RRC |

زریان رۆژهەڵاتی

بەرایی

بایەخی سەردانەكەی مستەفا كازمی بۆ ئەمریكا كاتێك زیاتر دەبێت كە لە دوتوێی “گەمەی هاوپەیمانییەكان”ی دنیای ئەمڕۆدا تەماشای بكەین. ئەم بەشەی جیهان، جەرگستانی ناوچەیەكی پڕكێشەیە لە نێوان بەحری سپی و ئاوەكانی كەنداو، كە لە كەفوكوڵدایە وهاوپەیمانی و لێكترازانە سیاسییەكانی خێراتر لە جاران روودەدەن.

ئەم بابەتە دەیەوێت لەبەرچاوگرتنی گەمەی تازەی هاوپەیمانی لە جیهان و ناوچەكە، سەردانەكەی كازمی بۆ ئەمریكا شرۆڤە بكات و دەیەوێ ئەوە بسەلمێنێت كە گۆڕانێك لە رێبازی هاوپەیمانیی ئەمریكیدا لە ناوچەكە درووستبووە و ئەمەش بایەخی عێراق و هەرێمی كوردستان زیاتر دەكات. هێشتا دیارنییە كە دواجارعێراق لە نێوان جەمسەرە جیاوازەكانی دنیای ئەمڕۆدا بەلای كێدا دەیشكێنێتەوە بەڵام، دۆخی ئێستای جیهان دەرفەتێكی بۆ درووستكردووە كە جارێ بتوانێت لەسەر پەتی جیاواز یاری بكات.

راڕایی ئەمریكا؛ راگرتنی هاوسەنگی لە نزیكەوە یان لە دوورەوە؟

لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا نموونەیەكی زۆر لە رەفتاری سیاسی ئەمریكی هەن كە دەرخەری راڕاییەكی ئەو وڵاتەیە سەبارەت بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. روانگەی زاڵی ئەمڕۆ لە ئەمریكا بەوجۆرەیە كە چین خەریكە وەكوو هەڕەشەیەكی گەوەری بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەوانی لێدێت. جا پرسیارەكە لەوەدایە كە ئایا بەرەبەرە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بكشێتەوە و خۆی بە ركابەرییەكانی لەگەڵ چین لە ئاسایی دوور سەرقاڵ بكات یان نا؟

دوو بیرمەندی ئەمریكی بیرۆكەی راگرتنی هاوسەنگی لە دوورەوەیان بۆ سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەیان پێشنیاركرد. پوختەی بۆچوونەكەی واڵت و مرشایمر ئەوەبوو كە پێویستە واشنتن زیاتر جەخت لە كۆنترۆڵكردنی نیوە رۆژئاواییەكەی جیهان بكات و كەمتر خۆی بە كیشەكانی دیكەی جیهانەوە سەرقاڵ بكات. ئەوان پێیانوایە كە لەبەر ئەوەی وڵاتەكەیان بە دوو ئوقیانووسی گەورە دەورە دراوە و دراوسێكانیشی لاوازن، بەكردەوە هیچ هەڕەشەیەكی ئەمنی گەورەی لەسەر نییە. هەروەها هیچ بەرپرسیارییەكیشی بۆ دیموكراتیزەكردنی جیهان  نییە و هەوڵەكانیشی بۆ ئەوە سەرینەگرتووە. جا باشتروایە خۆی بە گەورەترین هەڕەشە لەسەر بەرژەوەندییەكانی مژووڵ بكات كە چینە.[1] ئەمە لە سەردەمی ئۆباماشدا وەك رووكردنە ئاسیا باسی لێوەدەكرا. دۆناڵد ترەمپیش خۆی ئاسایی زۆرجار باس لە هەڕەشەكانی چین دەكات. دەڵێت بەر لە هەموو شتێك ئەمریكا.  ئێمە پۆلیسی جیهان نین و هەقمان بە شەڕە بێكۆتاییەكانی رۆژهەڵاتی نیوەڕاستەوە نییە. ئەمانە بە دیوێكدا وەرگێڕانێكی ترەمپ ئاسای دیدگای راگرتنی هاوسەنگی لە رێگای دوورە!

