هێوربوونەوەى شەقام و بێدەنگیى رەوتى سەدر لە پێکهێنانى حکومەتى نوێى عێراق، رێکەوتێکى سیاسیی بێ هۆکار نییە. لۆژیکیی نییە هێزێکى کاریگەر كە یەکەمى هەڵبژاردنى 2021 بووە و خاوەنى نزیکەى چوار یەکى کورسیەکانى پەرلەمان بووبێت، ئاوەها بە ئاسانى باڵاترین پۆستى جێبەجێکردنی وڵات لەسەر سینەیەکى ئاڵتونى بداتە سەرسەختترین رکابەرەکانى لەنێو ماڵى شیعە.
بێدەنگى موقتەدا سەدر لەم قۆناخەدا هۆکارى زۆرە، بەشێکیان لەبەر رێککەوتنێكی ناڕاستەوخۆى نەنووسراون و، بەشێکی دیکەیشیان ئەزمونکردنى گۆشەگیرى سیاسی و رۆڵ بینینى تەماشاکارە، بۆ قۆناخێک کە لەدواى دەرکەوتنى داعش لەساڵى 2014 وە تا ئێستا، بە یەکێک لە هەستیاترین قۆناخەکان دەزانرێت کە عێراق لە دواى ساڵى 2003 وە پێیدا تێپەڕ بووبێت.
ئەو رەوتە لەماوەیەکى کەمدا سەرجەم ئەو کارتانەى تاقیکردەوە کە بەدەستیەوە بوون، یان لانیکەم نەیارەکانى بەوە دەترساند كە ئەو كارتانە بەكاردەهێنێت و ئەوانیش برتیبوون لە بایکۆتى پرۆسەى سیاسىی، مانگرتن، خۆپێشادان، هەوڵدان بۆ هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمان تەنانەت پێکدادانى چەکداریش! بەڵام دواجار چاوی بەست لەوەی كە چوارچێوەی هاوئاهەنگی هاوپەیمانییەكی تازە دروستبكات و حكومەتیش پێكەوە بنێت.
هەڵکوتانە سەر پەرلەمان بەیەک تویت ئاسانترین بەربەستێك بوو کە موقتەدا سەدر دەیتوانی لە 27ى تشرینى یەکەمى 2022 دروستی بكات بۆ ئەوەی كێشە بۆ متمانە وەرگرتنی کابینەى حکومەتەکەى محەمەد شیاع سوودانی لە پەرلەمان بنێتەوە. بەڵام كاتی ئەوە نەكرا یان دروستتر بیڵێن نەیویست بیکات و ئەمەش لەخۆڕا نەبوو.
هەندێك لە سەرچاوەكان باس لە رێککەوتنێکى ناڕاستەوخۆ لە نێوان باڵێکى هاوپەیمانى چوارچێوەى هاوئاهەنگى شیعە جگە لە باڵى نورى مالیکى سەرۆکى هاوپەیمانى دەوڵەتى یاسا، لەگەڵ سەدردەكەن كە بەر لە دەنگدان بە پێکھێنانى حکومەت كراوە. رێککەوتنەکە نوسراو نییە، هەروەها بە دیدارى راستەوخۆى سەدر وکەسانى سەر بە چوارچێوە نەبووە. ناوەڕۆکی ئەو لێکتێگەیشتنە ئەوەیە کە بۆ ماوەیەک کە لەنێوان سێ بۆ شەش مانگدایە، دەرفەت بدرێتە سوودانى تاوەکو ئەوەى سەدر دەیەوێت و پێى نەکرا، ئەو بیکات. هەروەها دەست لەو پۆستانەی حکومەت نەدرێت کە بەدەست رەوتى سەدرەوەن و دیارترینیشیان ئەمیندارى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق و بریکارانى هەرسێ وەزارەتى، ناوخۆ، تەندروستى، پیشەسازیین.
ئەم رێککەوتنە كە هێشتا هیچ لایەنێك بە رەسمی راینەگەیاندووە بەڵام لە پشتەوە باسی لێدەكرێت، دوو لایەنى ئەرێنى و نەرێنى بۆ رەوتى سەدر هەیە. بەرلە هەمو شتێك، رەوتى سەدر تا رادەێیکى زۆر دڵنیایە لەوەى کە ئەم پێکهاتەیەى ئێستاى هاوپەیمانى چوارچێوەى هاوئاهەنگى نە لەگەڵ یەکتردا دەگونجێن، نە دەتوانن بەو فرە باڵیەوە ئەزمونێکى نوێى حوکمڕانى پێشکێش بکەن کە جیاوازبێت لەوانەی پێش خۆی. کەوابێت بەگوێرەى ئەو سیناریۆیە دۆخەکە وەک پێشوو دەمێنێتەوەو ناڕەزایی جەماوەرى وەک خۆى دەبێت و لەکۆتاییشدا چەرخەکە لەبەرژەوەندى رەوتى سەدر دەسووڕێتەوە. سەدر دەیەوێت لەو رێگەیەوە ئەو پەیامە بگەیێنێت کە سەرەڕاى ئەوەى دەستبەردارى بەشە کێکى خۆى لە دەسەڵات بوو، ئەوانى دیکە نەیانتوانى حوكمڕانییەكی باش بكەن.
