عومەر ئەحمەد*|

پێدەچێت شەڕی ناوخۆی سووریا بەرەو یەكلاییبوونەوە بڕوات و لە ئەنجامدا بەشار ئەسەد هەموو خاكی سووریا كۆنترۆڵ بكاتەوە. ئێستا رەوشی سووریا وەك ئەوەیە كە دوای شەڕ، وڵاتە ناوچەیی و زلهێزەكانی جیهان خەریكی چنینەوەی دەستكەوتەكانی شەڕبن.

دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رایگەیاند هێزەكانی لە سووریا دەكشێنێتەوە، توركیا لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەم هێرشیكردە سەر باكووری سووریا و ناوچەی نێوان گرێسپی و سەرێكانی بە درێژایی 120 كیلۆمەتر و قوڵایی 32 كیلۆمەتر كونترۆڵكرد، لە ئەنجامی رێككەوتنی نێوان ئەمریكا وتوركیا، كە دوای سەردانی جێگری سەرۆكی ئەمریكا بۆ توركیا لە رۆژی 17 ی ئەو مانگە راگەیێندرا. دوای ئەوەش لە دیداری نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیا و ڤلادیمێر پووتین، سەرۆكی رووسیا لە سووچی، ئەوەی كە بە كارێكی نەكردەنی دەهاتە بەرچاو روویداو، هەردوولا لەسەر پرسی سووریا رێككەوتن. رێككەوتنە 11 خاڵییەكەی نێوان رووسیا و توركیا، بووە هۆكار توركیا شەڕ لە باكووری سووریا رابگرێت، بەمەرجێك بەپێی رێككەوتنەكە، هێزەكانی سەر بە سووریای دیموكرات تاوەكو قوڵایی 32 كیلۆمەتر بكشێنەوە.

دوای 20 رۆژ لە هێرشی توركیا، ئێستا ئەو وڵاتانەی كە هۆكاری سەرەكین لە سووریا و هێزیان لەنێو خاكی سووریادا هەیە، هەر كام بە لێكدانەوەی خۆیان دەڵێن كۆنترۆڵی نەوتی سووریایان لەدەستە.

یەكەم هەڵوێستی ئەمریكا دوای كشانەوەی 1000 سەربازی خۆی لە سووریا ئەوەبوو كە سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، ئەوان توانیویانە نەوتی سووریا بپارێزن. تویتە بەردەوامەكانی سەرۆكی ئەمریكا لەسەر پاراستنی كێڵگە نەوتییەكانی سووریا هاوكاتبوو لەگەڵ وتەكانی مایك ئێسپەر، وەزیری بەرگری ئەمریكا لەسەر ئەوەی نزیكەی 400 كەس لە هێزەكانیان بە ئامێری سەربازی وەك تانك و زرێپۆش لە سووریا دەهێڵنەوە بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان.

هەڵوێستی دۆناڵد ترەمپ سەبارەت بە پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان بەتایبەتی لەكاتی گەرمەی شەڕ و كوشتن و ئاوارەبوونی ژماریەەكی زۆر لە دانیشتووانی رۆژئاوای كوردستان، بێزارییەكی زۆری لێكەوتەوە. هەندێ لە شرۆڤەكاران هەڵوێستەكانی ترەمپیان سەبارەت بە پاراستنی نەوت بە “خوێن بەرامبەر نەوت” ناوبرد و هەندێكی دیكەش بە تووندی شەرمەزاریان كرد.

دوای ئەوەی ئەمریكا هەڵوێستی خۆی سەبارەت بە نەوتی سووریا دەڕبڕی، رووسیا رەتیكردەوە كە ئەمریكییەكان بتوانن پارێزگاری لە نەوتی سووریا بكەن و ئەو مافەیان هەبێت. وەزیری بەرگری رووسیا گەڕاندنەوەی هێزەكانی ئەمریكای بۆ ناوچە نەوتییەكان بە دزی و چەتەگەری ناوبرد.

