RRC – ئاكۆ محەممەد –

فیدرالی چارەسەرە بۆ كاروبارە كارگێڕییەكانی دەوڵەتێكی یەك وڵاتی، كە تێیدا دیموكراسی بووبێتە كولتوور و سیستەمێكی پشتاوپشتكردووی بەڕێوەبردنی دەسەڵات تێیدا جێگیربووبێت، بەڵام چارەسەر نییە بۆ دەوڵەتێكی دەستكردی براوەكانی جەنگی جیهانیی یەكەم كە لە دەوڵەتێكی دوو وڵاتیی فرە نەتەوەو خاوەن دەستباڵایی كەمینەیەكی ئایینزایی دروستبووبێت.
ئەو تێڕوانین و لێكدانەوەیە لەسەر سیستەمی فیدرالی راستە سەبارەت عێراق و سووریا. فیدرالی ناتوانێت كێشەی نەتەوەیی و نیشتیمانیی چارەسەر بكات، وەك كێشەی نیشتیمانی و نەتەوەیی كورد. بەڵكو دەتوانێت سیستەمێكی گونجاوبێت بۆ دەوڵەتێكی پێكهاتوو لە نەتەوەیەكی زۆرینەی خاوەن خاك بۆ ئاسانكاری و باشتر بەڕێوەبردنی كاروبارە كارگێڕییەكانی هاووڵاتیانی وڵاتێك. كە هەرێم، میرنشین و ویلایەتەكانی وڵاتەكە لە ئەنجامی سیستەمێكی دیموكراتیانە پێكەوەبژین.
دەوڵەتی عێراق لە دەستووری 2005یشدا بەشێوەیەكی راستەقینە پێناسە نەكراوە، پێناسەی راستەقینەی عێراق ئەوەیە بنووسرێت: دەوڵەتی عێراق لە دوو وڵات پێكهاتووە عێراق و كوردستان. تاوەكو پێناسەیەكی بەوشێوەیە لە عێراق دا بەشێوەی یاسایی و وەك باوەڕ نەچەسپێت، چارەسەری راستەقینە لە عێراق دەست پێناكات. لەباشترین دۆخدا عێراق دەتوانێت بە پێناسەیەكی بەوجۆرە، بەشێوەی كۆنفیدرالی بەڕێوەببرێت. هەر لەبەرئەوەشە عێراق لە رۆژی دروستبوونییەوە كێشەی سیاسی هەیە لە بەڕێوەبردن دا.
چارەسەر لە عێراق دا زۆر سەختە، چونكە لەسەرەتای نووسینی دەستووری عێراقدا باوەڕێكی گشتیی بە سیستەمی فیدرالی نەبوو، تەنانەت خۆپاراستن هەبوو لە بەكارهێنانی دەستەواژەی فیدرالی، لەبەرئەوەش پێشنیازی ئەوەكرا بە عەرەبی هیچ كات نەنووسرێت فیدرالی بەڵكو هەر بنووسرێت “ئیتحادی”، هەمیشە بەشێوەیەكیش شرۆڤە دەكرا كە وڵات یەكدەخات و دابەشی ناكات. ئەو كەم باوەڕییەی 2002-2005 هەبوو، سەرەڕای دەرچوونی یاسای رێكارەكانی پێكهێنانی هەرێمە فیدرالەكان لە عێراق لە ساڵی 2008، بەڵام هیچ هەرێمێكی دیكە دروستنەكرا و ئێستا بێ باوەڕییەكی زۆر بەربڵاوتر بەرامبەر فیدرالی دروستدەكرێت و دەوڵەتی سەنتراڵی وەك چارەسەر لەلایەن زۆر لایەنی عێراقییەوە نیشاندەدرێتەوە. فیدرالی دەستەواژەیەكی دیارە لە دەستووری عێراقدا، بەڵام بەكردەوە رۆژ بە رۆژ لە عێراق دا ون دەبێت. تەنانەت ئێستا سەركردەی نەتەوە-ئایینزای سەردەست (شیعە) دەڵێن ئێمە باڵادەستین و بەرژەوەندی ئێمە تەنیا لەوەدایە ناوەند بەهێزتر و بەهەژموونتر بكەین. تەنانەت رێگری لە پارێزگای بەسرە و دواتریش رێگری لە سوننە كرا هەرێمێك دروستبكەن بە بیانووی ئەوەی كێشەی خاك و سنوور هەیە لەنێوان ئەنبار و كەربەلادا بەپێی مادەی 140. هەروەها تائێستا مادەی 65ی دەستوور جێبەجێنەكراوە بۆ دروستكردنی (ئەنجوومەنی فیدرال – مجلس الاتحاد).
