بەرایی

نهێنی گەورە لە داتا بەردەست و بڵاوکراوەکانی بانکی ناوەندی عێراق هەیە، کە پەیوەندی بە بڕی خستنەڕووی دۆلار بۆ نیوخۆ و دەرەوە وڵات بەمەبەستی حەواڵەکردن و كرێدت(Credit) تێدایە. لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا(2018-2022) بانکی ناوەندی 240 ملیار و 978 ملیۆن دۆلار خستووەتەڕوو (فرۆشتووە). لەو بڕە، تەنیا 44 ملیار و 289 ملیۆن دۆلار بۆ نیوخۆ بووە، بەڵام 197 ملیار و 152 ملیۆن دۆلار بۆ دەرەوە رۆشتووە کە دەبێت بە بەهای ئەو پارەیە، کاڵا و خزمەتگوزاری بۆ عێراق هاتبێت.

دیویکی دیکەی داتاکانی بانکی ناوەندی پەیوەستە بە خستنەڕووی دۆلار بۆ نیوخۆ، کە وایکردبوو نرخی دینار نزیک بێت لەوەی بانکی ناوەندی دیاریدەکات، بەڵام جیاوازی نرخی دینار بۆ دۆلار لە بانکی ناوەندییەوە بۆ کۆمپانیا و نووسینگەکان پرسێکی گەورەی دیکەیە، کە ملیاران دیناری رۆژانەیە.

ئێستا باس لەوەدەکرێت  كە دەبێت نرخی دۆلار لە بازاڕ ئەو نرخە بێت کە بانکی ناوەندی دیاریکردووە، چونکە بەهای دیناری عێراقی پەیوەست نییە بە بازاڕەوە، بەڵام لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە کە ئەو جیاوازییە بۆ کێ و کوێ دەڕوات؟ بۆ نموونە بە تەنیا لە 2022دا تێکڕای جیاوازی نرخی دۆلار لەنێوان بانکی ناوەندی و کۆمپانیا و نووسینگەکاندا کە دۆلاریان پێ فرۆشراوە، گەیشتووەتە سەروو 289 ملیار دینار بووە، واتا ئەو بڕە پارەیە قازانجی کۆمپانیا و نووسینگەکان بووە لە 2022دا.

خاڵێکی دیکە، کە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بکەین لە داتاکانی بانکی ناوەندی، پەیوەندی نێوان بەهای دینار بۆ دۆلارە لە بازاڕەکان و ئەو بڕەی رۆژانە بانکی ناوەندی دەیخاتەڕوو. بەپێی رۆژانی کۆتایی ساڵی 2022،  دەبوو پەیوەندییەکی راستەوانە هەبوایە، بەڵام داتاکان شتێکی دیکە دەڵێن. بۆ نموونە بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی بەهای دینار پەیوەندییەکی راستەوخۆی بە خستنەڕووی رۆژانەوە نییە، هەربۆیەش لە مانگی تەممووزی 2022دا، کاتێک لە 7 بۆ 17ی مانگ، بۆ ماوەی 10 رۆژ هیچ دۆلارێک نەخراوەتەڕوو، بەڵام لەو مانگەدا بەتێکڕایی نرخی دۆلارێك بەرامبەر دینار لە بازاڕەکاندا بە بەراورد بە مانگی پێش خۆی دابەزیووە، ئەمە لەکاتێکدایە كە دەبوایە بەرز بێتەوە!

بە پێی ئەو داتایانەی كە لە 2018وە تاوەکو ئێستا كۆكراوەتەوە، بڕەی پارەی حەواڵەكراو- كرێدت بۆ دەرەوە، لە سەرووی 4 تا 5 هێندەی  ئەو بڕە پارەیە بووە كە لە ناوخۆ خراوەتە بازاڕ، بەڵام لە سەرەتای ئەمساڵەوە ئەوە پێچەوانە بووەتەو و بۆنموونەش  بۆ 4ی کانوونی دووەمی 2023 بڕی سەروو 84 ملیۆن دۆلار نەختینە(کاش) دەخاتە بازاڕەوە، بەڵام 23 ملیۆن حەواڵە و كرێدت ، کە ئەمەش شتێکی تەواو نوێیە لە داتای پێنج ساڵی رابردوودا.

پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە كە کێ رۆژانە بە خۆڕایی سەتان ملیۆن دینار قازانج دەکات و بۆچی؟ ئایا عێراق ساڵانە لە دەرەوە بە بەهای سەروو 40 ملیار دۆلاری ئەمریکی کاڵا و خزمەتگوزاری هاوردە دەکات؟

پێنج ساڵە بانکی ناوەندی عێراق چەند دۆلاری بۆ نیوخۆ و دەرەوەی خستووەتەڕوو

بەگشتی لەساڵێکدا بانکی ناوەندی عێراق لەنێوان 217 بۆ 260 رۆژ دۆلار دەخاتەڕوو. بەشێوەیەک لە 2022دا 237 رۆژ بووە و لە 2018دا 260 رۆژ بووە. بەپێی داتا بەردەستەکان لە ساڵی رابردوودا 38 ملیۆن دۆلار بۆ نێوخۆ و 166 ملیۆن دۆلار بۆ دەرەوە خراوەتەڕوو، بەڵام داتاکانی سەرەتای 2023 شتێکی دیکەیە و دەبێت چاوەڕوانین بین و بزانین بۆچی پێچەوانەوە بووەتەوە؟

لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، زۆرترین بڕی پارەی حەواڵەکراو و گرەنتیکراو بۆ دەرەوە لە 2022دا بووە کە 40 ملیار و 197 ملیۆن دۆلار بووە، لە بەرامبەردا کەمترینی بڕیش بۆ دەرەوە لە 2018دا بووە، کە 37 ملیار و 51 ملیۆن دۆلار بووە. بەڵام ئەوەی لە گرافیکی یەکەمدا هاتووە جێگەی سەرنجە، کە بۆ نێوخۆ بەردەوام 8 ملیار دۆلاردا بووە. ئەگەر بانکی ناوەندی ئەمساڵ جیاواز لە 2022 دۆلار بخاتەڕوو، بەتایبەتیش وەک ئەم رۆژانەی سەرەتا، ئەوا ئەوەی لە گرافیکەکەی خوارەوە هاتووە پێچەوانەوە دەبێتەوە. ئەمەش پێویستی بەدواداچوونێکی زۆر ورد هەیە، چونکە  هەبوونی نەختینە (کاش) لە بازاڕدا مەترسییەکی گەورەیە و وادەکات نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بگاتە ئاستێکی نموونەیی، ئەمە سەرەڕای مەترسی زیادبوونی مامەڵکردنی زیاتر بە دۆلارەوە، لەوانەیە عێراق تاکە وڵاتێک بێت لە جیهاندا، کە دراوێکی دیکە جگە لە دراوەکەی خۆی لەنیو بازاڕ و مامەڵەکانی رۆژانەی هاوڵاتیان بەوشێوەیەی ئێستا دەبینرێت هەبێت.  

گرافیک 1: خستنەڕووی دۆلار بۆ نێوخۆ (نەختینە) و بۆ دەرەوە (حەواڵەکردن و كرێدت ) لە 2018-2022

ئایا نرخی دینار پەیوەستە بە خستنەڕووی  رۆژانەی بانکی ناوەندی عێراقەوە؟

بەپێی داتاکانی بانکی ناوەندی لەماوەی ساڵانی رابردوو، ساڵی 2020 و تەنانەت پێشتریش، ساڵ هەبووە زیاد لە مانگێک و مانگ هەبووە زیاد لە 10 رۆژ دۆلار نەخراوەتەڕوو، وەکو لە مانگی تەممووزی 2022دا بۆ ماوەی 10 رۆژ و لەمانگی نیسان تاوەکو مانگی کانوونی یەکەمی 2021 ئەوە نەكراوە. واتە بۆ ماوەی نزیکەی 8 مانگ تەنیا 6.8 ملیۆن دۆلار وەک نەختینە خراوەتە بازاڕەوە، بەڵام لەو ماوەیەدا واتا لەو 8 مانگەدا تێکڕای نرخی دۆلار بەرامبەر دینار لە بازاڕەکاندا لە 1475 دینارەوە بووەتە 1477 دینار[1]  و تەنیا 2 دینار بەرز بووەتەوە.

هەروەها، ئەگەر وەک نموونەیەک مانگی کانوونی یەکەم لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا بە تێکڕایی نرخی دینار بۆ دۆلار لە بانکی ناوەندی و لە بازاڕدا وەربگرین، ئەوا بەردەوام و بۆ هەموو مانگەکانی دیکەش جیاوازییەکە 1 هەزار بۆ 2 هەزار دیناری عێراقی بووە، بەڵام لە مانگی کانوونی دووەمی 2022دا جیاوازییەکە دەگاتە 8 هەزار بۆ هەر 100 دۆلارێک وەکو لە گرافیکی 2مدا هاتووە، کە ئەمەش جیاوازییەکی گەورەیە و پێشتر نەبینراوە.

