RRC |

زریان رۆژهەڵاتی|

بەرایی

2020ساڵی كۆرۆنا و پرسە گەرمەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەو چواردەوڵەتەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بوو كە پەیوەندی راستەوانەیان بە پرسی كوردەوە هەیە. گەلێك ئاماژە هەن كە لەوانەیە 2021ش خاڵی زەقبوونەوەی زیاتری پرسە نێوخۆییەكانی ئەو چوار دەوڵەتە بێت. بێگومان ناڕوونی و هەڵبەزودابەزە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە 2020دا، زەمینەیەكی بەهێزی نێوخۆیشیان هەبوو، بەڵام ئەوەی زەقتر بوو كۆرۆنا و پرسەكانی سیاسەتی دەرەوە بوون. كێشەكانی ئەمریكا و ئێران، لە گەمارۆوە بگرە هەتا كوژرانی قاسم سولێمانی، تەنگژەكانی توركیا وهاوپەیمانەكانی لە ناتۆ و رۆژئاوا، لەگەڵ ململانێ جیۆسیاسییەكان لە عێراق و سووریا، زۆرێك لە پرسە نێوخۆییەكانی ئەو وڵاتانەی داپۆشیبوو كە پێدەچێت لە 2021دا بەوجۆرە نەمێنێت.

زیادبوونی ركابەرییە ناوچەییەكان

ئاشتبوونەوەی عەرەب- ئیسرائیل و ئاشتبوونەوەی وڵاتانی كەنداو، پێگەی كەنداو لە 2021ی ئەم ناوچەیدا بەهێزتر دەكات. لەلایەكی دیكەوە، مانگی 6ی ئەمساڵ كۆبوونەوەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان، 5 دەوڵەت وەك ئەندامی ناهەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتی هەڵدەبژێرێت كە رەنگە یەكێك لەوانە دەوڵەتی ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی بێت. ئیمارات هەر لە ئێستاوە خۆی بۆ وەرگرتنی كورسییەكی 2 ساڵی لە ئە ئەنجومەنی ئاسایش كاندید كردووە و ئەگەر سەربگرێت، پێگەی كەنداو بەهێزتر دەكات.[1]خراپی دۆخی ئابووری ئێران و توركیاش دەتوانێت وەكوو فاكتەرێكی دیكە كاریگەری لەسەر ئەو پێگە گریمانەییەی وڵاتانی كەنداو دابنێت.

یەكێكی دیكە لە ركابەرییە گرنگەكان لە ناوچەكەدا كە لەوانەیە بەهێزتر بێتەوە، ركابەریی ئێران و توركیایە كە رەهەندێكی سیاسی و ئابووریی بەهێزی هەیە. لە 2015وە توركیا بەرە بەرە رووی لە سیاسەتێكی هاوكاریی ناوچەیی كرد و زیاتر لە رووسیا و ئێران نزیكبووەوە. لە هەمانكاتیشدا لە ئیسرائیل، ئەرووپا و تەنانەت ئەمریكاش درووكەوتەوە و گرفتەكانی لەگەڵیان لە لیبیا، سووریا، عێراق، ئازەریابجان و دەریای سپی زیاتر بوون. لە 2017دا هاوكاریی ئێران و توركیا بە تایبەتی لەبارەی پرسی كورد گەیشتە لوتكە و ئێستاش، ئاماژەی دیكە هەن كە لەوانەیە ئەو دۆخە گۆڕانی بەسەردا بێت. یەكێك لە ئەنجامەكانی رووداوەكانی 2017ی عێراق، راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی كەركووك لەڕێی توركیا و هەناردەكردنی بەشێكی ئەو نەوتە لەڕێی ئێرانەوە بوو. جێگەی سەرنجە كە ئەمساڵ بابەتی هەناردەكردنەوەی نەوتی كەركووك لەڕێی توركیاوە، یەكێك لە مژارەكانی دانووستاندنەكانی كازمی – ئەردۆغان بوو. بێجگە لە نەوت، توركیا و ئێران پێویستییەكی زۆریان بە بازاڕی عێراق هەیە و ئەمەش خواستە یان ناخواستە ركابەریی هەردوولا زیاتر دەكات. بە تایبەتی توركیا چاوی لە زیادكردنی رۆڵی ئابووری خۆیەتی لە نەینەوا و ناوچە سوننەنشینەكان و، لەوەشدا تووشی بەربەستی هەندێك لە گرووپە چەكدارییە شیعییەكان بووە.