هەڵبەت لەوانەیە لە كردەوەدا ئەو بۆچوونە راست دەرنەچووبێت بۆیە ئەمریكا لە چەند ساڵی رابردوودا رەفتاری دژیەكی لەناوچەكە پیشانداوە. بۆنموونە: كشانەوەی 2011 لە عێراق و دواتر گەڕانەوە و  باسكردنەوەی پەیوەندی ستراتیژی، بڕیاری كتوپڕ بۆ كشانەوە لە رۆژئاوا و دواتر پەشمیانبوونەوە لێی. زیادبوونی ناكۆكییەكان لەگەڵ توركیا لەلایەك و بایەخدانەوە بە رۆڵی ئەوە وڵاتە لە ناوچەكە لەلایەكی دیكە، بەشداریكردن و دەرچوون لە رێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران.

وادیارە دیدگای هاوسەنگی لە دوورەوە راست دەرنەچوو، چوونكە ئەمریكا بە تەنیا مەیدانی ركابەرییەكان دیاریناكات. ئەگەر بە تەمای راگرتنی چین بێت، چین وا خەریكە بەرەو رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و دنیای عەرەبی دێت. رووسیا لە 2015وە  رۆڵی خۆی لە ناوچەكە زیاتر كردووە. لە دوای 2000یشەوە دوو هاوپەیمانی گرنگی ئەمنی و ئابووری لە جیهان بە بەشداری چین و رووسیا دامەزراون كە ئەگەر وابڕوات جێی ئەمریكا لێژ دەكەن؛ رێكخراوی هاوكاری شانگهای و بریكس! چین بنكەی سەربازی لە جیپۆتی داناوە. بە هێڵێكی وشكانی و دەریاییدا لە پاكستانەوە هەتا ئێران و عێراق و وڵاتانی خەلیج، خەریكی قایمكردنی شوێن پێی خۆیەتی. تەنانەت لەگەڵ هاوپەیمانە نەرتییەكانی ئەمریكا وەك ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو كەین و بەینی درووستكردووە. رووسیا بەرەو ئەورووپای شەرقی و بەرەو رۆژهەڵاتی نێوەڕاست پەلدەهاوێژێ. كورت و كورمانجی ئەمریكا ئەگەر بەتەمای ئەوە بێت كە یەكەمی جیهان بێت، ناتوانێت لەوبەری ئوقیانووسەكانەوە هێزەكانی دیكەی جیهان جڵەو بكات. لەوانەیە هەڕەشەی سەر خاكەكەی كەم بێت بەڵام هەڕەشەی سەر پێگەكەی زیاترە و ئەمەش لە دوورەوە كۆنترۆڵ ناكرێت. لەوانەیە هەر ئەمەش هۆكارێك بووبێت بۆ ئەوەی كە بەدوای باڵانسێك لە بەینی گوتاری راگرتنی هاوسەنگی لە دوور و راگرتنی هاوسەنگی لە نزیكەوە بگەڕێت.

عێراق جەرگستانی هاوپەیمانییە دژەبەرەكان!

میسر و یۆنان لەسەر ناوچەیی تایبەتی ئابووری لە بەحری سپی ڕیككەتوون. توركیا وحكومەتەكەی سەراج رێككەوتنیان كردووە و دوای ئەویش میسر و حەفتەر كردیان. ئێران و سوریا گرێبەستی بەرگری ئاسمانی دەكەن. باسی رێككەوتنی 25 ساڵەی ئێران و چین لە گۆڕێدایە. رێككەوتنی عێراق و چین و چین و لوبنانیش لەلایەك بوەستێ، ئیمارات و ئیسرائیلیش پەیوەندییەكانیان ئاسایی دەكەنەوە. ئێستا ئیدی توركیا لە لیبیا، سوریا و عێراق  لە سەنگەری دژی وڵاتانی عەرەبیدایە. ئێرانیش لە عێراق و سووریا و لوبنان ئەو سەنگەرەی لە وڵاتانی عەرەبی گرتووە. دەوڵەتە سەرووناوچەییەكانیش هەریەكەو بە لایەكدا هەوڵی راگرتنی هاوسەنگیی لە بەینی لایەنە ناكۆكەكانی ئەم ناوچەیە دەدەن. ئەمریكا سەرباز لە ئەڵمانیاوە دەبات بۆ پۆلۆنیا و و ریككەوتنی سەربازی و ئەمنی لەگەڵ ئۆسترالیا دەكات و لە جموجۆڵەكانی پەكین لە دەریای چین نأڕازییە و…. ئا لەم تابلۆیەدا عێراق لەلایەك لە بەینی ئێران و سعودی، لەلایەكی دیكەش لە بەینی چین و ئەمریكادایە. گەمەی هاوپەیمانییەكەش لەسەر ئەوەیە كە كێ بتوانێ زیاترعێراق بەلای خۆیدا رابكێشێ.

