورییەكانی جیهان ناگونجێن كە تەنیا لە كاتە هەستیار و جومگەییەكاندا دێنە سەر هێڵ و بڕیاری یەكلاكەرەوە دەردەكەن. لە لایەكی دیكەشەوە، بە گەڕانەوە بۆ سیڤی دادوەرەكانی دادگەكە ئەوە دەردەكەوێت لە كۆی 12 ئەندامی دادگەی فیدراڵی كە سیانیان یەدەگن، تەنیا یەك دانەیان پسپۆڕی یاسای دەستوورییە، ئەویش كاندیدی پارێزگای دهۆك بووە. سەرجەم دادوەرەكانی دیكە لە دادگە مەدەنی و جینائییەكان كاریان كردووە، لەپێش هەموویانەوە سەرۆكی دادگەكە و هیچیشیان پسپۆڕی دەستووری نین.
بڕیارەكانی دادگە كێشە و لێكەوتەی زۆرە لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵ، چونكە بڕیاری دادگە بەگوێرەی دەستوور یەكلایی و بنجبڕە و قابیلی تێهەڵچوونەوە نییە (مادەی 94)، ئەمەش هیچ دەرفەتێك بۆ دیالۆگ یان سازان یان هەوڵی گونجاندن ناهێڵێتەوە و زۆرجاریش هەستیاری دروست دەكات. بەگوێرەی رێوشوێنەكانی دادگەكەش، دەرگای سكاڵا تۆماركردن كراوەیە بەمەرجی ئەوەی سكاڵاكار لایەنێكی كێشە "خصم" یان زەرەرمەند بێت، لەو بڕیارانەشی دژی یاساكانی هەرێمی كوردستان دەرچوون، جاری وا هەیە سكاڵاكار هاوڵاتی ئاسایی یان ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە بووە! بەم پێیەش دەرگا كراوەیە بۆ هەركەس كە بیەوێت تانە لە یاساكانی هەرێمی كوردستان یان فیدراڵییەكان بدات و دادگەكەش بەشێوەی ئاسایی دادبینی تێدا دەكات و هيچ فلتەر و پێشمەرجێكی نییە.
جگە لە كێشەی سروشتی توندی حوكمە دادوەرییەكان، بۆچوونێكی یاسایی هەیە كە پێیوایە هاتنەسەركاری بەردەوامی دادگەكە لە وردەكاری یاساكان، لەگەڵ رۆح و جەوهەری دەستوور نایەتەوە بەتایبەت مادەی 121، كە ماف دەدات بە هەرێمەكان دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێكردن و دادوەریی خۆیان هەبێت لە دەرەوەی دەسەڵاتە تایبەتەكانی (حصري) حكومەتی فیدراڵی كە زیاتر بریتین لە: سیاسەتی دەرەوە، سیاسەتی ئابوری و بازرگانی، دارایی و گومرگ و دراو، دیاریكردنی پێوەری كێشانەو پێوانە، دانانی بودجە لەگەڵ سیاسەتی بەرێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاو لەگەڵ سەرژمێریی گشتی دانیشتوان. هەر بەگوێرەی مادەكەی دەستووریش، لەكاتی دروستبوونی ناكۆكی لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و هەرێمەکاندا، لە دەرەوەی دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدراڵی، ئەوە ماف بۆ هەرێمەكانە كە پەیڕەوی یاساو هەمواری خۆیان بكەن. لەم سۆنگەیەشەوە شۆڕبوونەوە بۆ وردەكاریی یاساكانی هەرێمی كوردستان جێگەی سەرنج و پێشینەیەكی جێگەی مشتومڕە. بەتایبەت دوابڕیار لە بارەی وەرگرتنەوەی مافی جیابوونەوەی ژن لە مێردەكەی، ئەگەر مێردەكەی هاوسەرگیری دووەمی ئەنجامدا. ئەمەش بەپاساوی ناكۆك بوونی لەگەڵ شەریعەت كراوە، لەكاتێكدا هەندێك لە شارەزایانی یاسایی پێیانوایە ئەو مەسەلەیە لە بنەما نەگۆڕەكانی ئیسلام نییە و دەرفەت و بواری تێدایە و ناكرێت بڕیاری دادگە، كە بەزۆرینەش دراوە و كۆڕا(الإجماع)یشی لەسەر نەبووە، بە شێوەیەكی بنجبڕ ئەو بابەتە یەكلایی بكاتەوە.
رەنگە دەرچەی گونجاو بۆ دەرچوون لە كێشەكانی ئەم دادگەیە دەركردنی یاسای دادگەكە و دروستكردنی دادگەی دەستوری بێت. حكومەتی نوێی محەمەد شیاع سوودانیش شەش مانگی بۆ ئەوە داناوە كە ئێستا مانگێكی تێپەڕیوە، بەڵام هێشتا ئەگەر و گومان هەیە كە یاساكە لەو ماوەیە دەربكرێت و دادگەی نوێ بكەوێتە سەرپێ. تاوەکو ئەو دادگەیەش پێك نەیەت، ئەوە دادگەكە لە بڕیارە جومگەیی و گرنگەكانی وەك نەوت و پرسە گرنگەكانی دیكە پشت بەهاوكێشەی هێز دەبەستێت و بەلای باڵادەست لاسەنگ دەبێت، بەوپێیەی ئەوان دادوەرەكانیان دیاریكردووە. بەو پێیەشی سەربەخۆیی دادگە چەندین نیشانەی پرسیار و گومانی لەسەرە، لەو پرسانەشی كە لاوەكین بۆچوونی دادوەرەكان بڕیاردەر دەبێت، لەكاتێكدا باكگراوەند و گرنگیدانەكانیان لەگەڵ سروشتی ئەرك و كاری دادگەكەدا نایەتەوە كە هاوتای دادگەی باڵای دەستوریی وڵاتانی دیكەیە.
