بۆ یەكەمجارە لە مێژووی عێراقدا داهاتی نەختینەیی وڵات بۆ نزیكی 100 ملیار دۆلار بەرز ببێتەوە. هەروەها توانای بەرهەمهێنانی نەوتیشی لە كۆتاییەکانی مانگی 2022 دەوروبەری 3.3 مليۆن بەرمیل بووە كە بە نرخی نزیك لە 73 دۆلار فرۆشراوە، بەڵام ئەم بازدانە داراییە زۆر جێگەی دڵخۆشی نییە ئەگەر لەوە بەرچاو بگیرێت كە ئەمە بەهۆی ناجێگیری نرخی نەوتەوەیە. هاوشانی ئەوەش، رێژەی هەژاری بۆ 2023 دەگاتە 25%ی كۆی دانیشتوانی وڵات كە دەكاتە دەووروبەری 10 ملیۆن كەس، ئەمە جگە لەوەی بەهای دۆلارێكی ئەمەریكی لە بازاڕی رەشدا لە دەوروبەری بەربەستی 160 دینار دایە و لە ئەگەری بەرزبوونەوەشی بۆ 170 دینار، سێ ملیۆن عێراقیی دیكە دەكەونە ژێر هیڵی هەژارییەوە. ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە حكومەت لە بەردەم تووڕەیی و خۆخواردنەوەیەكی جەماوەریدایە كە هەندێك پێیان وایە كۆتاییهاتنی جامی كەنداو وادەیەكی گونجاوە بۆ سەرهەڵدان و تێكەڵبوونی لەگەڵ بەریەككەوتنە سیاسییەكان، بەتایبەت كە ئێستا تەوژمەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشی زۆری هاوڵاتیانی عێراق ئاراستە دەكات. هەر لە 2022 دا 28 ملیۆن و 350 هەزار كەس بەكارهێنەری سۆشیال میدیابوون كە دەكاتە 68%ی دانیشتوان، 20 ملیۆن بەشداریی نێت بوون و 40 ملیۆن بەكارهێنەری سیمەكانی مۆبایلیش تۆماركراون. بەشێكی بەرچاوی ئەمانەش بێكار و هەژارن، بەو پێیەی تاوەکو سەرەتای 2023، زیاتر لە 1.746 ملیۆن خێزان داوای سوودمەندبوونیان لە مووچەی چاودێری كۆمەڵایەتی كردووە.
بە گوێرەی خەمڵاندنەكانی وەزارەتی پلاندانان، ئێستا دانیشتوانی عێراق 42 ملیۆنی تێپەڕاندووە، ئەگەرچی ئەم ژمارە فەرمییە جێگەی متمانە نییە چونكە پشت ئەستوور نییە بە سەرژمێری، بەڵام ئەوە یەكلایە كە ژمارەی لەدایكبووە تۆماركراوەكانی پار (2022) لە سەروو 1.3 ملیۆن منداڵەوە بووە، ئەم زیادبوونە ملێۆنییەی ساڵانەش، كێشە و بارگرانی زۆری ئابووری و ستراتیژی دروست دەكات كە یەكێكیان پەروەردەیە. وەزارەتی پەروەردە گیرۆدەی لاوازی و داڕمانی ژێرخان و خراپی ژینگەی خوێندن و خراپیی راهێنانی مامۆستا وانەبێژەكان و ئەو كەلێنە زانستی و مەعریفییەیە كە لە سەردەمی كۆرۆنا دروست بووە، ئەمە جگە لە لێكەوتە دوور مەوداكانی دیكە.
لێكەوتەكانی هەڵكشانی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق زۆرن، بۆ نمونە خەمڵاندنە فەرمییەكان باس لەوە دەكەن كە لە ئێستادا وڵات پێویستی بە 4 ملیۆن یەكەی نیشتەجێبوون هەیە، لە پاش ئەوەش ساڵانە درووستكردنی 100 هەزار یەكەی پێویستە. بەهۆی قەیرانی نیشتەجێ بوونیشەوە لە بەغدا كە دانیشتوانەكەی 9 ملیۆنە بە چڕیی دابەشبوونی 20 هەزار كەس لە 1 كم ی چوارگۆشە، نرخی مەترێك خانووش گەیشتوەتە 7 هەزار دۆلار!، بەم هۆیەشەوە خەڵك ناچارن بەرەو ناوچە كشتوكاڵی و پەراوێزەكانی شار بكشێن و ئەمەش، دواجار گرفتی زۆری لێدەكەوێتەوە، چونكە دەبنە لانكەی خەڵكی بێكار و پەراوێزخراو و ژینگەیەك بۆ خۆخواردنەوە، بەتایبەت كە ئەوە بزانرێت كە 70% ی دانیشتوان لە شارەكان نیشتەجێن و لە نیوە زیاتریان تەمەنیان لە نێوان 15_64 ساڵدایە.
