بەرایی

رۆژانی رابردوو وەزارەتی کارەبای عێراق جارێکی دیکە ئاماژەی بە کڕینی گازی هەرێمی کوردستان لە مانگەکانی داهاتوودا کرد و پێشتریش دانەگاز رایگەیاندبوو کارەکانی بەرهەمهێنانی 250 ملیۆن پێی سێجا گازی دیکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا تەواودەبێت، واتە لەم رۆژانەوە ئامادە دەبێت بەڵام نازانرێت بۆ وێستگەکانی کارەبایە لە هەرێمی کوردستان یان عێراق؟

رۆژی 2ی نیسانی 2024یش باڵیۆزی ئەمریکا لە دیداری وەزیری نەوتی عێراق بە ئاماژەکردن بە ئامادەکارییەکان بۆ سەردانی سوودانی بۆ واشنتن لەم مانگەدا گوتی "لە کۆبوونەوەکەدا باسی سەربەخۆیی عێراقمان لەڕووی وزە، و بەکارهێنانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان کردووە کە دەتوانێت یارمەتی عێراق بدات بۆ سەربەخۆیی وزە کە ئەمەش سوود بە عێراقییەکان دەگەێنێت". 

هەروەها، ساڵی رابردوو، لە سەرەتای مانگی تشرینی دووەمدا حکومەتی عێراق چەند وێنە و بڵاوکراوەیەکی لەسەر نۆژەنکردنەوە و بەستنەوەی هێڵی گازی کۆرمۆر بە ویستگەی بەرهەمهێنانی 620 مێگاواتی کارەبای کەرکوک (تازە) بڵاوکردەوە.

لەڕاستیدا، حکومەتی عێراق و کابینەکەی سودانی نزیکەی نۆ مانگ پێش ئێستا و لە 11ی تەمموزی 2023دا وەزارەتی نەوتی راسپارد بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری گاز لە هەرێمی کوردستان و پلانی کڕینی گازی کۆرمۆری پەسەند کرد. هەڵبەت تاوەکو ئێستا گرێبەستی نێوان دانەگاز و حکومەتی عێراقی بەفەرمی بۆ فرۆشتنی گازی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بە بەغدا رانەگەیێندراوە، بەڵام عێراق هاوردەکردنی گازی لە دەرەوە کەمکردووەتەوە و ئەمریکاش داوا دەکات سوود لە گازی هەرێمی کوردستان وەربگرێت کە هەر بۆ خۆی 250 ملیۆن دۆلاری وەک قەرز داوە بە دانەگاز بۆ تەواوکردنی پرۆژەی زیادکردنی بەرهەمهێنانی گاز.

لەم رۆژانەشدا، وەزارەتی کارەبای عێراق گرێبەستی هاوردەکردنی گازی ئێرانی بۆ ماوەی پێنج ساڵی دیکە درێژکردەوە، بەڵام بڕەکەی رۆژانە لە 70 ملیۆن مەتر سێجا کەمکردەوە بۆ 50 ملیۆن مەتر سێجا، واتە عێراق هاوردەکردنی گازی لە ئێرانەوە بۆ پێنج ساڵی داهاتوو درێژکردووەتەوە، بەڵام رێژەکەی 28% کەمکردووەتەوە بە بەراورد بەپێشووتر.

هەموو ئەمانەش پێکەوە دەرخەری گرنگی یەدەگ و ئاستی بەرهەمهێنانی گاز لە هەرێمی کوردستان، و فشارەکانی ئەمریکا و هەوڵەکانی عێراق بۆ  وەبەرهێنان و پڕ کردنەوەی پێداویستی گاز لەنیوخۆدا دەردەخات، بەڵام لەم راپۆرتەدا هەڵوەستە لەسەر ئەگەری رێککەوتنی سێ لایەنە بۆ فرۆشتنی گازی هەرێمی کوردستان بە عێراق و ماناکانی واژۆکردنی رێککەوتنێکی لەوشێوەش لەسەر کەرتی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان دەکەین.

