RRC |

زریان رۆژهەڵاتی|

بەرایی

سەرۆکی ئەمریکا بڕیاریداوە، مامەڵەکردن لەگەڵ تیکتۆک و ویچات-ی چین قەدەخە بكرێت. لەكۆتاییەكانی مانگی تەمووزدا، پەرلەمانی توركیاش، بە وتەی خۆی بۆ “رێگرتن لە تاوان”، یاسایەكی لەبارەی بەكارهێنانی ئینتەرنێت وسۆشیالمیدیا دەركرد^[1]كە، سزادان و  تەنانەت داخستنی تەواوەتیی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تێدایە ئەگەر پابەندی یاسا و بڕیارەكانی توركیا نەبن. ئەمانەش تەنیا دوو نموونەی زیندوون لەسەر ئەوەی كە چۆنچۆنی دنیای مەجازیی دیجیتاڵمیدیا، لە دنیای حەقیقی دا ئاراستە بە سیاسەتی نێوخۆیی و دەرەكی وڵاتان دەدەن.

ئەم بابەتە وایدادەنێت كە بڕیارەكەی سەرۆكی ئەمریكا لەبارەی ئاپە چینییەكانەوە رەهەندێكی  قووڵی ململانێی هێزداریی لە پشتە و بڕیارەكەی پەرلەمانی توركیاش، پاڵنەری نێوخۆیی گەورەی لە دواوەیە. لەمەودوا بەكارهێنانی ئینتەرنێت وسۆشیالمیدیا لە توركیا زیاتر لەجاران كۆنترۆڵ دەكرێت و ئەمەش، حەڵقەیەكی دیكەی زنجیرەهەوڵی سیستەمە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە بۆ كۆنترۆڵكردنی هەردوو دنیای حەقیقی و مەجازی!

دیجیتاڵمیدیا بۆ كوردستانیش پرسێكی زیندووە. لەلایەك دەرفەتێكی زێڕینی بۆ جیهانیكردنی پرسی كورد رەخساندووە و لەلاكەی دیكەوە، قەڵشی جەمسەربەندییە نێوخۆییەكانی سیاسەتی كوردیی زیاتر كردووە. وەرچەرخانێكی گەورەی لە بواری گەیاندن و وەرگرتنی پەیام، گلێركردنەوەی خەڵك و رای گشتی، بەشداریكردنی سیاسەت و دیموكراسی درووستكردووە بەڵام هەر ئەوە نییە، دیوە تاریكەكەیشی ئەوەیە كە ئاسانكاری زۆری بۆ بڵاوبوونەوەی هەواڵی نادرووست، تاوان و ناوزڕاندن و دەستوەردانی دەرەكیش خۆشكردووە.

دیجیتاڵمیدیا وململانێی هێزداریی جیهان

ئەمریكا دوای زیاتر لە یەك مانگی دیكە هەموو جۆرە مامەڵەیەکی دارایی لەگەڵ بەرپرسان و خاوەنی هەردوو تۆڕی کۆمەڵایەتیی تیکتۆک و ویچات قەدەخە دەکرێت، ئەگەر سەرووسەودایەك لەسەر بابەتی خاوەنداریی ئەو دوو ئاپەدا روونەدات. ئەوەی ئێستا لە بەینی ئەمریكا و چین روودەدات ململانێیەكی فرەڕەهەندی هیزدارییە كە پەلی بۆ دیجیتاڵمیدیاش كێشاوە.