كەرتی نەوت و گازی سووریا

بەر لە دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆ، سووریا هەناردەكارێكی پووختەی نەوت بوو. خواست بۆ بەرهەمە نەوتییەكان بە بەرهەمی نەوتی خاوی ناوخۆ و دوای پاڵاوتنی لەلایەن پاڵاوگەكانی سووریاوە بەتەواوی دابیندەكراو ئەوەی دەماوە هەناردەی وڵاتانی ئەوروپی دەكرا. لە كۆتاییەكانی ساڵی 2012 و دوای پەرەسەندنی شەڕی ناوخۆی سووریا، حكومەتی سووریا كۆنترۆڵی زۆربەی نەوتی سووریای لەدەستداو، كێڵگە نەوتییەكان كەوتنە دەستی هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا و داعش. سەرەڕای ئەوەش بەرهەمە نەوتییەكان بە دیاریكراوی بەنزین و گازوایل و نەوتی رەش تاوەكو كۆتایی ساڵی 2018 لە سووریا هەبوون. هۆكاری سەرەكی ئەوەش ئەوەبوو كە ئێران لەساڵی 2013 ەوە تاوەكو 2018 بەر لەوەی گەمارۆكانی ئەمریكا لەسەر نەوتی ئێران تووند بكرێنەوە، بەردەوام پێداویستییەكانی سووریای بە نەوتی خاو دابیندەكرد. لەو ماوەیەدا ئێران مانگانە تێكڕا دوو ملیۆن بەرمیلی بۆ سووریا دەنارد، بەوشێوەیەش رێگری لە سەرهەڵدانی قەیرانی سووتەمەنی لە سووریا كرد.

لە كۆتایی 2018ەوە بەهۆی گەمارۆ تووندەكانی ئەمریكا چیدیكە ئێران نەیدەتوانی بە ئاسانی نەوت بگوازێتەوە بۆ سووریا. دیارترینیان كەیسی دەستبەسەركردنی كەشتی ئادریان دەریای ئێرانی بوو لەلایەن بەرپرسانی جەبەل تارقەوە كە زیاتر لە 2 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەڵگرتبوو. هەرچەندە دواتر ئێران توانی بارە نەوتی كەشتییەكەی لە بەندەری بانیاسی سووریا بەتاڵبكات، بەڵام ئەوە بەو مانایە بوو كە چیدیكە بۆ ئێرانییەكان ئاسان نییە نەوتی خاو هەناردەی سووریا بكەن.

یەدەگی نەوت و گازی سووریا

بەراورد بە وڵاتە نەوتییەكانی دیكەی ناوچەكە، سووریا وڵاتێكی بچووكی نەوتییە. سەرەڕای ئەوەش كەرتی نەوت و گازی سووریا هۆكارێكی گرنگە لە داهاتی حكومەت و جێگیركردنی دراوی ئەو وڵاتە. لە ساڵی 2010، كەرتی نەوت و گاز 35%ی هەناردەكاری سووریا و 20%ی داهاتی حكومەتی سووریای پێكدەهێنا. بەپێی گۆڤاری نەوت و گاز، تاوەكو ساڵی 2015، قەبارەی یەدەگی نەوتی سووریا 2.5 ملیار بەرمیل بووە كە بەزۆری كەوتووەتە رۆژهەڵات و باكووری رۆژهەڵاتی سووریا. هەروەها سووریا خاوەنی 241 ملیار مەتر سێجا یەدەگی گازە كە كەوتووەتە نێوەڕاستی ئەو وڵاتە. زۆربەی نەوتی سووریاش نەوتی قورسەو هەڵگری سۆلفۆرە كە بووەتە هۆكار بۆ ئەوەی پرۆسەی پاڵاوتنی ئاڵۆزبێت و نرخەكەشی هەرزانتر بێت.

قەبارەی بەرهەمهێنانی نەوت

تاوەكو بەر لە دەستپێبوونی شەڕی ناوخۆی سووریا، ئەو وڵاتە رۆژانە 350 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمدەهێنا. بەڵام لە ساڵی 2019دا قەبارەی بەرهەمهێنانی نەوت لە سووریا دابەزی بۆ 24 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا كە یەكسانە بە 20% تاوەكو 25%ی كۆی پێداویستییەكانی ئەو وڵاتە بە نەوتی خاو.

