RRC|

زریان رۆژهەڵاتی|

بەرایی

لەیەك لاوە، ئەفغانستانی 2021 لە عێراقی 2014 دەچێت كە تێیدا، چەكدارانی داعش توانیبوویان جوگرافیایەكی پان و بەرین لە بندەستی هەزاران لەشكری پڕچەك و تفاقی عێراق دەربێنن. داڕمانی خێرای دەوڵەت لە ئەفغانستان و نەمانی توانای سوپا بۆ شەڕی تالیبانیش دیمەنێكی هاوشێوەی كەوتنی موسڵ بوو لە عێراق. ئەمریكا كە دەڵێ ملیاران دۆلارمان لە بنیاتنانی سوپای ئەفغانستاندا خەرج كردووە، وایدەزانی، 90 رۆژی پێدەچێ هەتا تالیبان بگاتە كابول، بەڵام، ئەوە تەنیا چەند رۆژێكی كەمی خایاند! نوری مالكی سەرۆكوەزیرانی ئەوسای عێراق، كاتی خۆی گوتبووی ئەوەی داعش لە موسڵ كردی نەك بردنەوەی شەڕ، بەڵكوو پیلانگیڕییەكی نێودەوڵەتی بوو. ئەشرەف غەنیش گوتوویەتی بۆ رێگرتن لە خوێنڕێژی، وڵاتەكەی جێهێشتووە. گوتەی بەرپرسەكان هەرچۆنێك بێت، لە ئەنجامدا داعش ئەو كاتە شەڕەكەی بردەوە و، ئێستاش تالیبان سەركەوت. پرسیار ئەوەیە كە بۆچی سوپای راهێنراو، پڕچەك و پۆشتەی عێراق و ئەفغانستان نەیانتوانی بەرگەی شەڕ بگرن؟ لە راستیدا چیرۆكی كەوتنی موسڵ و كەوتنی تالیبان شتێكمان پیدەڵێت، ئەویش ئەوە كە لێرە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، تەنیا پارە، راهێنان و چەكەمەنی، بەس نین بۆ ئەوەی شەڕێك ببەیتەوە!

قۆناخی دووەمی تالیبان

قۆناخی دووەمی دەسەڵاتی تالیبان، بەرلە گشت لایەك بۆ ئێران پڕە لە پرسیار كە نزیكەی 1000كم سنووری هاوبەشی لەگەڵیان هەیە. كشانەوەی ئەمریكا و گەڕانەوەی تالیبان بە دیوێكدا گەڕانەوەیە بۆ جۆرێك هاوسەنگی هێز لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست! ئەمە بەشێوەیەكی راستەوانە كاریگەریی لە سەر دۆخی ئاسیای ناوەڕاستیش دادەنێ و، ئەوەی بە وڵاتێكی وەك عێراقیشەوە گرێی دەدات، زیاتر بابەتی مان و نەمانی ئەمریكایە. گەلێك لە ئێستاوە خەمیانە كە بزانن ئایا ئەوەی لە كابول روویدا، لە عێراقیش دووبارە دەبێتەوە یان نا؟ لایەك خەمی ئەوەیانە كە نەكا، بەشێك لە گرووپە چەكدارییەكانی شیعە بە تەما بن دوای ئەمریكا دەست بەسەر هەموو وڵاتدا بگرن و، بەشێكیش ترسی ئەوەیان لێنیشتووە كە نەكا داعش دووبارە راست بێتەوە.

لەماوەی كورتخایەندا، جارێ گرووپە چەكدارییەكانی شیعە لە نێوخۆیاندا یەك نین، هەتا بتوانن هاوشێوەی تالیبان بە تۆكمەیی، دەست بەسەرعێراقدا بگرن. ئەمە بێجگە لەوەی كە رەنگە هاوسەنگیی هێز لە ناوچەكە بۆ ئەوە دەست نەدات.

خاڵێكی هاوبەشی نیگەرانی بۆ كورد و شیعەكانیش ئەگەری دەركەوتنەوەی گرووپێكی رادیكاڵی سوننەیە. ئینجا ئەمە داعش بێت یان هەر رێكخراوێكی دیكە. هەرچەند بەشێك لە سەركردە سیاسی- سەربازییە شیعییەكان پێچەوانەكەی بڵێن، بەڵام زۆرێك لە فەرماندە سەربازییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانیش پێیانوایە كە هێشتا بۆ بەرنگاربوونەوەی داعش یان هەر رێكخراوێكی توندڕەوی دیكە، لانیكەم پێویستی بەپاڵپشتیی هەواڵگری و هێزی ئاسمانی ئەمریكا و هاوپەیمانان هەیە.