خاڵێكی دیكەی ئەرێنى بۆ رەوتى سەدر لەو بێدەنگەییە ئەوەیە كە لەوانەیە سوودانى بتوانێت ئەو باڵانەى نەیارى جەماوەرى رەوتى سەدر لەنێو هێزە ئەمنییەکان، جومگە هەستیارەکان، بازاڕ و کۆنتڕۆڵى بانک و بازرگانی دوور بخاتەوە. هەڵبەت لەڕووی تیۆرىیەوە، ئەستەمە کەسێک بە چوار کوسی پەرمانەوە ( فراکسیۆنى فوراتەین) بتوانێت رووبەڕووى ئەو ئاڵنگاریانە ببێتەوە کە سەدر بە 73 کورسییەوە نەیتوانى. ئەگەر پێشى نەکرا، ئەوکات سەدر پەیامە کۆنەکەى سیستانی زیندوو دەکاتەوە بەوەى :" تاقیکراوەکان، تاقیناکرێنەوە"، بەتایبەت کە پێشتر لەدژى بەربژێرکردنى سوودانى بووەو یەکەم دروشمى رەتکردنەوەى ئەو بەربژێرەى چوارچێوەى هاوئاهەنگى بوو، کاتێک لایەنگرەكانی لە مانگی ئاب چوونە نێو باڵەخانەى پەرلەمان و لەوێ مانیان گرت.
لایەنى نەرێنى بۆ رەوتى سەدر ئەوەیە کە ئەگەر ئەم حکومەتە بەرێژەیەک سەرکەوتوو بێت لە هێنانە کایەى سەقامگیرى ئابورى، سیاسى،ئەمنى، ئەوان لەو سەركەوتنە بێبەش دەبن و بەتایبەت کە لایەنە کوردستانیەکان و سوننە بەشدارن لە هاوپەیمانێتى بەڕێوەبردنى دەوڵەت و، جگە لە سەدرهیچ پێکهاتەیەک لە دەرەوەى بازنەکە نییە.ئەوکاتەش، لەوانەیە چوارچێوەى هاوئاهەنگى و پێکھێنەرەکانى ئەو دژە پەیامە بدەنە جەماوەرى رەوتى سەدر کە ئەوەى ئەو گومانى لێ بوو بیکات ئێمە كردمان. ئەوکات لەوانەیە هاوکێشەى سەنگى جەماوەرى لەنێو شەقامى شیعە بۆ هەڵبژاردنى داهاتوو لە بەرژوەندى چوارچێوەی هاوئاهەنگی بگۆڕێت یان لانیکەم بێئومێدیێك لاى دەنگدەرى سەدر دروست بێت و بەشدارى هەڵبژاردن نەکەن.
بەرانبەر پێشبینیەکانى رەوتى سەدر بۆ حکومەتى نوێ و چارەنوسەكەی، لەنێو چوارچێوەى هاوئاهەنگیدا دیدگایەكی دیکە هەیە. هێزە نزیکەکانى حەشدی شەعبی کورتبینانە مامەڵە لەگەڵ "غەنیمەى"حکومەت و وەزارەتەکانى دەکەن کە لەکۆى 12 وەزارتەکەى پشکى شیعە پێنج وەزارەتیان بەرکەوتووە، هەڵبەت پێدەچێت نورى مالیکى، سەرۆکى هاوپەیمانى دەوڵەتى یاسا دوورمەودواتر پلانى بۆ ئایندەى دۆخەکە داناوە لەڕێگەى بەشداریکردنى لە حکومەت.
دوورکەوتنەوەى سەدر لە دەسەڵات بۆ هێزەکانى نزیک لە حەشدی شەعبی لەنێو چوارچێوەى هاوئاهەنگى دەرفەتێكی زێرێن بوو تاوەكو بتوانن خۆیان لە وەزارەت و پێگەکانى دیکەى دەوڵەت لە حکومەتى محەممەد شیاع سوودانی جێگیر بكەن کە پێشتر بەو شێوەیە شوێنیان بۆ چۆڵنەكرابوو.
ئەو رەوشە بۆ هێزەکانى نزیک لە حەشدی شەعبی دوو رەهەندی هەیە، یان ئەوەتا دەیانەوێت لەرێگەى وەزارەتە خزمەتگوزارییەکانەوە پەیام بۆ کۆکردنەوەى دەنگ بگەیێننە شەقامى شیعە، یان پێچەوانەکەى روودەدات و رەفتاریان لەو وەزارەتانە باش نابێت کە کاریگەرییەکەى پێچەوانە دەبێتەوە، بەتایبەت کە سیستمى کارپێکراوى بەڕێوەبردنى کەرتى خزمەتگوزارى لەعێراق گیرۆدەى گەندەڵى، بیرۆکراتى و رۆتینێكی تاقەت پڕۆکێنە.
