RRC |
یاسین تەها|
بزوتنەوەی تالیبان بەشێكی راستەوخۆ نین لە تەونی “ئیسلامی سیاسی” و زیاتر بە هێزێكی لۆكاڵی ئەفغانی و تەقلیدی دێنە ئەژمار كە سەردەمێك لە گۆشەنیگای جوامێری و خانەدانیی و هەستی ئیسلامەتییەوە، داڵدەی ئەلقاعیدە و ئوسامە بن لادنی رێبەری رێكخراوەكەیان دا و، هەر لەسەر ئەوەش باجیان دا. بەڵام گەڕانەوەیان بۆ حوكمڕانی لە ئەفغانستان پاش 20 ساڵ لە شەڕی خوێناوی و راوەدوونان، گەشبینی و خۆشحاڵی زۆری لەناو كەسایەتی و هێز و چالاكییە ئیسلامییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دروستكردووە كە خاڵی هاوبەشی زۆری هەیە لەگەڵ ئەوكاتەی بەهاری عەرەبی سەریهەڵدا و گوتاری ئیسلامییەكان پڕبوو لە “ستەمكار و ستەملێكراو”.
موفتی پاكستان سەركەوتنەكەی تالیبانی بە فەتحی مەككە چواندووەو، موفتی پادشایی عوممانیش بە “فتح المبین” ناوی بردووە. د. عەلی قەرەداغی كە ئەمینداری یەكێتی جیهانی زانایانی موسوڵمانەو، خۆی لەسەر باڵی میانڕەو ئەژمار دەكات، پیرۆزبایی لە تالیبان دەخاتە خانەی “رزگاربوونی ئەفغانستان”. بەڵام پیرۆزبایی موفتی عوممان لەوانیتر گرنگترە، بەوپێیەی لە خانەی فەتوای فەرمیی وڵاتێكی كەنداوەوە دەرچووە كە پەیوەندی زۆرباشی لەگەڵ ئەمەریكا و ئێران هەیە.
دوای رووداوەكانی 11ی سێبتەمبەری 2001، دەوڵەتە ئیسلامییەكەی تالیبان رووخێنرا. لە میسر ساڵی 2013 ئەزموونی سەرۆكایەتی ئیخوان موسلیمین بە میكانیزمێكی تێكەڵ لە خۆپیشاندان و دەستوەردانی سەربازی كۆتایی پێهێنرا، لەگەڵ هاتنە سەرتەختی محەمەد بن سەلمانیشدا لە سعودیە لە ساڵی 2017 ، دیاردەو سیماكانی دینداریی سەلەفیانە و حەرەكیانە لە شانشینی سعودی گوزری گەورەیان بەركەوت. لەم بەینەشدا، پاش زیندانیكردنی سەتان كەسایەتی و چالاكڤانی ئایینی كار گەیشتە قەدەغەكردنی پەخشكردنی بانگدان لە مایكە دەرەكییەكانی مزگەوتەكان. لەپاش ئەم رووداوانەش باوەڕێكی وەها لەناوەندی سیاسی و میدیاییدا چەكەرەی كرد كە خۆری هێزە ئیسلامییەكان ئاوا بووە، بەتایبەت پاش ئەوەی چەند هەفتەیەك بەر لەئیستا سەرۆككۆماری تونس قەیس بن سەعید، گوزرێكی گەورەی لە بزوتنەوەی نەهزەی تونسی دا و كۆتا ئەزموونی ئیسلامی لە حوكمڕانیدا گەمارۆدا. بەڵام كە ئێستا تالیبان وەك هێزێكی ئاینی سوننەی پەیوەست بە بنەما ئیسلامییە سەرەكییەكان، بەخوێندنی “إذا جاء نصر الله والفتح” چوونەتە ناو كۆشكی كۆماری ئەفغانستان و سوپای ئەمەریكای گەورە زلهێزی دونیا خۆی لە بەرەنگاربوونەوە و سەركوتكردنی لادەدات، بارودۆخەكە خەریكە پێچەوانە دەبێتەوە رێك وەك ئەو ساڵەی شۆڕشی خومەینی لە ئێران (1979) سەركەوت و، ئەو ساتانەی رژێمە عەرەبییەكانی تێدا یەك لەدوای یەك رووخا (2011) و دەرگای لەبەردەم هێزە ئیسلامییەكاندا خستە سەرپشت.