گرافیک 2: بەهای یەک دۆلار لە بەرامبەر دیناری عێراقی لە بانکی ناوەندی و لە بازاڕدا  بۆ مانگی کانوونی یەکەمی (2018-2022)

کێ رۆژانە ملیاران دینار بەخۆڕایی قازانج دەکات ؟

لە زانستی بانکی و دراودا و، بەپێی قوتابخانە جیاوازەکانی ئابووری دراو (پارە) چوار بەهای یاخود نرخی هەیە: یەکەمیان هەمان نرخ کە کەسێک لە بانكێک یان لەماڵەوە پارەی هەبێت، واتە ئەو نرخەیە کە ئێستا دەتوانێت بەکاریبهینێت، دووەمیان بەهاکەیەتی لە داهاتوودا وەک سوودی بانکی واتە 100 دۆلارئەمڕۆ بە سوودی بانکییەوە 102 دۆلار بێت لە داهاتوودا، سێیەمیان بەهای پارەکەیە لە بەرامبەر جۆرێکی دیکەی دراوی وڵاتێکی دیکەدا، واتە بۆ نموونە بەهای دۆلارێک لە بەرامبەر پاوەند و دیناری عێراقی چەندە، چوارەمیشیان ئاستی نرخی دراوەکەیە (پارە) لە بەرامبەر کاڵاکان و خزمەتگوزارییەکاندا.

بەڵام، ئەوەی جێگەی سەرنجە، دیناری عێراقی بەهایەکی دیکەی لە دەرەوەی ئەو چوار نرخە هەیە كە باسکران. ئەم نرخەش تەنیا لە نێوان بانکی ناوەندی بۆ کۆمپانیا و نووسینگەکان دروست دەبێت کە رۆژانە بانکی ناوەندی دۆلاریان بە نرخێك دەداتێ و ئەوانیش بە نرخێکی دیکە لە بازاڕدا دەیفرۆشنەوە.

لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، بۆ نموونە بەتێکڕا جیاوازییەکە بەشێوەیەکە کەوا لە 2018دا 26.174 دینار و، لە 2019دا 14.135 دینار، لە 2020دا 41.77 دینار، لە 2021دا 24.055 دینار و لە 2022دا 32.45 دینار بووە.

ئەم جیاوازییە داهاتێکی خەیاڵییە بۆ کۆمپانیا و نووسینگەکان. بۆ نموونە  لە 2018دا بانکی ناوەندی  8 ملیار  و 736 ملیۆن دۆلاری وەک نەختینە (کاش) خستووەتە بازاڕەوە، لەو ساڵەدا تێکڕای جیاوازی دینار لە بازاڕ بۆ بانکی ناوەندی 26.174 دینار بووە، واتا 228 ملیار دیناری عێراقی قازانجی کڕینەوە لە بانکی ناوەندی و فرۆشتنەوەی لە بازاڕدا بووە، ئەمە بەتەنیا بۆ ئەو دۆلارەی بۆ نیوخۆ و بۆ بازاڕ بووە.

هەروەها، جیاوازی بڕی ئەو پارەیەی کە بانکی ناوەندی وەک حەواڵە و كرێدت  بۆ دەرەوەی دەنێرێت هەمان چیرۆکی خستنەڕووی دۆلارە بەشێوەی نەختینە. بۆ نموونە کۆمپانیایەک داوا لە بانکی ناوەندی دەکات بە بەهای 10 ملیۆن دۆلار گرەنتی بۆ بانکێکی دیکە بۆ بکات بۆ هاوردەکردنی کاڵا یاخود خزمەتگوزاری، ئەم کۆمپانیایە لە بازاڕدا کاڵا یاخود خزمەتگوزارییەکەی بە هاوڵاتیانی عێراقی بە نرخی دۆلاری بازاڕ بە هاوڵاتیان دەدات، بەڵام کاتێک دیناری عێراقی رادەستی بانکی ناوەندی دەکات بە 1450 دینار یاخود 1460 دینار دۆلار لە بانکی ناوەندی دەکڕێت، چ بۆ حەواڵەکردن یاخود كرێدت  بێت.  ئەم جیاوازییەش تەنیا بۆ ساڵی 2022 بڕی 1.3 تریلۆن دیناری عێراقی بووە وەکو لە خشتەی 1دا هاتووە.