بەهۆی گوشار و گەمارۆ هەمە لایەنەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و بەریتانیا لەسەر سووریا، لە ساڵی 2011ەوە دەیان كۆمپانیای چینی و هیندی و ئەوروپی و رووسی ئەو وڵاتەیان بەجێهێشت، لەبەرئەوەش كەرتی نەوت و گازی سووریا بەدرێژایی شەڕی ناوخۆ زیانێكی گەورەی بەركەوت.

سەرەرای كەمی سەرچاوەكانی نەوت و گازی سووریا بە بەراورد لەگەڵ وڵاتە نەوتییە دەوڵەمەندەكانی ناوچەكە، بەڵام دوای دۆزینەوەی بڕێكی بەرچاو لە گازی سرووشتی لە كەنارە ئاوییەكانی ئیسرائیل، ئێستا پێشبینیدەكرێت لە كەنارە ئاووییەكانی لوبنان و سووریاش بڕێكی زۆر گازی سرووشتی هەبێت كە بەتایبەتی بووەتە هۆی راكێشانی سەرنجی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان.

هەناردەكردنی نەوتی سووریا

لە ساڵی 2010 هەناردەی نەوتی سووریا رۆژانە نزیكەی 110 هەزار بەرمیل بووە و لە رێگەی هەرسێ بەندەری بانیاس، تەڕتوس و لازقییە لەلایەن كۆمپانیای نەوتی نیشتمانی و گواستنەوەی سووریا هەناردەی وڵاتانی ئەوروپی كراوە. زیاترین نەوتی سووریا هەناردەی ئیتالیا، ئەڵمانیا، فەرەنسا و نەمسا كراوە و، 5%ی نەوتی سووریاش هەناردەی توركیا كراوە.

بۆڕییەكانی نەوت و گاز

بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافییەوە، سووریا بەردەوام وڵاتێكی گرنگ بووە بۆ وڵاتانی دیكە و چاویان لەسەر بووە بۆ ئەوەی نەوت و گازی خۆیان لە رێگەی ئەو وڵاتەوە بگوازنەوە بۆ دەریای نێوەڕاست و لەبەرئەوەش بووەتە گۆڕەپانی شەڕی هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان.

لە ساڵی 2012، یادداشتێكی لێكتێگەیشتن لەنێوان هەرسێ وڵات ئێران و عێراق و سووریا واژۆكرا بۆ ئەوەی گازی ئێران لە رێگەی عێراق و سووریاوە هەناردەی دەریای نێوەراست و بازاڕەكانی جیهان بكرێت. ئەم رێككەوتنە نە تەنیا نیگەرانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای لێكەوتەوە، بەڵكو هەر یەكە لە سعودیە و قەتەر و توركیا بە هێڵی سووری خۆیان ناوزەدیان كرد.

دژایەتی توركیا بۆ ئەو پڕۆژەیە ئاشكرایە لەبەرئەوەی نایەوێت رۆڵی ئەو وڵاتە وەك ناوەندێكی گەورەی گواستنەوەی وزە بۆ ئەوروپا كاڵببێتەوە. گەورەترین كێڵگە گازییەكانی قەتەریش لەگەڵ كێڵگە گەورەكانی ئێران لە راستیدا هاوبەشن و لەژێر كەنداوی فارسدا پێكەوە پەیوەستن. لە بەرژەوەندی قەتەر نییە كە گازی ئێران بە بۆڕی بگوازرێتەوە بۆ ئەوروپا. ئێران سەرەڕای پەیوەندی باشی سیاسی لە بازاڕی وزە و گازی سرووشتی، ركابەری سەرەكی قەتەرە.

توركیا لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا هەوڵیداوە خۆی وەك گرنگترین رێڕەوەی گواستنەوەی وزە بزانێت لەنێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوادا و نایەوێت بە جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە، سووریا ببێتە رێرەوێكی نوێی گواستنەوەی وزە و ركابەری بكات.

زۆر ئاشكرایە كە گواستنەوەی سامانی گازی ئێران بۆ بازاڕەكانی ئەوروپا راستەوخۆ زیان لە بەرژەوەندییەكان و پلەی سعودیە دەدات لە بازاڕی وزەشدا.