هێزداری لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، گرێدراوی سیانەی زێڕو زۆر و زاناییە. ئەگەر جاران رۆڵی زێڕ و زۆر بۆ هێزداری لە پێش بووبن، ئێستا رۆڵی زانایی لە پێشە. زانایی بۆ خۆی بووەتە سەرچاوەی هێز و  هەركێ زانیاری و زانایی لابێت، هەم زۆردار ئەبێ و هەمیش دەبێتە خاوەنی سەروەرت! [2]

ئەمریكا نایەوێت باڵادەستی خۆی لە تەكنەلۆژیای زانیاری و دیجیتاڵمیدیا لە كیس بدات و چینیش وەك ركابەرێكی جیدی ئەو وڵاتە دەركەوتووە. بەگوێرەی پێنوێنی توانستی هۆشی دەسكردی جیهان، ئەمریكا لە پلەی یەكەمدایە بەڵام ریك لە دوای ئەو چین دێت.[3]هێشتا بەڕێوەبردنی لانیكەم 13 سێرڤەری زەبەلاحی ئینتەرنێت هەر لەوێە و تا ئێستاش لە ئیدارەی ئینتەرنێتدا لە جیهان رۆڵی یەكلاكەرەوەی هەیە. هەلبەت پیشكەوتنەكانی چین لەوبوارە و هەوڵدانی بۆ گەشەپێدانی5G، وەكوو هەڕەشەیەك لەسەر ئەو باڵادەستییەی ئەمریكا دەردەكەوێت.

نەك تەنیا ئەمریكا و چین، بەڵكوو ئەوە لە بەینی چین و هیندستانیشدا وەك دوو ركابەری ئاسیاییش روویداوە. ماوەیەك بەرلە ئێستا، هیندستانیش بەكارهێنانی نزیكەی 60 ئەپی چینی لە وڵاتەكەی قەدەخەكرد كە ویچاپ و تیكتۆتیشی تێدایە.[4]بەلەبەرچاوگرتنی زۆربوونی بەكارەبەر هێندییەكانی ئەپە چینییەكان، ئەمە دەتوانێت بەرلەهەموو شتێك گورزێكی ئابووری- سیاسی هیند لە پەكین بێت كە كێشەی زۆریان پێكەوە هەیە.

ئەپە گرنگەكان كە تەكنەلۆژیای پێشكەوتووی هۆشی دەسكرد بەڕێوەدەبرێن، توانای كۆكردنەوە زانیاری جۆراوجۆریان لەسەر بەكاربەرەكانیان هەیە؛ هەر لە شوێنەوە بگرە هەتا ئاراستەی بیركردنەوە و حەزەكانی مرۆڤ. هەڵبەت نەك تەنیا تیكتۆت و ویچات، بەڵكوو هەموو ئاپەكانی دیكەش لە فەیسبووكەوە بگرە هەتا تویتەر و…تاد، توانای ئەوەیان هەیە كە ئەو كارە بكەن. كاتێك ئەم زانیارییانەش لە ئاستی ملیۆنان كەس لەسەرتاسەری جیهان كۆبكرینەوە ئەوسا بایەخێكی ستراتیژی پەیدا دەكەن. چوونكە زانینی حەز و دیدگای مرۆڤەكان، ئاسانكاری بۆ درووستكردنی بەرهەم بە گوێرەی خواستەكانیان و دانانی سیاسەتی گونجاو لەبەرامبەر ئەوان دەكات. ئەمە بێجگە لەو ئاسانكارییەی كە دەتوانێت لەڕووی ئەمنی و سەربازیشەوە بۆ دەوڵەتانی بكات. ئالێرەیەوە كە دیجیتاڵمیدیا تیكەڵاوی گەلێك بابەتی فراوانی ئابووری- سیاسی وسەربازیی نیودەوڵەتی دەبێت. لە هەندیك دوكتۆرینی سەربازیدا، فەزای سایبری، لە دوای خاك، دەریا، هەوا و بۆشایی ئاسمان وەك پێنجەمین مەیدانی شەڕ ناوبراوە. ركابەرییەكە لەسەر ئەوەیە كە ئەم زانیارییە ستراتیژییانە لەدەستی كام دەوڵەت بن و كام دەوڵەت دەتوانێت زیاترین زانیاریی لابێت.

رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دیجیتاڵمیدیا

لیرە لە رۆژهەڵاتی نیوەڕاست دیمەنەكە جیاوازترە لە ركابەرییەكانی نیوان چین و ئەمریكا  لەسەر باڵادەستیی تەكنەلۆژیای زانیاری. زۆربەی دەولەتەكانی ئێرە توانستی بەرهەمهێنانی تەكنەلۆژییە بنچینەییەكانیان نییە و زیاتر بەكاربەرن. پرسی سەرەكی لێرەدا بۆ دەسەڵاتداران، ئەو بوومەلەرزەیەیە كە بەهۆی فراوانبوونی بەكراهێنانی دیجیتاڵمیدیا بۆ دەسەڵاتە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیە درووستبووە. بۆ بەشیك لە خەڵكیش ئەو دەرفەتە زێڕینەیە كە دیجیتاڵمیدیا بۆی رەخساندوون تا لە كۆتوبەندە سیاسی و یاساییەكانی دنیای حەقیقی قورتاریان بیت. هەڵبەت، دیوێكی تاریكیشی هەیە كە زیاتر بۆ بۆختان و ناوزڕاندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی بەكاردێت. بۆیە دیمەنی دنیای مەجازی لە بەینی سیاسەتی ئازادی و دیموكراسی ئەلكترۆنی، فەوزا و هەركەبۆخۆیی و سەركوتكاریی ئەلكترۆنیدا رەنگ دەگۆڕێت.

بەگوێرەی راپۆرتێكی داتای دیجیتاڵی جیهان، بەكارهێنانی ئینتەرنیت و سۆشیالمیدیا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە خێرایی گەشە دەكات. وامەزەندە دەكرێت كە لە سەرەتاكانی 2020دا، لە عێراق نزیكەی 30 ملیۆن بەركابەری ئینتەرنێت و سەرووی 21 ملیۆن بەركاربەری سۆشیالمیدیا هەبن. ئەمە بۆ ئێران بە رێژەی 58.42 ملیۆن و 33.40ملیۆن  بێت و، بۆ توركیا62.07 ملیۆن بە كاربەری ئینتەرنێت و 54ملیۆن بەكاربەری سۆشیالمیدیا و بۆ سووریاش زیاتر لە 8 ملیۆن بەكاربەری ئینتەرنێت و سەرووی 6ملیۆن بەكابەری سۆشیالمیدیا بێت. بێجگە لەوە، وادادەنرێت كە لە شوێنێكی وەكوو سعودیش 25 ملیۆن كەس سۆشیالمیدیا بەكاربهێنێت.[5] هەرچەندە كە بەكارهێنانەكان یەكجۆر و جێگیرنین بەڵام بەگشتی وادەردەكەوێت كە خەڵكی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست مەیلی بۆ بەكارهێنانی سۆشیالمیدیا زیاتر دەبێت. ئەمە وایكردووە هەتا دنیای مەجازی وەكوو شوێنیكی گرنگی گوزارشتە سیاسی، كۆمەڵایەتییەكانی تاكەكانی لێ بێت. نەك تەنیا ئەوان بەڵكوو هەندێك لەو سەركردانەش كە هێشتا دانانی سەتەلایت بۆ وەرگرتنی كەناڵە تەلەفزیۆنییەكان لە وڵاتانی خۆیان قەدەخە دەكەن، دەسبەجێ هەژماری جیاجیای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیان دانا.  چوونكە ئەمە دەروازەیەكی تازەیە بۆ پڕوپاگەندە و بڵاوكردنەوەی زانیاری و دژەزانیاری لە پێناو مانەوەی دەسەڵات! بۆیە لە تەنیشت پەیج و هەژمارە فەرمییەكاندا، هەزارانی ساختەش درووستبوون كە بۆ پڕوپاگەندە و دژە زانیاری، فوو بە كەڵەشاخدا دەكەن.