گرنگی یەدەگی گاز و داهاتووی بەرهەمهێنانی گاز لە هەرێمی کوردستان

رۆژ بە رۆژ بەهۆی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و داڕشتنەوەی نەخشەی بۆرییەکانی وزەی جیهانەوە گرنگی گازی سرووشتی زیاتر دەبێت، تەنانەت لە قۆناخی گواستنەوەی وزەدا لە وزە باوەکانەوە بۆ وزە نوێبووەکان. هەرێمی کوردستان سەرچاوەیەکی باشی ئەم سامانە سرووشتییەیە، هەربۆیەش لە راپۆرتێکی کۆمپانیای قەمەر ئێنرجی   کە بۆ وەزارەتی وزەی ئەمریکا ئامادەیکردبوو، ئاماژە بەوەکراوە کە ئەگەر وەبەرهێنان لە گازی هەرێمی کوردستاندا بەردەوامبێت، ئەوا لەماوەی کەمتر لە یەک دەیەدا توانای هەناردەکردنی بۆ بازاڕەکانی جیهان دەبێت.

کێڵگە گازییەکانی کۆرمۆر و چەمچەماڵ خاوەنی یەدەگی 16 تریلیۆن پێی سێجا گازی،سەلمێنراون و باس لە هەبوونی 80 تریلیۆن پێی سێجا لەو دوو کێڵگە گازییە دەکرێت. ئەم کێڵگە گازییانە بە یەکێک لە گەورەترین کێڵگە گازیییەکانی عێراق و جیهان دادەنرێت کە پەرەپێدانی تێدا کراوە و  لەساڵی 2007وە گرێبەستەکەی واژۆکراوە و لە 21ی ئادار 2019دا گرێبەستی 10 ساڵەی فرۆشتنی گازیشی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژووکردووە بۆ دابینکردن و فرۆشتنی بڕی گازی بەرهەمهێنراوی زیادکراو لە داهاتوودا. بەتەنیا لە کێڵگەی کۆرمۆر ئاستی بەرهەمهێنانی گاز لە 30 ملێۆن پێی سێجا لە  2009وە بەرزکراوەتەوە بۆ نزیکەی 520 ملێۆن پێی سێجا لە 2023دا، ئێستاش بیرێکی نوێ بەتوانای 250 ملیۆن پێی سێجا تەواوبووە و لە ئەمساڵدا بەتەواوی ئامادە دەبێت.

هەروەها، لەبارەی یەدەگی گازی سرووشتی هەرێمی کوردستان، بەدیاریکراویش لە قەزای چەمچەماڵ، بەپێی نوێترین راپۆرتی بەڕێوەبەری پێشووی گشتی لە بەڕێوەبەرایەتی یەدەگ و پەرەپێدانی کێڵگە نەوتی و گازییەکانی عێراق" یەدەگی گاز لە باکووری وڵات، و لە پارێزگای سلێمانی لە هەرێمی کوردستانی عێراق بە 20-40 تریلیۆن پێی سێجا (0.57-1.13 تریلیۆن مەتر سێجا) دادەنرێت، لەکاتێکدا لە تەواوی وڵاتەکەدا کۆی یەدەگی گازی بە 3.74 تریلیۆن مەتر سێجا دادەنرێت".

کۆمپانیای دانەگاز ساڵی 2005 دامەزراوە و بەهاوبەشی کرێسنت پیترۆڵیوم لەساڵی  2007 دا گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆکردووە بۆ بەرهەمهێنان و دابینکردنی گاز بۆ ویستگەکانی کارەبا. ئەگەر کەیسی دادگاییەکەی 2017 نەبوایە کە دووبارە مافی بەرهەمهێنانی گاز بۆ کۆمپانیاکە لە هەرێمی کوردستان تاوەکو 2049 نوێکرایەوە و بەسەرووی 1 ملیار دۆلار قەرەبوو کراوە، ئەوا لەم ساڵانەدا هەرێمی کوردستان دەبووە خاوەنی ئەم یەدەگ و پەرەپێدانە لە کەرتی گازدا.