لە وڵاتێكدا كە تایفەیەكی ئایینزایی باڵادەست بێت و بە قسەی خودی سەركردەكانیان، حەشدی شەعبی لە 86 گرووپی چەكدار پێكهاتبێت و ئەو گرووپانە ئێستا دەستیان لەنێو سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵات دا، بەهێزترین دەست بێت، فیدرالی بەتەواوی دەچێتە دواوە، چونكە ئەوە زەوینەیەكی گونجاو نییە بۆ مانەوەو گەشەكردنی فیدرالی. ئەگەر كەمكردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان و دژایەتیكردنی كورد باشترین رێگەی دەنگ كۆكردنەوەبێت لە هەلبژاردنەكانی عێراق دا لەلایەن ئەو هێزانەوە، ئەوە زەوینەیەكی گونجاو نییە بۆ گەشەكردنی پێكەوەژیان و دیموكراسی و فیدرالی.
هەموو ئەو لێكۆڵینەوانەی بۆ ئەو پەرتووكە ئامادەكراون، ئەنجامەكەیان ئەوەیە كە فیدرالی لە عێراق نەچەسپاوە و باوەڕیش بە فیدرالی زۆر لاوازە. بەپێی یەكێك لەو لێكۆڵینەوانە ئێستا لە عێراق دا “دەوڵەتی قووڵ” هەیە، ئەو دەوڵەتە قووڵە لە گرووپە ئایینزاییەكانی شیعە پێكهاتووە، ئەوەش خاڵی كۆتایی لە شیكردنەوەكاندا دادەنێت.
دۆخی سووریاش بە هەمانشێوە زۆر ئاڵۆز خۆی دەنوێنێت. پێشتر بیركردنەوە لە یەكگرتنێكی نێوان باشووری كوردستان و رۆژئاوای كوردستان زۆر خەیاڵی دەهاتە بەرچاو، بەڵام بیركردنەوە لە ژیانێكی ئاسوودە بە سیستەمێكی فیدرالی لە عێراق و سووریاش زۆر كەتواری نییە، بەپێی ئەزموونی 2003 تاوەكو ئێستا لە عێراق دا. هەمیشە بیركردنەوە لە بڕیارە سیاسییە یەكلاییكەرەوەكانیش چارەسەری هەرە باش نییە، بەڵكو بازرگانی و هاوئاهەنگی و یەكگرتنێكی ئابووری بەشێنەیی چارەسەرێكی زۆر گونجاوەو زەوینەیەكی زۆرباش دەبێت بۆ سازكردنی زەوینەی گونجاو بۆ بڕیارە سیاسییەكان گرنگەكان.
ئەو لێكۆڵینەوانەی نێو ئەو پەرتووكە بۆ بەهاری ساڵی رابردوو 2020 ئامادەكرابوون، بۆ ئەوەی ببنە بەشێك لە گفتوگۆیەكانی دووەم فۆروومی هەولێر، بەڵام بەهۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڤید 19، فۆروومەكە دواخرا بۆ كاتێكی نادیار و سەرئەنجام هەر نەتوانرا ئەنجامبدرێت وەك زۆربەی فۆروومەكانی ناوچەكە و جیهان. بەڵام پێداچوونەوەیان بۆكراوەو ئێستا لێكۆڵینەوەی زۆر بەسوودن بۆ تێگەیشتن لە بارودۆخی ناوچەكەمان.