دژایەتی تووندی ئەو وڵاتانە بۆ ئەم پڕۆژەیە لەبەرئەوەیە ئەوان پێیانوایە رەنگە ئەوروپییەكان سەرئەنجام دوای هێوربوونەوەی رەوشی سووریا، پێشوازی لەم پڕۆژەیە بكەن.

جگە لە شەڕی بۆڕییەكانی گاز لە دەرەوەی سووریا، لەناوخۆی سووریاش وڵاتانی ناوچەو زلهێزە نێودەوڵەتییەكان بۆ بەدەستهێنانی سامانی نەوت و گازی سووریا بەردەوام لە ململانێدان. ئەمریكا، رووسیا، توركیا و ئێران ئەو لایەنە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەن كە بە جۆرێك لە جۆرەكان دەستیان بردووە بۆ سامانی نەوت و گازی سووریا.

پێگەی هەسەدە

هێزەكانی سووریای دیموكرات(هەسەدە) ، ئێستا كۆنترۆڵی زۆربەی سامانی نەوت و گازی سووریایان لەدەستدایە. سەرەڕای لەشكركێشی توركیا بۆ باكووری سووریا و گرتنی رووبەرێكی بەرفراوان و، تەنانەت هاتنی سوپای سووریا و رووسیا بۆ سەر سنووری نێوان توركیا و سووریا، هێشتا 95%ی سامانی نەوت و گازی سووریا لە دەستی هێزەكانی هەسەدەدایە، بە (كێڵگەی عومەر)یشەوە كە گەورەترین كێڵگەی نەوتی سووریایە. كێڵگە نەوتییەكانی ژێر دەستی هەسەدە تاوەكو بەر لە شەڕی ناوخۆی سووریا، رۆژانە 378 هەزار بەرمیل نەوت و 7.8 ملیار مەتر سێجا گازیان لە ساڵێكدا بەرهەمدەهێنا. هەموو یەدەگی 2.5 ملیار بەرمیل نەوتی سووریاش هەر لە دەست ئەمریكاو هەسەدەدا ماوەتەوە.

جگە لەوەش هەسەدە كۆنترۆڵی وێستگەی گازی كۆنۆكۆی بەدەستەوەیە كە گەورەترین وێستگەی گازی سووریایە كە لەلایەن كۆمپانیای گەورەی نەوتی ئەمریكی كۆنۆكۆ فلیپس دامەزراوەو تاوەكو 2005 هەر لەلایەن ئەو كۆمپانیایەوە بەڕیوەدەبرا. بەڵام بەهۆی سەپاندنی گەمارۆكانی ئەمریكا لەسەردەمی جۆرج دەبلیو بوش، كۆمپانیا ئەمریكییەكە وازی لەو وێستگەیە هێنا و سووریای بەجێهێشت.

مانەوەی كۆنترۆلی كێڵگە نەوتییەكانی سووریا لەدەست هێزەكانی هەسەدەدا گرنگە بۆ داهاتووی سیاسی كورد لە سووریا، لانیكەم تاوەكو ئەوكاتەی حكومەتی سووریا بەوە رازی دەكەن كە بە چەشنێك لە چەشنەكان مافی ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوەبردن بدرێتە كورد.

لە راستیدا لەكاتی سەرهەڵدانی قەیرانی سووتەمەنی لە سووریا، هەسەدە رێككەوتنێكی لەگەڵ حكومەتی سووریا هەبوو و ناڕاستەوخۆ نەوتی دەناردە پاڵاوگەكانی سووریا.