گەڕانەوەی خێرای تالیبان لە ئەفغانستان بەشێك لە هێزە شیعییەكان نیگەران دەكات چوونكە، لەوانەیە ورە و دەرفەتی كاری گرووپە رادیكاڵە سونییەكان لە عێراق زیاتر بێت، ئەمەش بەستێنێكی تایبەت بە خۆی هەیە چونكە، جیلی دووەمی داعش خەریكە بە خشكەیی لە كەمپەكانی ژێردەسەڵاتی هێزە شەڕكەرەكانی دژی داعش لە عێراق و سووریا پێدەگات. هەروەها ناسەقامگیریی ئەمنی و سیاسی لە ناوچە سونییەكانی عێراق هێشتا بەردەوامە و هەوڵەكانی حكومەتیش بۆ گەڕاندنەوەی ئاوارەكان بە كردەوە رووبەڕووی ئاستەنگی گرووپە چەكدارییەكان دەبێتەوە. بەشێكی دیاری نفووسی سوننەش لە عێراق لە ئاوارەیی و دۆخێكی ناهەمواردایە و ئەگەر ئەمە چارەسەرنەبێت، حەوزێكی مرۆیی بەهێز بۆ شەپۆلێكی دیكەی ناڕەزاییی سوننی دروستدەكات.

وانەكانی موسڵ و كابول

ئەو باسەی كە دوای دووەمین رۆیشتنی ئەمریكا لە عێراق، جاریكی دیكە داعش یان هەر رێكخراویكی دیكە بتوانێ نەزمی ئاڵۆز و سستی دەوڵەت لە عێراق بشێوێنێ، مژارێكی گرنگە، بەڵام با لێرە، بگەڕێینەوە سەر وانەكانی چیرۆكی كەوتنی سوپاكان:

یەكەم: ناتوانی بە پارە سوپایەكی قایم بۆ هیچ دەوڵەتێك دروستبكەی، ئەگەر خواستی بنیاتنانی سوپا لە خودی كۆمەڵگاكەوە نەیێت. بەگوێرەی هەندێك لە سەرچاوەكان ئەمریكا لە دوای 2003 نزیكەی 26 ملیار[1] دۆلاری خەرجی راهێنان، بنیاتنانەوەی سوپا و ئاسایشی عێراق كرد بەڵام، لەگەڵ هاتنی داعش لە 2014 بەشی هەر زۆری بە هەوادا چوو. لە 20 ساڵی رابردوودا 83 ملیاریشی لە بنیاتنانەوەی سوپای ئەفغانستان خەرج كرد كە بەرگەی چەند رۆژیكی گەڕانەوەی تالیبانی نەگرت.[2]

بنیاتنانی سوپا و دەوڵەت رێك گرێدراوی یەكن، لە خوتوخۆڕایی نییە كە ئەو كۆمەڵگایانەی نەیانتوانیوە هێزێكی سوپایی تۆكمە و یەكانگیریان هەبێ، نەشیانتوانیوە دەوڵەت یان دامەزراوەیەكی بەڕێوەبردنی بەهێزیش بنیات بنێن.

بۆ هەرێمی كوردستانیش ئەوە راستییەكی حاشاهەڵنەگرە كە پرۆژەی ریفۆرم و چاكسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە و پاڵپشتیی هاوپەیمانان و چەك و تفاقەكانیش، بە تەنیا ناتوانن بناخەی سوپایەكی بەهێز بۆ كورد دابنێن ئەگەر ئیرادەیەكی سیاسی راستەقینە لای سەركردەكانی كورد بۆ ئەو كارە نەبێت. كەوتنی شارەكانی ئەفغانستان و تەسلیم بوونی سوپاكان وەك پوولی دۆمینە، زەنگێكی ئاگاداركردنەوەیە بۆ هەر یەكەیەكی سوپایی فرەسەر و فرە فەرماندە!