لەم کەرتەدا وەبەرهێنان بەشێوەیەک پێشکەوتووە کەوا رۆژانە لە 90 ملیۆن پێی سێجاوە گەیشتووەتە 520 ملیۆن پێی سێجا و چاوەڕواندەکرێت لەم رۆژانەشدا بگاتە 770  ملیۆن پێی سێجا لە رۆژێکدا وەکو لە گرافێکی خوارەوە هاتووە. 

ئێستا، رەوشی نێوان هەولێر و بەغدا تەواو جیاوازە و وەکو پێشووتر نییە، هەربۆیەش رۆژانی رابردوو هەولێر لە بەرامبەر لێدوانەکەی گوتەبێژی وەزارەتی کارەبای عێراق بێدەنگ بوو، بەڵام کاتێک وەزارەتی نەوتی عێراق وێنەکانی نوێکردنەوەی بۆرییەکانی بەستنەوەی گازی کۆرمۆرو چەمچەماڵی بە وێستگەی کارەبای کەرکوک بڵاوکردوەوە، رۆژێک دواتر وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لە راگەیاندراوێکدا " كۆمپانیای دانەگاز بەهیچ شێوەیەك بۆی نییە بەبێ رەزامەندیی حكومەتی هەرێمی كوردستان گاز لە کێڵگەکانی هەرێمەوە بۆ هیچ شوێنێکی دیکە بگوازرێتەوە"

گرافێک 1: ئاستی بەرهەمهێنانی گاز لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر و چەمچەماڵ لە 2009 بۆ 2024

سەرچاوە: راپۆرتی ساڵانە و  چارەکی سێیەمی دانەگاز ، 6-12-2023، گۆڤاری میس.

* پێشبینکراوە کەوا 250 ملیۆن پێی سێجا لەچارەکی دووەمی ئەمساڵدا بۆ کۆی گشتی ئاستی بەرهەمهێنانی گاز لە هەرێمی کوردستان زیادبکرێت.

هەوڵەکانی بەغدا بۆ کەمکردنەوەی هاوردەکردنی گاز لە دەرەوە و رووکردنە هەرێمی کوردستان بۆ دابینکردنی لە هاوینی ئەمساڵدا

لەم کابینەیەدا عێراق هاوردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکانی لە دەرەوە کەمکردووەتەوە و لەنێویانیشدا بەرهەمی گازی هاوردەکراو، بەشێوەیەک بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوت و کۆمپانیای سۆمۆ (کە جیاوازی لە ژمارەکانیدا هەیە)، ساڵی رابردوو بە بەراورد بە 2022 عێراق هاوردەکردنی بەرهەمە نەوتییەکانی (نەوتی سپی، بەنزین و گازی) بۆ نیوە کەمکردووەتەوە و لەڕووی پارەشەوە لە 2022دا بە بەهای 5.2 ملیار دۆلار هاوردەی هەبووە، بەڵام لەساڵی رابردوو کەمبووەتەوە بۆ  2.2 ملیار دۆلار، کە زۆرترینیشی ئەم کەمکردنە بەهۆی کەمبوونەوەی هاوردەکردنی گاز بووە وەکوو لە خشتەی خوارەوەدا هاتووە.

لەپاڵ ئەم کەمکردنەوەدا عێراق بەپێی دوایین راپۆرتی وەزارەتی نەوت بەرهەمهێنانی نەوت نزیکبووەتەوە لە 5 ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا و بەرهەمهێنانی گاز گەیشتووەتە 3200 ملیۆن پێی سێجای رۆژانە، کە رێژەی 38% دەسووتینرێت و بەفیڕۆ دەچێت. لەڕاستیدا، ئەو بڕەی دەسوتێنرێت و بەفیڕۆدەچێت ژەهر بڵاودەکاتەوە، و ئاو، هەوا و خاکی عێراق پیس دەکات رۆژانە دەگاتە 1231 ملیۆن پێی سێجا گاز، ئەگەر بە پارەش لێکدانەوەی بۆ بکەین ئەوا  رۆژانە عێراق 6.1 ملیۆن دۆلار و ساڵانەش 2.2 ملیار دۆلار پارە بەهۆی سوود نەبینین لەم گازە دەسووتێنیت[1].