پێگەی ئەمریكا

سەرەڕای كشانەوەی ژمارەیەكی زۆر لە هێزەكانی ئەمریكا، بەڵام سەرۆكی ئەمریكا زۆر بە راشكاوی رایگەیاندووە كە دەستبەرداری نەوتی سووریا نابن و بۆ ئەو مەبەستەش هێزەكانی ئەمریكا دەنێرنەوە بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان. زۆر كەس بە گومانەوە دەڕواننە ئەم هەنگاوەی ئەمریكا. تائێستا ئەمریكا گەڕاندنەوەی هێزەكانی بۆ نزیك كێڵگە نەوتییەكان بۆ ئەوە گەڕاندووەتەوە كە نایەوێت ئەو كێڵگە نەوتییانە بكەونەوە دەست داعش. لە هەندێ تویتی دۆناڵد ترەمپیشدا وادەردەكەوێت كە سەرۆكی ئەمریكا بەنیازە كورد بگوازێتەوە بۆ ناوچە نەوتییەكان و، جەخت لەوە دەكاتەوە كە داهاتی ئەو كیڵگانە بەشێكی لێ گڵدەداتەوە بۆ دابینكردنی خەرجییە سەربازییەكانی هێزەكانی ئەمریكا كە لە سووریا دەمێننەوەو ئەوەی دیكەش دەداتە كورد.

ئیلهام ئەحمەد، هاوسەرۆكی ئەنجوومەنی سووریای دیموكرات لە هەڤپەیڤینێكدا لەگەڵ ناوندی ئەتلانتیك، لەوبارەوە دەڵێت” پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان نابێ لەسەر حیسابی ئاوارەبوونی كورد لە خاكی مێژوویی خۆیان بێت. گونجاو نییە كورد لە شوێنی خۆیان بگوازرێنەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە. ئەمە پاكتاوكردنی رەگەزییە.”

پاشەكشەی ئەمریكا لە باكووری سووریا و پاشان ناردنەوەی هەندێكیان بۆ نزیك كێڵگە نەوتییەكان، لەوە ناچێ هیچ ستراتیژی، تاكتیك یان لۆژیكێكی تێدابێت. ئەمە بەڕوونی لە تویتێكی دۆنالد ترەمپ دا دەردەكەوێت كە دەڵێت ” ئێمە هێز دەنێرینەوە بۆ پاراستنی كێڵگە نەوتییەكان و پاشان دەبێ لە داهاتوودا بریار بدەین كە چ لەو نەوتە بكەین.”

یەكێك لە درووشمەكانی دۆناڵد ترەمپ لەكاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا بەردەوام ئەوەبوو كە دەبێ نەوتی رۆژهەڵاتی نێوەراست كۆنترۆڵ بكەین. ترەمپ بەردەوام رەخنەی لەوە دەگرت كە ئەمریكا چووە شەڕی كردووە و سامان وڵات و گیانی سەربازانی بەختكردووە، بەڵام سەرئەنجام هیچ دەستكەوتێكی نەبووە. ئەو پێیوایە دوای هەر شەڕێك وەك ئاماژە بە شەڕی عێراق دەبووایە ئەمریكا دەستی بەسەر نەوتەكەیدا گرتبایە. لەبەرئەوەیە پاراستنی كێلگە نەوتییەكان وەك جێبەجێكردنی بەڵێنێكی خودی دۆناڵد ترەمپ تەماشا دەكرێت كە داویەتییە دەنگدەرەكانی.

لەلایەكی دیكەوە بەپێچەوانەی كۆمپانیا رووسییەكان، كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا كۆمپانیای تایبەت و سەربەخۆن و كەمتر دەكەونە ژێر كاریگەری سیاسەتەكانی حكومەتەكەیان. بۆ نموونە ئەوكاتەی لە ساڵی 2010 ئێكسۆن مۆبیل هاتە هەرێمی كوردستان و وەبەرهێنانی لە 6 بلۆكی نەوتیدا كرد، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا نەتەنیا ئاگاداری ئەوە نەبوو، بەڵكو دژی هاتنی كۆمپانیاكە بوو بۆ هەرێمی كوردستان. لەبەرئەوە ئەستەمە كۆمپانیای ئێكسۆن مۆبیل یان هەر كۆمپانیایەكی دیكەی ئەمریكی لەو هەلومەرجەدا بەو هەموو ریسكە جیۆسیاسییەی كە هەیە بچێتە سووریا و لەو وڵاتە كاربكات. لە راستیشدا ئەوكاتەی كە رێكس تێلێرسن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، لێكۆڵینەوە لەسەر نەوتی سووریا دەكات و بۆ سەرۆكی ئەمریكای دەنێرێت، ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە ئەوەبووە كە هیچ رێگەیەكی كردەیی نییە كە كۆمپانیایەكی ئەمریكی بتوانێ لە سووریا كاربكات و ئەو نەوتەی كە دەردەهێنرێت بكاتە پارە.