دووەم: ئەوەی پشت بە خۆی نەبەستێ دواجار هەر تووشی گرفت دەبێ. هاوپەیمانییەكان بەشێكی گرنگی دنیای سیاسەت و پەیوەندیی نێودەوڵەتانن، بەڵام ئەوانە دەگۆڕێن و هەمیشەیی نین. بۆیە هەركەس ناچارە فریای خۆی بكەوێت. ئێستا كە باس لە ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا هەیە، دیدگای باو خەریكە وای لێدێت كە پێویستە عێراق پەنا بۆ ئێران و توركیا ببات تا لە زیانەكانی ململانێكان لە نێو وڵاتەكەی كەمبكاتەوە!  راستییەكەی ئەوە رێگایەكە بەڵام  چارەسەرە راستییەكە نییە. عێراقیش و هەرێمی كوردستان، بەرلە هەر هاوپەیمانییەك، پێویستیان بە یەكخستنەوەی دۆخی ناوخۆیان هەیە.

سییەم: زیاتر لە دووسەد ساڵ پێش ئێستا ژۆمینی گوتبووی كە”چەكەكان لە خۆیانەوە جەنگ نابەنەوە.”و ئەم قسەیەش لە نموونەی كەوتنی موسڵ و كابول دا راست دەرچوو.

چوارەم: كاتی خۆی زبیگنیو برژنیسكی گوتبووی كە ئیدی كیشەی گەورەی ئەمریكا ئەوەیە كە چۆن رووبەڕووی دوژمنێك بێتەوە كە خۆی لاوازە، بەڵام پاڵنەری بەهێزی هەیە. ئێستا ئیدی ئەمە نەك تەنیا كێشەی ئەمریكا بەڵكوو كیشەی هەموو دنیایە. كێشەی عێراق و هەرێمی كوردستانیشە. ئەزموونی شەڕەكانی ئەم ساڵانەی دوایی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەریانخستووە كە فاكتەری بیروباوەڕ لە جەنگەكاندا بایەخێكی ئێكجار زۆری هەیە. گرنگ راستی و دروستی باوەڕكان نییە بەڵكوو گرنگ ئەوەیە كەسانێك هەن، بۆ باوەڕێك شەڕدەكەن و ئەگەر تۆش ئامانجێكی بەهێزت نەبێ، ناتوانی تەنیا بە پشتبەستن بە هاوپەیمان و چەكەكانت و تەنانەت تەنیا بە هێز رووبەڕوویان ببیتەوە!

پێنجەم: عێراق و ئەفغانستان لە ماوەی 40 ساڵی رابردوودا، بەردووام لە نێو شەڕی گەورە و بچووكدا بوون و شەڕ وەك بەشێك لە ژیانی كۆمەڵگەی لێهاتبوو. بۆیە ئەستەمە كەوتنی سوپاكان لە موسڵ و كابول بە ترسنۆكی و نەبوونی ئازایەتی شەڕ روونبكرێتەوە. بەڵام مێژوو پڕن لە نموونەی ئەو شكستانەی كە بەهۆی شەڕی بێ ئامانج و جەنگاوەری بێ ورەوە تۆماركراون. ئامانج و ورە، دوو كۆڵەكەی گرنگی ئامادەیی فكری و دەروونیی جەنگن. جۆن كیگان گوتوویەتی شەڕ بۆ سەربازەكان رووداوێكی راستەقینەیە كە بە ژیانی خۆیان هەستی پێدەكەن بەڵام، لەوانەیە بۆ فەرماندەكان و رابەرەكان بابەتێكی ئەوەندە هەستپێكراو نەبێت. جا كاتێ بەینی نێوان ئەو دوانە( سەرباز و فەرماندە) گەورەتر دەبێت، ئیدی سوپا شەڕی پێناكرێت. ئەمە لە ئەفغانستانی 2021 و لە یەكەمین پەلامارەكانی داعش بۆ هەرێمی و كوردستان و عێراقیشدا روویدا. زیاتر لە 2000 ساڵیشە سون تزو گوتوویەتی، مەرجێكی بردنەوەی جەنگ ئەوەیە كە خەڵك و سەركردەكان لەیەك رێگا و ئامانجدا بن!

[1] – https://www.cnbc.com/2018/02/12/88-point-2-billion-us-dollar-price-tag-for-rebuilding-iraq-after-islamic-state-war.html#:~:text=The%20U.S.%20alone%20spent%20%2460,of%20al%2DQaida%20in%20Iraq.

[2] – https://time.com/6090830/us-spending-afghan-army-billions/