ئامادەكردنی: زریان رۆژهەڵاتی

بەشداربووان: رێبوار هادی، د. هەڵمەت غەریب، عەلی قادر، د. ئارام نەجمەدین، شۆڕش حەسەن، د. یەحیا سونبل، خالد ئەلدبوونی، محەمەد یونس عوبێدی|

بەرایی

لەدوای فراوانبوونی خۆپیشاندانەكان لە ئۆكتۆبەری ئەمساڵەوە، یاسای هەڵبژاردن وەك یەكێك لە گرنگترین بابەتە سیاسی و یاساییەكانی عێراقی لێهاتووە. هەڵبەت كەسانێكیش هەن كە پێیانوایە “بابەتی یاسای هەڵبژاردن بۆ داپۆشینی خواستە سەرەكییەكانی خەڵكە كە دژایەتیی گەندەڵی و كورتكردنەوەی دەستوەردانی دەرەكییە لە وڵات.”[1]

لە راستیدا ئەوەی كە ئێستا پەسندكراوە، لانیكەم 27 ماددەی[2] یاسای هەڵبژاردنی  ژمارە 45ی ساڵی 2013ی تێدایە كە یان دەسكارینەكراون یان بە دەسكارییەكی كەمەوە دانراوەنەتەوە و ئەمەش وادەكات كە سەرەڕای ناوەكەی، یاسای تازە زیاتر لە هەمواركردنەوەی یاسا كۆنەكە بچێت. “هەم پەلەپەلی پێوەدیارە و هەم زیاتر لە هەمواركردنەوەی یاسا كۆنەكە دەچێت.”[3] بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی سیاسی و خۆپیشاندانەكانیش، زەحمەت نییە لەوە تێبگەین كە ناولێنانی ئەمە وەك پرۆژە یاسایەكی تازە، زیاتر بۆ هێوركردنەوەی شەقامی ناڕازییە.

هەڵبەت بەدەر لە خۆپیشاندانەكانیش، “لە هەموو هەڵبژاردنەكانی عێراقی دوای سەددام، یان یاسای هەڵبژاردن گۆڕاوە یان هەمواركراوەتەوە.”[4] لەوانەیە ئەمەش زیاتر بەهۆی خواستی هەندێك لە پارتە سەرەكییەكانی عێراق بێت بۆ ئەوەی هەلومەرجی گونجاو بۆ بردنەوەی خۆیان بڕەخسێنن.

هەرچەندە پرۆژە یاساكە دەرەفەتی گرنگی بۆ بەشداریكردنی تاكەكانی كۆمەڵگا لە دەرەوەی باڵادەستی حزب دەڕخسێنیت بەڵام، ئاسەوارە سیاسییەكانی ئەم پرۆژە یاسایە بەوەوە سنوودار نامینێ و دەتوانێت رێگا بۆ سووتاندنی بەشێك لە دەنگەكان و نادادپەروەری، هەوەرها زیندووكردنەوەی خێڵگەرایی خۆشبكات كە لەم پەڕەیەدا تیشكی زیاتری دەخرێتەسەر.

گرفتەكانی پرۆژە یاسای هەڵبژاردن

پەرلەمانی عێراق دواجار ئەو بەندانەی پرۆژەی یاسای هەڵبژاردنی سەبارەت بە فرە بازنەییكردنی هەڵبژاردن تێپەڕاند كە مشتومڕی زۆریان لەسەر هەبوو. پرۆژە یاسایەكە یەكەمجار لەلایەن سەرۆككۆماری عێراقەوە پێشكەشكراوە و سائیرون رۆڵی بەرچاوی تێداگێڕاوە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش بە تایبەت لە بەندەكانی تایبەت بە لیستی فەردی و فرە بازنەییكردنی هەڵبژاردن پاڵپشتیی لێكردووە. دواتر حكوومەت لە پرۆژە پێشنیاركراوەكەی خۆیدا هەندێك دەسكاریی كرد و لیژنەی یاسایی پەرلەمانیش هەندێك پیشنیاری كردبوو.[5] بەڵام دواجار پەرلەمان نەك بە تەوافق بەڵكوو بە دەنگی زۆرینە، فرەبازنەییكردنی هەڵبژاردن و لیستی فەردیی پەسندكرد.جێكردنەوەی لیستی فەردی دەتوانێت كاریگەریی پۆزەیتڤی هەبێت بۆ بەرەو پێشبردنی دیموكراسی لە عێراق. چوونكە لەورێگایەوە كەسانێك دەتوانن لە دەرەوەی خواستی حزبەكان بچنە ناو پەرلەمان بەڵام، ئەمە تەنها دیویكی مەدالیاكەیە و دیوەكەی دیكەی بەوجۆرە نییە.