هەڵبەت لەوانەیە بیرکردنەوەى مالیکى جیاوازتر بێت لە پێکھاتەکانى دیکەى هاوپەیمانێتیەکەى، رەنگە ئەو دوورمەوداتر لە پرسەکە بڕوانێت کە ئامانجى قۆناخى دواى هەڵبژاردنى داهاتووە کە هێشتا بەڕوونى دیار نییە کەى دەبێت. بەرزى نرخى نەوت پاڵپشتیە بۆ حکومەتى نوێ بۆ پێشکێشکردنى ئەوەى کە پێشترنەکراوە لە خزمەتگوزارى، مالیکى نایەوێت ئەو دەرفەتەی کە لەگەڵ بێدەنگى سەدر دروستبووە هەروا بەئاسانى لەدەست بدات. مالیکى کە دوو خولى چوار ساڵى لەدواى یەک (2005- 2014) سەرۆکوەزیران و چوار ساڵیش لەرێگەى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانەوە نیوەى عێراقى بردەوە،(زۆرینەى 9 پارێزگا لە ساڵى 2009 ) یەکێکە لە هەڵۆکانى نێو ماڵى شیعە و هێشتا هەژمونی لە حکومەتدا هەیە کە دەتوانێت کلیکى سەرکەوتن یان شکستى ئەم حکومەتە بكات. ئەگەر سیناریۆى سەرکەوتنى حکومەتى سوودانى سەریگرت، ئەوا مالیکى دەتوانێت پەیامێک بداتە لایەنگرانى رەوتى سەدر بۆ گۆڕینى ئاڕاستەى دەنگدانیان لەرێگەى دوو ئاماژەوە:
یەکەمی:جوڵاندنى شەقام لەلایەن موقتەدا سەدر، بەهێندەى حكومەتەكەی ئەوان ناتوانێت رۆڵى هەبێت لە گۆڕانکارى ئاستى بژێوى.
دووەم: هەرچەندە لەهەڵبژاردندا یەکەم بن، هەر لەسەر پلەى دووەم دادەنیشن و ناتوانن حکومەت پێکبهێنن، وەک ئەوەى لە 2022 رویدا، بۆیە "دەنگەکانتان نەفەوتێنن".
مالیکى باشتر لە هەڵۆکانى دیکەى چوارچێوەى هاوئاهەنگی دۆخی شیعەى خوێندووەتەوە کە دەزانێت زوو هەڵدەچن و زووش دادەمرکێنەوە، ئەوە جگە لەوەى باشتر دەتوانێت رکابەرکانى لەنێو ماڵى شیعە بەتایبەت سەدر بخاتە دۆخى کاردانەوە کە زۆرجار بڕیارى خێراى وردبینی نەکراوى پێداوە، وەک ئەوەى كە لە كشاندنەوەی پەرلەمانتارەكانیدا كردی.
لەهەڵبژاردنى 2021دا سەدر بە (73) کورسی براوەى هەڵبژاردن بوو، بەڵام نەیارەکانى، لە سایەی بڕیارێكی دادگەی باڵای فیدراڵی بۆ ماددەى (76) دەستورى عێراق کە تێیدا ئامادەبوونی دوو لەسەر سیی پەرلەمانتارانی كردە مەرج بۆ کۆبوونەوەى پەرلەمان سەبارەت بە هەڵبژاردنى سەرۆککۆمار، نەیانهێشت كۆبوونەوەكە بە دڵی سەدر بكرێت. ئەگەر حكومەتەكەی سوودانی سەركەوتوو بێت مالیکى دەتوانیت ئەوە بگەیەنێتە دەنگدەرانى سەدر کە دۆخەکە بۆ هەڵبژاردنى داهاتووش هەمان سیناریۆ دەبێت ئەگەر رێڕەوى دەنگەکانیان نەگۆڕن. مالیكی، پێشتر لەساڵى 2010شدا هەمان تەکتیکى بەکارهێنا بۆ رێگریكردن لەوەى لیستى عێراقیە بە سەرۆکایەتى ئەیاد عەلاوى حکومەت پێکبهێنێت. هەرچەند فایەق زێدان، سەرۆکى ئەنجومەنى باڵاى دادوەرى لە 10/11/2022، لە چاوپێکەوتنێکدا بەڕوونى گوتبووی کە ماددەى 76ى دەستور هۆکارى زۆرینەى قەیرانە سیاسییەکانە لەدواى ساڵى 2010 و پێویستە هەموار بکرێتەوە، بەڵام پێدەچێت هەڵچنینى ئومێد بە هەموارکردنى ئەو ماددەیەى دەستور لەم خولەدا بۆ رەوتى سەدر، تاڕادەیێک قورس بێ، چونكە لەم قۆناخە ئاڵۆزەى عێراقدا هەمواركردنی دەستوور هەم رێی تێناچێت، هەم وەكوو شیعەكانیش زۆر لەگەڵی نین.