سفتوسۆڵیی كۆتوبەندە یاساییەكان بۆ ئازادی رادەربڕین لەلایەك و كارئاسانییەكانی تەكنەلۆژیا و كەمیی چاودێری دەوڵەت لەلایەكی دیكە، وایانكردووە تا خەڵك زیاتر روو لە دنیای ئینتەرنێت بكەن. بەگوێرەی پێنوێنی ئازادی راگەیاندنی رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنوور، بێجگە لە ئیسرائیل، سەرجەم وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، لە پلەكانی سەرووی 100جیی خۆیان كردۆتەوە و هەندێكیشیان، لە ریزەكانی دوای دواوەن.[6] لە رووداوەكانی” بەهاری عەرەبی”، خۆپیشاندان و جەنگی نێوخۆیی سووریا، خۆپیشاندانەكانی لوبنان و عێراق، رووداوەكانی گەزی پارك لە توركیا و خۆپیشاندانەكانی چەند ساڵی رابردوو لە ئێراندا، سۆشیالمیدیا رۆڵی رێكخەرانەی بۆ خۆپیشاندان هەبووە و گواستنەوەی دیمەن و بۆچوونەكانیش لە تۆڕانەوە، ئەوانەی فراوانتر كردووە. لە راستیدا، لە سۆشیالمیدیاوە بزاڤە بێ رابەر- فرە رابەرەكان زوو زوو درووست دەبن و ئەوانەش، بەرەبەرە رۆڵی دامودەزگا نەرتیییەكانی وەك حیزب، دەوڵەت، مزگەوت و بنەماڵەیان بۆ تەیاركردنی جەماوەر لە بزاڤە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا لاواز دەكەن ئەگەر خۆیانی لەگەڵ نەگونجێنن.

كۆنترۆڵی میدیای نەریتی و دیجیتاڵمیدیا

لە زیاتر لەیەك دەیەی رابردوودا، زۆرێك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست سەری خۆیان بە یاسای جۆراوجۆرەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی زیاتری دنیای ئینتەرنێتی ئێشاندووە! ئێران لە ساڵی 2009 یاسای تاوانە كۆمیپوتەرییەكانی دەركرد، ئەمەش رێك ئەو ساڵە بوو كە خەڵێكی زۆردژی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن رژابوونە سەر شەقامەكان. لە سعودی”نیزامی موكافەحە”ی تاوانەكانی زانیاری لە 2017 دانرا و لە ئیماراتیش، لە 2006ەوە هەتا ئێستا چەندین یاسا بۆ ئەوە دەركراون. لە عێراقیشدا^[7] لە 2019، خوێندنەوەی یەكەم بۆ یاسایەكی هاوشێوە كراوە كە بەهۆی ئەو سزا قورسانەی داینابوون، مشتومڕێكی زۆری لەسەر كرابوو. ئەمەش دەریدەخات كە ئیدی ئینتەرنێت وسۆشیالمیدیا بۆ سیستەمە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیە بووەتە پرسێكی هەنووكەیی!

بەمدواییانە پەرلەمانی توركیاش یاسایەكی بە ناوی”رێكخستنی پەخش و بڵاوكردنەوەی ئینتەرنێتی و تێكۆشان دژی ئەو تاوانانەی كە لەو رێگایەوە دەكرێن” دەركردووە. دوای یاسایەك لە 2018 كە رێگەی بە كۆنترۆڵ و چاودێری دامەزراوەی باڵای رادیۆ و تەلەفزیۆن بەسەر ئینتەرنێت داوە[8]، ئەمە دووەمین یاسایە كە لە توركیا لەوبارەیەوە دەردەكرێت. باسی پێویستی دەركردنی ئەم یاسایەش دوای ئەوە گەرمتربوو كە بەرات ئاڵبایراكی زاوای سەرۆككۆماری توركیا، لە تویتەرەوە هەواڵی لە دایكبوونی چوارەمین مناڵی خۆیانی بڵاوكردەوە وهەندێك هەژماری تویتەریش، سووكایەتییان بە ئەسرا بایراكتاری هاوسەری كردبوو. دوای ئەوەش ئەردۆغان رایگەیاندبوو كە ئەم جۆرە تۆڕانە لە توركیا نایێن و هەوڵی داخستنیان دەدەین.[9]هەڵبەت دواتر رایگەیاند كە مەبەستی داخستنی تەواوەتی نەبووە.