بەگشتیش دەكرێ خویندنەوەیەكی وەها بۆ یاساكە بكرێت:

یەكەم: لەماوەی كورتخایەندا، بەشێك لە حیزبە گەورەكان كە هەم هێز و سەروەتیان هەیە، دەتوانن لەڕێی پاڵپشتیی دارایی و میدیاییەوە رێگا بۆ سەركەوتنی كاندیدە فەردییە وەفادارەكانی خۆیان خۆشبكەن و چانسی ئەوان لەبەرامبەر تاكێكی ئاسایی زۆر زیاترە دەبێت. بێگومان ئەمەش زیاتر بۆ ئەحزابی گەورە كە دەستیان بە سەرچاوەی جیاجیای هێزدەگات ئاسانترە نەك بۆ حیزبە بچووكەكان یان ئەوانەی كە تازە درووستدەبن. یەكێك لە ئەنجامەكانی ئەمەش ئەوەیە كە بەربەرە ئەحزابی بچووك ناچاردەبن لەگەڵ حیزبە گەورەكان رێكبكەون یان لاوازتر بن.

جگە لەوە، زۆرێك لە حیزبە گەوەرەكانی عێراق، پەیوەندیی بەهێزیان لەگەڵ دامەزراوە خێڵەكی و دینییەكان هەیە كە ئەوەش دەتوانێت رێگا بۆ سەرخستنی كاندیدە فەردییە وەفادارەكانی خۆیان خۆشبكات. هەرئەمەش وادەكات كە بە ئاسانی لە پێداگرییەكانی سەدر و حزبەكانی دیكە تێبگەین.

دووەم: یاساكە لەماوەی درێژخایەندا وادەكات كە حیزبەكان زیاتر بایەخ بە رای گشتی و جەماوەربدەن. ئەمە بۆ هەریمی كوردستانیش لایەنێكی پۆزەتیڤی هەیە كە حیزبەكان ناچاردەبن بایەخی زیاتر بە پاڵپشتیكردنی كاندیدە باشەكان بدەن و دەتوانێت رۆڵی پەرلەمانیش لە سیستەمی سیاسیی هەرێمی كوردستان بنهێزتر بكات. بەڵام كاریگەریی پێشنیاری 100% لیستی فەردیی تەنها بەمەوە ناوەستێت. بە تایبەتی مەرج نییە لە شوینەكانی دیكەی عێراق ئەو ئەنجامەی هەبێت. بەدەر لەو رۆڵەی كە ئێستا ئەحزابی سیاسی لە عێراق هەیانە، هەبوونی حیزب و گرووپی جیاوازی مۆدێرن بۆ بەرەوپێشبردنی دیموكراسی گرنگە. بەڵام “پشبەستنی تەواو بە لیستی فەردی رێگە بۆ بەهێزبوونەوەی دامەزراوەی خێڵ و تەنانەت دامەزراوەی دینی خۆشدەكات”[6] كە لە شوێنی خۆیاندا دەتوانن رێ لە دیموكراسی بگرن. وادەكات كە حیزبەكان جاریكی دیكە روو لە بەرهەمهێنانەوەی كولتووری خێڵەكی و دینی بكەن، تا وەفاداریی تاكەكانیان بۆ مسۆگەر بێت. حاڵی حازر نزیكەی 130-150 خێڵی گەورە و بچووك لە عێراق[7]  و هەرێمی كوردستان هەن كە پوتانسیێلی بەهێزبوونەوەیان هەیە. بۆیە پێداگریكردن لەوەی كە تەواوی لیستەكان فەردی بن، دەتوانێت ئەنجامی دیكەی لێبكەوێتەوە كە مەرج نییە خزمەتی دیموكراسی بكات. لەوانەیە پێداگری نەتەوەیەكگرتووەكانیش بۆ ئەم بابەتە زیاتر لە ئەولەویەت دان بە سەقامگیری سەرچاوەی گرتبێت نەك ئایندەی دیموكراسی لە عێراق! لێرەدا پێویستە چاكسازی لە یاسای هەڵبژاردن هەنگاو بەهەنگاو بێت و بەگوێرەی واقعی كۆمەڵگەی عێراقی بێت و سەقامگیریی بی دیموكراسیش پایەدار نابێت.