لە دەرەوی بارگرانی ئابووری و لێكەوتەكانی كەرتی نیشتەجێ بوونیش، ئاماری مەترسییەكی تری گەورە یەخەی عێراقی گرتووە كە هەڵكشانی بەردەوامی بەكارهێنەرانی مادەی هۆشبەرە كە تەنیا ساڵی پار 15 هەزار كەس بە تۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە مادە هۆشبەرەكان دەستگیر كراون بەتایبەت مادەی كریستاڵ. ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆش باس لەوە دەكەن عێراق لە دەوڵەتی پردەوە بۆ مادەی هۆشبەر بووەتە بەكارهێنەر و ئالوودە، ئەمەش یەكێكە مەترسییانەی كە دەزگای ئاسایشی نیشتمانی پێی وایە لە پەنای گەندەڵی و تیرۆر و گۆڕانی كەش و هەوا، لە گرنگترین ئەو مەترسییانەیە كە یەخەی وڵاتەكەیان گرتووە.
حكومەتی عێراق پێی ناوەتە ساڵی نوێ (2023)، كەچی هێشتا بە پێوەری 1/ 12/2021 (بودجەی پێرار) خەرجییەكانی بەڕێ دەكات. ئەمەش رووداوێكی بێ پێشینەیە لە پاش كەوتنی رژێمی بەعس (2003). بۆ بودجەی ساڵی نوێش (2023) خەمڵاندنە دارییەكانی پەرلەمان باس لەوە دەكەن سەرباری ئەوەی گەورەترین بودجە عێراق بە بڕی 140 ترلیۆن دینار بەڕێوەیە، كەچی بەشی بەگەڕخستن تێیدا دەگاتە 80 _90 ترلیۆن دینارە، لەم بڕەش 70 ترلیۆنی بە تەنیا بو مووچەیە. لە بەرامبەر ئەمەشدا تەنیا 60 ترلیۆنی بۆ وەبەرهێنانە. زانیارییە دزەپێكراوەكانیش باس لەوە دەكەن كە هەندێك لە بڕە تەرخانكراوەكانی وەبەرهێنانیش راستەقینە نییە و لەبەر رازیكردنی ناوەندە ئابوورییەكانی دەرەوە وەك "وەبەرهێنان" ناونراوە، بەڵام وەزارەتی دارایی سەرباری رەتكردنەوەی داتاو شیكارەكان ئامادە نییە ژمارە راستەقینەكانی بودجە ئاشكرا بكات.
ئەم بارگرانییانەی ئێستا بەرۆكی عێراقیان گرتووە، لە كاتێكدان كە هێشتا حكومەتی نوێ بە تەواوەتی دڵنیا نییە تەمەنی چەند دەبێت و تارمایی هەڵبژاردنی پێشوەختەی بەسەرەوەیە كە لە كارنامەكەیدا وادەكەی ساڵێكی بۆ داناوە. جگە لەمەش لەبەردەم ئەگەری ناڕەزایی و خۆپیشاندانی جەماوەریدایە بەهۆی گرانبوونی دۆلار و بە هەڵم بوونی رێژەی 10%ی تونای شت كڕین و داهاتی خەڵكەوە.بۆیە چ هەڵبژاردنی پێشوەختە و چ خۆپیشاندانیش، هەركامیان روو بدەن دەرفەتی ئەوە بە حكومەت نادەن تاوەكوو خۆی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو بارگرانییە ستراتیژییانە تەرخان بكات كە بەسەر عێراقدا كەڵەكە بوون.
تاوەکو ئێستا پلانی ئاشكرا و راگەیەنراوی حكومەت بۆ چارەسەری بێكاری و رازیكردنی خەڵك، دامەزراندنی رێژەیەك لە خەڵكە لەكاتێكدا ژمارەی دامەزراوان لە نێوان 2003_2021 سێ هێندە بووە. ئەمە جگە لە گرێبەست و ئەوانەی بە كرێی رۆژانە كار دەكەن، ئەم میكانیزمی دامەزراندنەش جگە لەوەی ناتوانێت بەرەنگاری هەڵكشانی ژمارەی دانیشتوان ببێتەوە، بارگرانییەكی زیاتر بۆ بودجە درووست دەكات لەكاتێكدا هەم نرخی نەوت جێگیر نییە، هەمیش بەگوێرەی خەمڵاندنی بانكی نێودەوڵەتی، عێراق تاوەکو 2040 پێویستی بە 233 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بۆ وزەی پاك هەیە. هیچ گرەنتییەك نییە نەوت كە سەرچاوەی سەرەكیی پارەداركردنی بودجەیە، ئەم نرخەی ئێستای هەبێت و بە گوێرەی هۆشداری شارەزایانیش، هەركات نرخی نەوت هاتە خوارەوە، بارگرانییەكانی بودجەی بەكاربردن سەری وەبەرهێنان دەخوات. ئەگەر دابەزینی نرخەكەش زۆر بوو، بۆ دابینكردنی مووچە یەدەگە نەختینەییە 100 ملیارییەكە دەكاتە ئامانج.