لەماوەی نێوان ساڵانی 2007- 2019، حكومەتی ئەنكەرە لانیكەم 13هەزارجار داوای لە تویتەرو فەیسبووك كردووە رێ لە بڵاوبوونەوەی هەندێ پەیام و ناوەڕۆك بگرێت.[10] بەگوێرەی راپۆرتی كۆمەڵەی ئازادی رادەربڕین[11]، لە 2007وە تا ئێستا لانیكەم 5جار قەدەخە لەسەر  یوتوب،3جار لە سەر ویكیپیدیا و چەندجارێكیش لەسەر تویتەر دانراون  بەشێك لەوانەش  لەبەر هۆكاری سیاسی بوون. وەك بڕیاری داخستنی لاپەڕەی راپرسییەكانی هەڵبژاردنی توركیا لە 2015 لە ویكیپیدیا و داخستنی تویتەر و یوتوب دوای بڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگی هاكان فیدان راویژكاری میت لە 2014، كە دواتر دادگای دەستووری ئەو بڕیارانەی بە پێشێڵكاریی وەسفكردن و هەڵیوەشاندنەوە.

پێشتریش توركیا بە شیوەیەكی ناڕاستەوخۆ، هەوڵی زۆری داوە بۆ ئەوەی میدیای نەریتیش كۆنترۆڵ بكات و ئالێرەشدا زیاتر وەك زۆرێك لە سیستەمە سیاسییەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی لێهاتووە كە میدیاكان بە زۆری موڵكی دەوڵەت و ئەحزابی باڵادەستن. بەگوێرەی پرۆژەی مۆنیتەری خاوەنداریی میدیا-توركیا، زیاتر لە 40 ئۆرگانی میدیایی گرنگی ئەو وڵاتە لەلایەن چەند كۆمپانیایەكی گرنگەوە كۆنترۆل دەكرێن،[12] ئەوانەش پێوەندییەكی باشیان لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسیدا هەیە. گرووپی دۆغان لە 2007ەوە تووشی گرفتی باج بوو لەگەڵ حكوومەت و دواجاریش، زۆربەی كەناڵ و بڵاوكراوەكانی خۆی بە گرووپی دەمیرئویرەن فرۆشت كە ئەردۆغان دەمیرئویرەنی خاوەنی بە كەسێكی نزیك لە سەرۆككۆماری توركیا هەژمار دەكرێت. كۆمپانیای بیناسازی كالیۆنجی كە چەندین كەناڵ و دەزگای میدیایی لە گرووپی توركواز میدیای سەر بە گرووپی چالك كڕیوە بە نزیك لە حكومەت هەژمار دەكرێن و لەوەشدا سەرحەد ئاڵبایراكی برای زاوای سەرۆككۆماریش كە پێشتر لە گرووپی چالكدا كاربەدەست بووە، رۆڵێكی بەرچاوی هەبووە. وەرگیرانی پرۆژەیەكی بیناسازی گرنگ لە ئیستانبول بەناوی گاڵاپورت لەلایەن كۆمپانیایەك كە شەریكی فەرید شاهەنك خاوەنی جینەر گرووپە، ئەو گومانەی درووستكردووە كە جینەرگرووپیش كە میدیای هەیە پێوەندییەكانی خۆی لەگەل حكومەت بەهێزتر كردووە. ئەمە بێجگە لەوەی كە خودی دەوڵەتیش هاوشێوەی زۆریك لە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست چەندین كەناڵی رادیۆ و تەلەفزیۆنی هەیە.