عێراق بۆ کەمکردنەوەی فشارەکانی ئەمریکا و دۆزینەوەی بەدیلی گازی ئێرانی سێ رێگەی جیاوازی گرتووەتەبەر، یەکەمیان وەبەرهێنان لە کێڵگە گازییەکان و ئەو کێڵگە نەوتیانەی کە گازی هاوەڵی تێدا بەرهەمدەهێنرێت، دووەمیان رێککەوتن بۆ گۆڕینەوەی کڕینی گاز وەک ئەوەی لەگەڵ تورکمانستان لەماوەکانی رابردوودا ئەنجامیدا و سێیەمیان کڕینی گازی کۆرمۆر و چەمچەماڵ لە دانەگاز و هەرێمی کوردستان.

هەروەها، ئەوەی ئێستا وەزارەتی نەوتی عێراق دەیکات گرێبەست و لێکتیگەیشتنە بۆ بەرهەمهێنانی گاز وەک ئەوانەی لەگەڵ تۆتاڵ، سیمینسی ئەڵمانی و ویزەفۆردی ئەمریکی کردی، و تەنانەت ئاڵۆگۆڕی گاز لەگەڵ تورکمانستان و نوێکردنەوەی گرێبەستی گازی هاوردەکراوی ئێران،  بەڵام ئەوەی لەگەڵ دانەگاز و هاوبەشەکانی بیکات تەنیا لەسەر کاخەز نییە، بەڵکو راستەوخۆ گازەکە ئامادەیە و ئەمریکاش جەختی لە سوودبینی کردووەتەوە، چونکە هەر ئەمریکا بۆخۆی قەرزی بە بڕی 250 ملیۆن دۆلار داوە بە دانەگاز بۆ تەواوکردنی ئەم فراوانبوونەی بەرهەمهێنانی گاز لە هەرێمی کوردستان.

ئێستا ئەو بڕەی دانەگاز لەم چارەکەی ئەمساڵدا دەتوانێت بۆ کۆی گشتی ئاستی بەرهەمهێنانی گازی رۆژانەی هەرێمی کوردستان زیادی بکات 250 ملیۆن پێی سێجا کە 150 ملیۆن پێی سێجا لەو بڕە زیاترە کەوا وەزارەتی نەوت و وەزارەتی کارەبای عێراق باسی کڕینی دەکەن بۆ ویستگەی کارەبای کەرکوک.

ئەگەر بەغدا تەنیا 100 ملیۆن پێی سێجا گاز لە دانەگاز بکڕیت، ئەوا 150 ملیۆن پێی سێجا گازەکەی دیکە دەتوانرێت بخریتەرسەر کۆی ئاستی بەرهەمهێنانی گاز بۆ وێستگەکانی هەرێمی کوردستان و بەمشێوەیەش ئەو گرژیانەی لەسەرەتای چاککردنەوە و بەستنەوەی بۆرییەکەدا بەدیکرا، ئەمجارە لەکاتی واژۆکردنی رێککەوتنەکەدا بێدەنگی لێبکرێت.

 خشتەی 1: بڕی هاوردەکراوی گازی شل، بەنزین و نەوتی سپی 2022-2023

سەرچاوە: وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆمپانیای سۆمۆ 1-4-2024

تێبینی، داتاکانی 2023 ئەوەی لە ماڵپەڕەکەدا دانراوە و ئەوەی بە فایل هاوپێچکراوە جیاوازە، لەم راپۆرتەدا پشت بە ماڵپەڕەکە بەستراوە، چونکە 2022 لە هەمان ماڵپەڕەوە وەرگیراوە.