سێیەم: خاڵێكی دیكەش پەیوەندی بە فرەبازنەیی هەڵبژاردنەوە هەیە. ئەمە لە كۆمەڵگایەكی یەكدەستدا دەتوانێت گرفتی ئەوتۆ درووستنەكات بەڵام، زەحمەت نییە پێشبینی بكرێت كە لە هەندێك شوێنی عێراقدا كێشە لە بەینی پێكهاتە جیاوازەكاندا درووستبكات، تەنانەت ئەگەر لە ئاستی محەلیشدا بێت. كاریگەریی ئەمە لە سەر هەرێمی كوردستان ئیجابییە و دەتوانێت ئەحزابی سیاسی ناچاربكات زیاتر روو لە هاوپەیمانیی بكەن و بەمەش، گرێكوێرەیەكی دەیان ساڵەی ركابەریی توندی ناوخۆیی ئەحزابی كوردی شل بكات. بەڵام، بەگوێرەی یاساكە لە هەندێك قەزا كە رێژەی دانیشتوانەكەی بەشی دەرخستنی پەرلەمانتارێك ناكات دەبێ لەگەڵ قەزایەكی دراوسێیدا یەكبخرێت و ئەم یەكخستنەش بۆ ئەو قەزا و ناوچانەی كە نفووسێكی تێكەڵاوی قەومی و تایفییان هەیە، دەتوانێت لانیكەم لە ئاستی محەلیدا كێشمەكیش زیاتر بكات. هەڵبەت لە حاڵەتێكی ئایدیالیشدا لەوانەیە بە پێچەوانەوە رێگا بۆ لیستی هاوبەشی پێكهاتە جیاوازەكانیش خۆشبكات.