ئەمریكا بۆ یەكەمجار لە مێژووی خۆیدا لە مانگی رابردوودا بووە هەناردەكارێكی پووختەی نەوت و، وەك جاران پێویستی بە نەوتی سووریا و كێڵگە نەوتییە گەورەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و كەنداویش نەماوە. نەوت چیدیكە ئەو هۆكارە جیۆپۆلیتیكییە گرنگە نییە بۆ ئەمریكا.

رێككەوتنی رووسیا و سووریا لەسەر نەوت و گاز

لەسەرەتای ساڵی 2019 ، رووسیا و حكومەتی سووریا رێككەوتنێكی بەرفراوانیان لە بواری وزەدا واژۆكرد. بەپێی رێككەوتنەكە، رووسیا دەسەڵاتی تەواوی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی نەوت و گازی سووریای پێدراوە. ئەم رێككەوتنە بەرفراوانە هەموو لایەنێكی كەرتی نەوت و گازی سووریا دەگرێتەوە وەك نۆژەنكردنەوەی سەكۆ نەوتییەكان و ژێرخانی وزە و تەنانەت پێدانی راوێژ و راهێنانی هێزی كاری ئەو وڵاتە. پێشبینیدەكرێت نۆژەنكردنەوەی كەرتی نەوت و گازی سووریا هێندە ئاسان نەبێت و تێچوویەكی زۆر هەڵگرێت. سندووقی نێودەوڵەتی دراو لە ساڵی 2015 دا پێشبینیكردووە ئەم كارە 27 ملیار دۆلاری تێبچێت.هەرچەندە هەندێ لایەن پێیانوایە نۆژەنكردنەوەی كەرتی نەوت و گازی سووریا 35 تاوەكو 40 ملیار دۆلاری تێدەچێت. ئەم بڕە پارە زۆرە پێویستە بۆ نۆژەنكردنەوەی تەواوی ژێرخانی نەوت و گاز بە بۆڕی و چاڵە نەوتییەكان و وێستگەكانی بەرهەمهینانیشەوە.

رووسیا ئێستا كۆنترۆڵی كێڵگە گازییەكانی نزیك پالمیرای بەدەستەوەیە، بەڵام تائێستا دەستی نەگەیشتووەتە كێڵگە نەوتییەكانی ژێر كۆنترۆڵی هەسەدە. هەرچەندە دوای ئەوەی هەسەدە رازیبوو بە رێككەوتنی نێوان ئەردۆغان و پووتین لەسەر پرسی سووریا، رەوشەكە دەتوانێ بەتەواوی بگۆڕدرێت. دیارە ئەگەر هەلومەرجێك بڕەخسێت بۆ گەڕانەوەی حكومەتی سووریا بۆ كێڵگە نەوتییەكانی رۆژهەڵاتی فرات، ئەوا رووسیا دەتوانێ لە داهاتوودا رێككەوتنەكەی لەگەڵ حكومەتی سووریا بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت و گازی سووریا جێبەجێبكات.