لەڕاستیدا، پرسی ئەو کۆمپانیاکان و نووسینگانەی كە رۆژانە بانکی ناوەندی دۆلاریان پێدەدات بۆ 4ی کانوونی دووەمی 2023 ژمارەیان 260 کۆمپانیا و نووسینگەیە، واتە بە بەراورد بە کۆتاییەکانی 2022 زیادیکردووە. هەروەها ئەمانە کێن و بۆچی رۆژانە ئەو قازانجەیان دەدرێتی، ئەمە مژارێکی دیکەیە و وەڵامی زۆر پرسیاریش دەداتەوە.

خشتەی 1: قازانجکردنی کۆمپانیاکان و نووسینگەکانی کڕینەوەی دۆلار لە بانکی ناوەندی لە 2018-2022

کۆتایی

لەم راپۆرتەدا چەند نهێنییەکی نێو داتاکان وەک پەیوەندی بەهای دینار لە بەرامبەر دۆلار و خستنەڕووی رۆژانەی بانکی ناوەندی عێراق و بەهای دینار لە بانکی ناوەندی و بازاڕدا خرایەڕوو. هەروەها بڕی ئەو دۆلارەی بۆ نێوخۆی عێراق و دەرەوەش فرۆشراوە دەرکەوت، بەڵام هێشتا وەڵامی ئەو پرسیارانە دیار نییە، ئایا ساڵی 2022 عێراق بە بەهای سەروو 40 ملیار دۆلار کاڵا و خزمەتگوزاری لە دەرەوە هاوردە کردووە؟ ئەو ملیۆنان دینارەی رۆژانە لە جیاوازی گۆڕینی دۆلار بۆ دینار هەیە، بۆ دەوڵەت دەگەڕێتەوە یان بۆ کێ دەڕوات؟

لە سەرەتای ئەمساڵدا بانکی ناوەندی عێراق جۆری خستنەڕووەکەی زۆر جیاواز کردووە، بەشێوەیەک بۆ نیوخۆ سەروو 80 ملیۆن دۆلار و بۆ دەرەوە 20 ملیۆن دۆلارێکی تەرخانكردووە، لەکاتێکدا لە رۆژەکانی مانگی کانوونی یەکەمی 2022 و چوار ساڵی پێشریشد،ا سەروو 100 ملیۆن دۆلار بۆ دەرەوە و 20 بۆ 30 ملیۆن دۆلار بۆ نێوخۆ خراوەتەڕوو!

هەروەها، ئەوەش راستە کەوا بەهای دیناری عێراقی پەیوەستە بە بڕیاری دەوڵەتەوە نەك بازاڕ. ئەم بەرزبوونەوەیەی رۆژانی رابردوو شڵەژانێکی قازانج ویستە، چونکە دەوڵەتی عێراق و بانکی ناوەندی بەهای دیناری لە بەرامبەر دۆلار دیاریکردووە، بەڵام بەهۆی لاوازی سیستمی بانکی عێراق و توانای دەوڵەت لە کۆنترۆڵکردن ئەوە روودەدات کە ئێستا هەیە. ئەگەرئەو پێچەوانەبوونەوەی كە خستنەڕووی دۆلاردا هەیە لە عێراق بەردەوامبێت، ئەوا دەبێت چاوەڕوانی شتی گەورە بین. بڕیاری سەرۆکوەزیرانیش بۆ گەڕانەوەی بەهای دۆلار لە بەرامبەر دینار و ئاماژەکردن بۆ ئەوەی نرخی دینار بۆ هەر دۆلارێک دەبێت 1460 دینار بێت، ئاماژەیەکی روونە کەوا جیاوازییەکە بۆ دەوڵەت نییە!

لەکۆتاییدا، ئەوەی لەم رۆژانەدا دەگوزەرێت و لەوانەیە بەردەوام بێت، سەرەڕای نهێنییەکانی داتای بانکی ناوەندی عێراق، پەیوەستە بە داواکارییەکانی بانکی ناوەندی ئەمریکا بۆ گوڕانکاریی لە سیستمی بانکی ناوەندی عێراق، کە وەکە یەکەم هەنگاو بەستنەوەی بە سویفت بانک، رێگریکردن لە یاریکردن بە دۆلاری ئەمریکی. درەنگ بێت یان زوو دەبێت بزانرێت ئەو ملیۆنان دۆلارەی رۆژانە دەخرێتە بازاڕەوە یان حەواڵە دەکرێت بۆ کێ و بۆچی بۆی دەڕوات؟

تێبینی بڕوانە فایلی ئێکسڵ بۆ کۆی داتاکان بانکی ناوەندی لە 2018 بۆ 2022.