کۆتایی 

دۆخی ئێستای سیاسی و بەتایبەتیش ئابووری هەرێمی کوردستان بەشێوەیەک نییە کەوا دانەگاز و هاوبەشەکانی بخاتە هەڵوێستێکەوە کەوا ئەم زیادەی بەرهەمهێنراوە هەمووی بۆ پێداویستیی نێوخۆی هەرێمی کوردستان بێت، چونکە بەپێی دوایین راپۆرتی دانەگاز ، هێشتا هەرێمی کوردستان 103 ملیۆن دۆلار قەرزاری ئەم دوو کۆمپانیایەیە، ئەمەش سەرەڕای گرتنەبەری میکانیزمێکی نوێی پارە وەرگرتن لەساڵی رابردوودا کە راستەوخۆ لە ویستگەکانی کارەباوە بێت، ئەویش بە ئامانجی زامنکردنی گازی سرووشتی بۆ ئەو وێستگانە و کارکردن بۆ تەواوکردنی پرۆژەکانی بۆ ئاستی بەرهەمهێنانی 1 ملیار پێی سێجایە لە رۆژێکدا. 

هەروەها، حکومەتی هەرێمی کوردستان نەک رووبەڕووی ئاستەنگی پێدانی حەقدەستی کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی گاز بووەتەوە بۆ دابینکردنی کارەبا، بەڵکوو بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ لیژنەی دارایی پەرلەمان و وەزارەتی دارایی عێراق " حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی 436 ملیۆن دۆلار حەقدەستی کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی کارەبای تاوەکو 30ی حوزەیران 2023 قەرزارە و نەداوە".

بەپێی زانیارییەکان دانەگاز و هاوبەشەکانی بەردەوام حکومەتی هەرێمی کوردستان لە جوڵەکانیان ئاگادار دەکەنەوە، هەربۆیەش چاوەڕواندەکرێت راکێشانی بۆرییەکە و جەختکردنەوەی ئەمریکا لەسەر عێراق بۆ دۆزینەوەی دەرچەی دەرەوەی هاوردەکردنی گاز لە ئێران یان کەمکردنەوەی، لەگەڵ ئەم دۆخەی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێکەوە هۆکار بێت بۆ بەرەوپێشچوونی دانوستاندنەکان و واژۆکردنی رێککەوتن لە داهاتوودا بەفەرمی، و دەرچەیەکی گونجاویش بێت بۆ کۆمپانیاکان بۆ بەردەوامیدان بە کارەکانیان.

لە کۆتاییدا، کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر پرسی وزە و بەدیاریکراویش نەوت و کاری کۆمپانیاکان و شێوازی هەناردەکردنەوەی نەوت بۆ بەندەری جەیهان بەردەوامی هەیە و ئەگەر هەنگاوێکی نوێ لەمشێوەیەش  بێتە ئاراوە و  ئەم رێککەوتنە بکرێت بەبێ هەرێمی کوردستان، ئەوا دەبێت هەموو سەرنجەکان لەسەر دوو ئەنجامی دژ بەیەک بن لەبارەی هەڵویستی دامەزراوەکانی بەغدا لەسەر پرسی نەوت وگازی هەرێمی کوردستان، ئەمە سەرەڕای دابەشبوونی پێشووتری نێوخۆیی دوو لایەنە سەرەکییەکەی هەرێمی کوردستان لەسەر ئەم پرسە، کە ئێستا نازانرێت ناکۆکییەکانیان لەسەر ئەم بابەتە کەمبووەتەوە یان زیاتر بووە.

یەکەمیان، بەغدا ناڕاستەوخۆ دان دەنێت بە گرێبەستە نەوتی و گازییەکانی هەرێمی کوردستان، کە یەک دەیەیە نکۆڵی لێدەکات، چونکە گرێبەستی دانەگاز و حکومەتی هەرێمی کوردستان بەو یاسایە کراوە.

دووەمیان، بڕیارەکانی دادگای فیدراڵیش بەتەواوی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. بەتایبەتیش بڕیاری نادەستووری بوونی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان و هەڵوەشاندنەوەی، چونکە عێراق مامەڵە لەگەڵ کۆمپانیایەک دەکات کەوا گرێبەستەکانی لە چوارچێوەی یاساکەدا ئەنجامدراوە.

[1]  ئەم لێکدانەوە لەسەر زانیارییەکانی دامەزراوەی زانیاری وزەی ئەمریکا eia  کراوە و نرخی یەک هەزار پێی سێجا گاز بە 4.96 دۆلار دانراوە.