پێگەی هەرێمی كوردستان

دوای ئەوەی لە ساڵی 2014 داعش هێرشیكردە سەر عێراق و رووبەرێكی زۆری لە خاكی عێراق داگیركرد، زۆربەی ئەو كۆمپانیا نەوتییانەی لە ناوچە كێشە لەسەرەكان كاریان دەكرد و لەلایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێمی كوردستان مۆڵەتیان پێدرابوو، لە بلۆكە نەوتییەكانیان كشانەوە. تاوەكو ساڵی 2018 دوو گەورە كۆمپانیای نەوتی ئەمریكی واتە شێڤرۆن و ئێكسۆن مۆبیل وازیان لە كێڵگەكانی خۆیان لە هەرێمی كوردستان هێنا و باشووری عێراقیان لەجیاتی هەرێمی كوردستان هەڵبژارد و سامانەكانی خۆیان لە هەرێمی كوردستان فرۆشت. بەڵام لە كۆتاییەكانی ساڵی 2017، كۆمپانیای رووسنەفت بووە یاریكەری سەرەكی لە كەرتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان. كۆمپانیای رووسنەفت كە بە كۆمپانیای حكومی رووسیا دەژمێردرێت لەگەڵ كۆمپانیای گازپرۆم نەتەنیا بەردەوامن لە كارەكانیان، بەڵكو قەبارەی وەبەرهێنانەكانیشیان لە هەرێمی كوردستان فراوانكردووە. وەبەرهێنانی گەورەی رووسنەفت و گازپرۆم لە هەرێمی كوردستان بەو واتایەیە كە رووسیا یاریكەری سەرەكییە لە كەرتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان. بەتایبەتی كۆمپانیای رووسنەفت كە زۆربەی پشكی بۆڕی نەوتی كوردستان-جەیهانی بەدەستەوەیەو بڕیاریشە بۆڕی گازی سرووشتی لە هەرێمی كوردستان راكێشێت، جگە لە كاركردن لە پێنج بلۆكی نەوتی لە هەرێمی كوردستان كە سێ لەو بلۆكانە لە پارێزگای دهۆكن و نزیكن لە سنووری سووریا.

باڵادەستی رووسیا لە كەرتی نەوت و گازی سووریاش بەتەواوی ناوچەیەكی گەورەی دەوڵەمەند بە نەوت و گاز هەر لە عێراقەوە تاوەكو سووریا بۆ ئەو وڵاتە مسۆگەر دەكات. رووسیا رێرەوێكی گەورەی بۆ دەكرێتەوە بەرەو كەنارە ئاووییەكانی دەریای نێوەڕاست كە دەوڵەمەندن بە گازی سرووشتی. ئەم رێرەوە گرنگە دەتوانێ جێگرەوەیەكیش بێت بۆ گواستنەوەی سامانەكانی لە عێراق و هەرێمی كوردستانەوە بۆ بازاڕەكانی جیهان. لەلایەكی دیكەوە قەتەر و ئێران دوو وڵاتی گەورەی دەوڵەمەندی گازی سرووشتین و هەر كامەیان پلانی هەبووە بۆ راكێشانی بۆڕی لە كێڵگە گازییەكانیانەوە بۆ بازاڕی ئەوروپا كە بە خاكی سووریادا تێدەپەڕن. باڵادەستی مۆسكۆ لە كەرتی نەوت و گازی سووریا، پلانی بۆڕییەكانی گازی ركابەرە سەرسەختەكانی هەڵدەوشێنێت.

بوونی رووسیا لەودیو سنوورەكانی هەرێمی كوردستان لە سووریا وادەكات هەرێمی كوردستان بەشێكی سەرەكی بێت لە ستراتیژی رووسیا بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو رێرەوە گرنگە نوێیەی كە بەرەو دەریای نێوەڕاست بۆی كراوەتەوە. ئەمە دەتوانێ وەبەرهێنانی كۆمپانیا رووسییەكان لە كەرتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان زیاتر و پتەوتر بكات.

هەروەها مانەوەی كۆنترۆڵی سنووری نێوان هەرێمی كوردستان ورۆژئاوای كوردستان بەوشێوەیە كە مەزڵووم كۆبانی، فەرماندەی هێزەكانی سووریای دیموكرات رایگەیاندووە، ئەگەر رووسیا لەسەری رازی بێت، ئەوا دەرگا بۆ هاوكارییەكی بەرفراوان لەنێوان هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان لە داهاتوودا لە كەرتی وزە دەكاتەوە. هەرێمی كوردستان دەتوانێ یارمەتیدەر بێت بۆ گواستنەوەو بەبازاڕكردنی نەوتی سووریا لە ماوەی كورتخایەندا.