ئەنجام

لە ئاستی جیهاندا ركابەرییەكی بەهێز لەسەر باڵادەستی تەنكەلۆژیای زانیاری هەیە و لێرەش لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، خەمی دەوڵەتان بووەتە كۆنترۆڵكردنی دنیای حەقیقی و دنیای مەجازی. بێجگە لە ئیسرائیل، هەروەها بەدەر لە عێراق و لوبنان كە بەهۆی فرە هێزییەوە دەرفەتێك بۆ هەبوونی میدیای جۆراوجۆرهەیە، توركیاش بەشێوەی ناڕاستەوخۆ خەریكە بەڕێی دەوڵەتانی دیكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا دەچێ. هەرچی بێت، توركیا بە دیموكراسییە سنووردارەكەی خۆیەوە، بە یەكێك لە نموونە كەمەكانی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هەژمار دەكرێ، بەڵام وادیارە، هەرچی دەڕوات، ئەنكەرە زیاتر خووی سیستەمەكانی رۆژهەڵات دەگرێت و لە دیموكراسیی رۆژئاوایی دوورتر دەكەوێتەوە. یاساكەی توركیا تەنیا لەبەر ئەوە گرنگ نییە كە لەوانەیە كاریگەری لەسەرئازادی، ماف و تاوانەكانی دنیای مەجازی لە توركیا دابنێت بەڵكوو، لەبەر ئەوەش گرنگە كە دەتوانێت ورەی ئەو دەسەڵاتە سیاسییانەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەرزتر بكاتەوە كە بەینیان لەگەڵ ئازادیی ئینتەرنێتی وسۆشیالمیدیادا خۆش نییە.

كۆنترۆڵی ئینتەرنێت بۆ رێگرتن لە تاوان لە وڵاتانی دیموكراتیكیشدا هەیە بەڵام، كێشەكە لەوەدایە كە جیاوازییەكی زۆرلە نێوان پێناسەی دەوڵەتان بۆ تاوان هەیە. لێرە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، زۆر بە ئاسانی، بۆچوونی جیاواز و ناڕەزایی لە سەركردە، وەك”تاوان” پێناسە دەكرێت. بەكارهێنانی خراپ و تاوانكارییەكانی وەك ناوزڕاندن و بوختانیش، وەك پاساوێكی بەهێز بۆكۆنترۆڵكردنی دنیای مەجازی بەكاردێت. چارەسەری راستەقینە دیموكراتیزە بوونی دەوڵەتانە لە ژیانی حەقیقی دا. هەروەها وشیاری و بەرپرسیاری كۆمەڵایەتی تاكەكانە بۆ مامەڵەكردنە لەگەڵ بوختان و ناوزڕاندنەكانی دنیای مەجازی وەك ئەوەی لە دنیای حەقیقی دا روودەدات. دوای ئەوە ئەگەر كۆنترۆڵیش بە ئامانجی سیاسەتی دەرەوە یان بۆ رێگرتن لە تاوان هەبێت، بابەتێكی دیكە دەبێت.

[1] -یاسای ژمارە 7253، رۆژی 27/7/2020

[2] -زێڕ ئاماژەیە توانای ئابووری و سەروەت، زۆریش ئاماژەیە بە هێز، بە گشتیش ئاماژەیە بە روانگەی تافلەر بۆ وەرگۆڕانی هێز.

[3] – https://www.tepav.org.tr/tr/blog/s/6745/Amerikanin+Tik+Tok+ile+imtihani

[4] -https://www.nytimes.com/2020/06/29/world/asia/tik-tok-banned-india-china.html

[5] –https://datareportal.com – https://wearesocial.com/digital-2020

[6] -https://rsf.org/ar/ranking

[7]– https://ar.parliament.iq/2019/01/12/%d9%82%d8%a7%d9%86%d9%88%d9%86

[8] – RTÜK Torba Yasası-2018

[9] – https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-53250664

[10] – https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-53259839

[11] – https://ifade.org.tr/reports/EngelliWeb_2019.pdf

[12]–http://turkey.mom-rsf.org/tr/medya-sahipleri/sirketler/