چوارەم: یەكێكی دیكە لە گرفتەكانی یاسای هەڵبژاردن پەیوەندی بە دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمانەوە هەیە. لە ماددەی 13دا ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی عێراق بە 242كورسی و 9 كورسی كۆتا دانراوە كە پێویستە بەگوێرەی ژمارەی دانیشتووان دابەشبكرێت. هەرچەند بڕیارە سەرژمێری بكرێت بەڵام بە هۆكاری جیاجیا تا ئیستا ئەوە نەكراوە. بۆیە حكوومەتی عێراق سەبارەت بە ژمارەی دانیشتووان پشت بە ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانان دەبەستێت. بە پێی بەڵگەنامەیەكی بڵاونەكراوەی وەزارەتی پلاندانان، ژمارەی دانیشتووانی عێراق سەرووی 39 ملیۆن كەسە.[8] ئەگەر ئەوە بەسەر هەموو كورسییەكانی پەرلەمانیشدا دابەشبكرێت، تەقریبەن، هەر پەرلەمانتارێك نوێنەرایەتی 155378466 كەس دەكات، ئەوەش لە كاتێكدایە كە بە پێی دەستوور، دەبێ هەر سەدهەزارهاوڵاتی لەلایەن كەسێكەوە نوینەرایەتی بكرێت. جگە لەوەش تا ئێستا دابەشكردنی كورسییەكان بەسەر پاریزگاكاندا لە هەموو شوێنەكان وەك خۆی جێبەجێنەكراوە. بۆ نموونە بە پێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانی عێراق بۆ سالی 2018، پارێزگایەكی وەكوو كەركووك بە 1595235كەسەوە، بەبێ هەژماركردنی كورسیی كۆتا، 12 كورسیی بەركەوتووە. ئەمە واتای ئەوە دەدات كە یەك پەرلەمانتار نوێنەرایەتی 133156دانیشتووی كەركووكی كردووە. بەڵام ئەوە بۆ شوێنێكی وەك بەغدا بە نفووسێكی 8126755كەسەوە، كە كورسیی كۆتای هەیە كەمترە. هەر117779 هاوڵاتی بەغدا، لەلایەن پەرلەمانتارێكەوە نوێنەرایەتی كراون. هەمان هەژمار بۆ پاریزگای نەینەوا كە كورسی كۆتای هەیە 120322كەسە. ئەگەر ژمارەی دانیشتوان بە پێی ئاماری 2018ی وەزارەتی پلاندان بەسەر ژمارەی كورسییەكانی هەر پاریزگایەكدا دابەشبكەین، لە زۆربەی پارێزگاكانی باشووردا ئەو ژمارەیە یان لە سنوورەكانی 115000 كەسدا كەم و زیادی كردووە:  كەربەلا بە 110793 كەس، بەسرە 116339 كەس، زیقار 110272كەس، قادسیە 117368كەس، موسەننا 116388كەس، نەجەف 122632كەس و میسانیش 101152كەس یەك پەرلەمانتاریان پێبڕاوە. لە هەردوو پارێزگای بابل كە تێكەڵاوی نفووسی شیعە و سوننە زیاترە، هەر پەرلەمانتارێك نوێنەرایەتی 137669كەسی كردووە لە پاریزگای واستیش كە نفووسی كوردی فەیلی لێیە ئەو ریژەیە 125247كەس بووە. هەورەها لە ناوچەیەكی جێی ناكۆكیی وەك پارێزگای سەلاحەدینیش، 132936كەس یەك پەرلەمانتاری بەركەوتووە.

كاتێ هەموو ئەوانەش لە پێشچاودەگرین، “پرسیار لەسەر ژمارەی ئەو كورسییانە درووستدەبێت كە ساڵی 2018 بۆ هەندێك لە پارێزگاكانی باشوور وەك میسان، زیقار، كەربەلا، بەسرە و تەنانەت بەغداش دانراون و بە ئاشكراش دەردەكەوێت كە لانیكەم بەشی هەندیك لە پارێزگاكانی وەك كەركووك و سەلاحەدینیش خوراون.”[9]

 پێنجەم: لە مادەی پێنجەمیشدا گرفتێك هەیە. لەم ماددەیەدا پێناسەی ئاوارە (نازح) و كۆچبەرەكان كراوە. بەڵام پشتپەردەی پەسندكردنی ماددەكە، مشتومڕ بووە لەسەر ئەوەی كە هەرلە بنەڕەتدا ئاوارەكان(نازح) دەنگبدن یان نا كە دواجار بە دەنگدانیان یەكلاكراوەتەوە.

بەپێی بڕگەی چوارەمی ماددەی 5، ئەو ئاوارەیە دەتوانێت دەنگبدات كە ناوی لە تۆماری ئاوارەكانی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەراندا تۆماركرابێت. ئا “لێرەدا كێشەیەك بە نیسبەت دەنگدانی هەزاران هاوڵاتی كوردی كەركووك و دووزخورماتوو هەیە كە لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر ماڵ و حاڵی خۆیان جێهیشت و هاتنە شارەكانی هەرێمی كوردستان. ئەوە شتیكی زانراوە كە حەیدەر عەبادەی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق، بۆ ئەوەی كە گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بە جووڵەیەكی سەربازی سوپا لێكنەدرێتەوە كە دەستوورقەدەخەی كردووە لە كێشە ناوخۆییەكاندا بەكاربیت، رێگەی لەوە گرت كە وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران ناوی ئەو هاوڵاتییانە وەك نازح تۆمار بكات. چوونكە ئەگەر تۆماربكرایە ئەوا جۆریك دانپێنان دەبوو بەوەی كە بەهۆی دۆخیكی نالەباری سیاسی و سەربازییەوە كەسانیك ناچارماون بار بكەن و بڕۆن.” [10] دیارە هەلومەرجی سیاسی ئەو كاتیش لەباربوو بۆ ئەوەی حەیدەرعەبادی سەرۆكوەزیرانی ئەوكات كارێكی وەها بكات.