ئەگەر ركابەرییە ناوچەیی و جیهانییەكانیش توندتر ببنەوە، هەروەك چۆن لە پەنجاكانی سەدەی رابردوودا عێراق لە دنیای دوو جەمسەریدا بەلای هاوپەیمانییەكی ناوچەییدا شكاندییەوە كە ئەمریكا و رۆژئاوا پشتی دەگرت كە بە پاكتی بەغدا ناسرابوو، دواجار ناچار دەبێت بەلای یەكێك لە میحوەرەكانی هاوپەیمانیدا بیشكێنێتەوە: ئینجا یان میحوەری عەرەبی- عیبرییە كە ئەمریكا هەوڵدەدا سەربگرێت یان هاوپەیمانییەكی ناوچەیی كەمترعەرەبی كە وادیارە ئەمجارەیان لە جیاتی رۆژئاوا رۆژهەڵات پشتی دەگرێت!

ئەنجام

ماوەیەكی زۆر بەرلە ئێستا نەبوو كە سەرۆكوەزیرانێكی عێراق بە وەفدێكی قەرەبالغەوە چوو بۆ چین.  بابەتی چوون و نەچوونەكەی كازمی بۆ ریازیش با بوەستێ، كاتیكی زۆریش بەسەر سەردانەكەی ئەو بۆ تاران تێنەپەڕیوە. ئەمەش دەریدەخات كە پێگەی عێراق بۆ ركابەرە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان پڕبایەخە. لەلایەك ریككەوتنی لەگەڵ هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بە سەرۆكایەتی ئەمریكا هەیە و لەلایەكی دیكەش لە 2015وە ئەندامی هاوپەیمانیی چوار قۆڵیی رووسیا، ئێران و عێراق وسووریایە لەگەڵ حزبوڵڵا كە بە 4+1 ناسراوە! چەكەمەنی ئەمریكی لە سوپاكەیدا بەكاردێنێت بەڵام راوێژكاری ئێرانیشی هەیە. لەگەڵ ئەمریكا دانووستاندنی ستراتیژی هەیە بەڵام چاوی لە چین و رووسیاشە. بە هەمانشێوە رووی لە ئێرانیش و لە سعودیە و بە تەمای باشكردنی پەیوەندییەكانە لەگەڵ توركیا. دۆخی ناوچەكە و جیهانیش، دەرفەتێكی وای بۆ بەغدا رەخساندووە تا جارێ بتوانیت لەنێوان هێڵە جیاوازەكاندا یاری بكات. دنیا بە قۆناخێكی گوزەردا دەڕوات و هەتا ماوەیەك وڵاتانی وەك عێراق دەتوانن لە بەینی هاوپەیمانییە جیاوازە دژەبەرەكاندا بێن و بچن، بەڵام وەختێك دێت كە بە خاڵی وەرچەرخان دەناسرێت و ئا لەوێدایە گە گوتاری رەسمی سەبارەت بە راگرتنی هاوسەنگی لە بەینی جەمسەرە جیاوازەكاندا تەنها وەك ئایدیایەكی لێدێت، چوونكە ئەوە بە وڵاتێكی بەهێز دەكرێت كە جارێ عێراق وانییە.

[1] – https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2016-06-13/case-offshore-balancing