لە قۆناخی داهاتوودا، تالیبان ئیحراجی زۆر بۆ عەرەبستانی سعودی دروست دەكەن كە لەسەر دەستی شازادەی جێنشین سەرقاڵی چەند گۆڕانكارییەكی كراوەی رۆژئاواییانەیە لە خاكی حەرەمە پیرۆزەكان، لەوانەش سازكردنی ئاهەنگ بۆ راپەڕ و ئەستێرە جیهانییەكان لەشارەكانی سعودیە و بەخشینی ئازادی زیاتر بە ژنان و تەنگهەڵچنین بە دەزگاو دامەزراوە ئاینییەكان، بەجۆرێك كار گەیشتە هەڵپەساردنی دەزگای “هیئة الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر” و پەراوێزخستنی دەزگا ئاینییەكانی تر كە “هيئة كبار العلماء” دیاترینیانە و بەر لە بن سەلمان لە كایە ئاینی و كۆمەڵایەتییەكانی وڵاتدا خاوەن قسەی یەكەم بوون.
لە كۆماری میسر، گەڕانەوەی تالیبان، ترس و دڵەخورتێی ئەوەی لای چالاكڤانانی نزیك لە دەوڵەت دروستكردووە، كە لەمەلاو كابول ببێتە پەناگە بۆ كۆمەڵی ئیخوان موسلیمین، ئەویش دوای ئەوەی كە بەهۆی ئاشتەوایی ژێربەژێری توركیا و میسرەوە باوەشی گەرمی ئەنقەرەیان لەدەستداو ناچاربوون چالاكییە میدیاییەكانیان دژی دەسەڵاتەكەی سیسی لە ئەستەنبوڵ بوەستێنن. بەڵام بەگوێرەی گفتی تالیبان بێ، ئەوان رێگە نادەن خاكی وڵاتەكەیان ببێتە سەكۆی ئازاردانی وڵاتانی دیكە و رەنگە تالیبان زیاتر ببنە كارتی گوشار و ئەزموونەكەشیان ببێت بەسەرچاوەی ئیلهام تا وەك ساڵانی نەوەدەكان باوەش بۆ هێزی ئیسلامی نائەفغانی بكەنەوە وەك چۆن بۆ قاعیدە كردیان.
لە عێراق هیچ هێزێكی ئیسلامی سوننەی بەهێزی هاومەشرەبی تالیبان لە گۆڕەپانەكەدا نییە تا هەوڵی لاساییكردنەوەی بدات، جگە لەداعش كە ناكۆكی زۆری عەقیدەیی لەگەڵ تالیبان هەیە. بەڵام خەڵكێكی زۆر لەدوای سەركەوتنی تالیبانەوە داوای كۆبوونەوە لە دەوری حەشدی شەعبی دەكەن وەك پشتێنی رزگاربوون و پەرژینی پارێزگاریكردن لە پێكهاتەی شیعە كە بەردەوام لە ختورەی باڵادەستبوونی هێزێكی رادیكاڵی سوننەدا دەژین، ئیتر چ ئاینی بن وەك داعش و قاعیدە و هاو ئاوازەكانیان، یان عەلمانی و سەربازی بن لە چەشنی پاشماوەی بەعسییە پەرتەوازەكان.
لە نێو وڵاتانی عەرەبیدا، رەنگە قەتەر سوودمەندترین وڵات لەگەڕانەوەی تالیبان بێت كە بەنوێنەرایەتی ئەمەریكا بووەتە پەناگە و لانكەی باڵە سیاسییەكەی تالیبان. ئەم پێشڕەوییەی قەتەریش كە دۆست و هاوپەیمانی ئیخوان موسلیمینە دەرهێنانی بەڕەیە لەژێر پێی سعودیە و ئیمارات كە لە ساڵانی نەوەدەكان لەگەڵ پاكستان تەنها سێ دەوڵەت بوون كە دانیان بە دەسەڵاتی تالیباندا نابوو.