لێرەدا، ئەگەرێك هەیە كە مافی دەنگدانی ئەو هاوڵاتییانەی كە بەهۆی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كۆچیان كردووە بخورێت. بۆیە لانیكەم پێویستە رێگاچارەیەكی خێرا بۆتۆماركردنی ناوی ئەو كەسانە بدۆزریتەوە كە تا ئێستاش بەهۆی سیاسی و ئەمنییەوە نەیانتوانیوە بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان.

ئەنجام

یاسای هەڵبژاردن زیاتر لە هەمواركردنەوەی یاسا كۆنەكە دەچێت و ئەو دەسكارییانەش كە سەبارەت بە لیستی فەردی و فرە بازنەییكردنی هەڵبژاردن كراون، زیاتر لە خزمەتی حزبە گەورەكان دەبێت و بە ئەگەری زۆر رێگا بۆ بەهێزكردنەوەی نەریتی خێڵ و دینی خۆشدەكات. پێدەچێت یەكێك لە ئامانجە سیاسییەكانی فرە بازەنەییكردنی هەڵبژاردنیش لاوازكردنی پێگەی كورد لە ناوچەكانی سنووری ماددەی 140 بێت و بەلەبەرچاوگرتنی هاوهەڵوێستی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی دژ بە گشتپرسییەكەی هەرێمی كوردستان، و پاڵنانی نێودەوڵەتیی ئێستاش بۆ فرەبازنەییكردنی هەڵبژاردن، دەشێ ئەمە پازڵێكی دیكەی كورتكردنەوەی دەستی كورد بۆ هەر خواستێكی دیكەی سەربەخۆیی سەیربكرێت.

لەم وەختەدا، پێویستە لایەنە كوردییەكان دانوستاندنێكی چریان هەبێت بۆ دیاریكردنی ستراتیژێكی نیشتمانی سەبارەت بە دەنگەكانی كورد لە ناوچەكتانی سنووری ماددەی 140. هەروەها دەبێ رێكاری سیاسی و یاسایی خێراش بۆ تۆماركردنی ئاوارەكانی دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بگیرێنەبەر.

[1] – شیخ د. یەحیا ئیسماعیل ئەلسونبل، سكرتێری گشتی خێلەكانی عێراق.24-12-2019 كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو

[2] – وەك ماددەكانی 3،4،7،17،18،19،20،21،22،24،25،27،28،30،31،32،34،35،36،40،41،42،،43،45

[3] – رێبوار هادی –لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق، كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو 23-12-2019

[4] -د. ئارام نەجمەدین- بەڕیوەبەری ئۆفیسی هەولێری كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی هەرێم، كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو 23-12-2019

[5] -بەپێی دەستووری عێراقی سەرۆككۆمار و سەرۆكوەزیران بۆیان هەیە پرۆژە یاسا پێشكەشی پەرلەمان بكەن.

[6] -عەلی قادر ئەندامی كۆیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق، كۆبوونەوەی 23-12-2019 ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو

[7] – شیخ د. یەحیا ئیسماعیل ئەلسونبل، سكرتێری گشتی خێلەكانی عێراق.24-12-2019، كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو

[8] -رێبوار هادی –لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو 23-12-2019

[9] – رێبوار هادی –لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو 23-12-2019

[10] -د. هەڵمەت غەریب پسپؤری یاسایی و مامۆستای زانكۆ، كۆبوونەوەی ناوەندی لێكۆێینەوەی رووداو 23/12/2019