لەلایەكی دیكەوە، توركیا ئێستا تەنیا دەروازەی هەرێمی كوردستانە بۆ گەیاندنی سامانی نەوت و گازی خۆی بۆ بازاڕەكانی جیهان. بەڵام ئەگەر دوای ئەوەی ئارامی گەڕایەوە بۆ سووریا و شەڕی ناوخۆی سووریا كۆتایی پێهات و قۆناخی ئاوەدانكردنەوە دەستیپێكرد. بەهۆی هەژموونی رووسیا لەسەر نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و سووریا ، هەرێمی كوردستان دەتوانێ ببێتە هاوبەشێكی گەورەی رووسیاو پەیوەندییەكانی لەگەڵ رووسیا لە بواری وزە بە چەشنێك بەرفراوان بكات كە خاكی سووریا ببێتە جێگرەوەیەكی گرنگ بۆ گەیاندنی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بۆ بازاڕەكانی جیهان.

هەرچەندە سووریا بە بەرهەمهێنەرێكی گرنگی نەوت و گاز دەژمێردرێت، بەڵام بە دڵنیاییەوە هەڵكەوتە جوگرافییەكەی لەبەرئەوەی توانای هەیە ببێتە ناوەندێكی گەورە بۆ گواستنەوەی نەوت و گازی وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بۆ بازاڕەكانی ئەوروپا، هەڵكەوتەیەكی ستراتیژی و گرنگە.

لەلایەكی دیكەوە دۆزینەوەی بڕێكی بەرچاو گازی سرووشتی لە وڵاتانی كەناری دەریای نێوەڕاست وەك ئیسرائیل و قوبرس، ئەگەری ئەوەی زیندووكردووەتەوە كە لە كەنارە ئاوییەكانی سووریاش بڕێكی بەرچاو گازی سرووشتی هەبێت. تەنانەت توركیاش خەریكە لە كەنارە ئاوییەكانی خۆی بەدوای نەوت و گازدا دەگەڕێت و ئەوەش هەستیارییەكی زۆری لەلایەن یەكێتی ئەوروپا درووستكردووە لەبەرئەوەی ئەو شوێنانەی كە توركیا تێیدا لە دوای نەوت و گاز دەگەڕێت، نزیكە لە كەنارە ئاوییەكانی قوبرس.

دۆزینەوەی گاز لە ئیسرائیل و قوبرس كە لە هەردوو وڵاتدا گەورەترین كۆمپانیاكانی نەوت و گازی جیهان كاری دۆزینەوە و پەرەپێدانی تێدا دەكەن، رێرەوێكی نوێی درووستكردووە بۆ دابینكردنی گازی ئەوروپا. وەزیری وزەی ئیسرائیل بەردەوام هەوڵیداوە ئەورپییەكان رازی بكات بۆ راكێشانی بۆڕییەكی گاز لە ئیسرائیل و قوبرسەو بۆ یۆنان و پاشان وڵاتانی دیكەی ئەوروپایی. لەراستیدا سەرچاوەكانی گازی سرووشتی هەرێمی كوردستان لە سەرچاوەكانی گازی قوبرس و یۆنانیش گەورەترن. نزیكی سەرچاوەكانی گازی هەرێمی كوردستان و پەیوەستكردنی بە سەرچاوەكانی ئیسرائیل و قوبرس هەرچۆن بۆ رێرەوە گرنگەكانی دیكەی دابینكردنی گازی ئەوروپا گرنگن، بۆ ئەم رێرەوە نوێیەش كە رێڕەوی ئیسرائیل-قوبرس-یۆنانە، جێگەی بایەخێكی گەورەیە. هەبوونی بژاردەی زیاتر بۆ بەبازاڕكردنی گاز، پێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دانوستاندنەكاندا لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەهێزدەكات، ئەگەر بڕیاریدا گازەكەی هەناردەی بازاڕەكانی جیهان بكات. رووسیاش بەهۆی ئەو پشكە گەورەیەی لە گازی هەرێمی كوردستاندا هەیەتی و لە سووریا دەیبێت، دەتوانێ بەشداربێ لە درووستبوونی رێڕەوە نوێیەكانی گواستنەوەی گازی سرووشتی بۆ ئەوروپا و لەو رێگەیەشەوە باڵادەستی خۆی بپارێزێت لە بازاڕی گازی ئەوروپادا.

*بەرپرسی دێسكی ئابوورییە لە نیوزڕوومی تۆڕی میدیایی رووداو، ئەو لێكۆلینەوەیەی بەتایبەت بۆ ناوەندی لێكۆلینەوەی رووداو نووسیوە.