ئەنكەرە بە رێككەوتن لەگەڵ چین، لەڕێی كردنەوەی هێڵێكی شەمەندۆفێرەوە كە باكوو- تفلیس بە قارس دەبەستێتەوە، رۆڵێكی سەرەكیی لە درووستكردنی هێڵی “ئاسنی ئاروێشم”دا گێڕاوە كە دەرفەتی بەستنەوەی ئەرووپا و چین بە یەك دەدات و بە كۆریدۆری نێوەڕاستیش دەناسرێت. لە ماوەی رابردووشدا یەكەم شەمەندۆفێر لە كۆماری چیكەوە بەو رێگایەوە گەیشتە چین. ئەمە دەتوانێت پێگەی توركیا لە ركابەرییە ئابوورییەكانی لەگەڵ ئێران بەهێزتر بكات كە خۆی بە خاڵێكی رێڕەویی گرنگ لە كۆریدۆری باشوور و رێگای دەریایی- وشكانی چین بۆ ئەرووپا هەژمار دەكات. لەلایەكی دیكەوە، توركیا دەستیكردووە بە هەوڵدان بۆ خاوكردنەوەی گرژییەكانی لەگەڵ ركابەرە ناوچەییەكانی ئێران لە ناوچەكە و ئاماژەی ئامادەبوون بۆ چارەسەركردنی پرسەكانی لەگەڵ رۆژئاوا دەدات. لە 2015ەوە تا ئیستاش، بۆجاری یەكەم   میتی توركیا لە ئۆپەراسیۆنێكدا 9كەسی بە تۆمەتی سیخوڕیكردن بۆ ئیران دەستگیركرد[2] كە دەگوترێت رۆڵیان لە رفاندنی كەسایەتییەكی عەرەبی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانیدا هەبووە.

زیادبوونی ركابەرییە نیوخۆییەكانی دەسەڵات

بەپێی یاسا، ئەمساڵ ساڵی هەڵبژاردنی سەرۆكی سووریایە كە بڕیارە لە نێوەڕاستی مانگەكانی 4-5دا رێكبخرێت. هەڵبەت دانووستاندنەكانی دەستووریش لە ئارادان و ئەكتەرە دەرەكیی و نێوخۆییەكان لە كورد و گرووپەكانی ئۆپۆزیسیۆنەوە بگرە هەتا دەگاتە بنەماڵەكانی دەوری بەشار ئەسەد، لە ركابەری و ململانێی ئاراستەپێدانی دەسەڵاتی ئەو وڵاتەدان. لە نێوەڕاستەكانی ئەمساڵدا، لە عێراق و ئێرانیش هەڵبژاردن هەیە كە یەكیان هەڵبژاردنی گشتی و ئەویتریشیان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییە.

ئەگەر دۆخێكی تازە نەیەتە پێش، واچاوەڕواندەكرێت كە سەرۆككۆمارێكی سوپایی یان لانیكەم موحافزەكاری نزیك لە ماڵی رابەری ئێران بێتە سەركار. ئەمە تەنیا لەبەر خودی پۆستەكە گرنگ نییە، بەڵكوو لەبەر ئەو رۆڵە پڕبایەخەش كە سەرۆككۆمار لە قۆناخی گواستنەوەی دیاریكردنی رابەری داهاتووی ئێراندا هەیەتی، جێگای سەرنجە. بەپێی دەستوور، ئەگەر رابەر دەستلەكاربكێشێتەوە، لابدرێت یان بمرێت، ئەنجومەنێكی كاتیی رابەری شوێنی دەگرێتەوە كە سەرۆككۆمار یەكێكیانە. حاڵی حازر سەرۆكی دەسەڵاتی داد بە كەسێكی نزیك لە ماڵی رابەری ئێستا هەژمار دەكرێت و زۆربەی پیاوە ئاینییەكانی ئەنجومەنی پاریزەرانیش هەر لەو ماڵەوە نزیكن. بۆیە تەنیا سەرۆككۆمار دەمێنێتەوە كە جێی ركابەری بێت. ئەم باسە گرنگە چوونكە هەم باسەكانی كاندیدكردنی فەرماندەیەكی سوپا بۆ سەرۆكایەتی كۆمار، هەم وەكوو باسەكانی ئەگەری شوێنگرتنەوەی رابەری ئێستا لەلایەن موجتەبای كوڕی، زیاتر لە جاران لە گۆڕێدایە. هەرلە ئێستاوە لە سۆشیالمیدیا، بە ئاسانی دەتوانی چاوت بە پەیجی جۆراوجۆر بكەوێت كە ئاوەڵناوی ئایەتوڵڵا بۆ موجتەبا خامنەیی بەكاردێنن كە یەكێك لە مەرجەكانی رابەربوونە! ئالەبەرئەمانەش، هەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆكایەتی كۆمار لە ئێران، لانیكەم ماددەیەكی گرنگی ركابەری و هاوپەیمانییەكانی نێوان باڵ و ئاراستە جیاوازەكانی دەسەڵاتی سیاسی دەبێت.

خراپی دۆخی ئابووری، توانای ئێرانی لە سیاسەتە ناوچەییەكانیدا كەمتر كردۆتەوە و هاتنی بایدنیش چەندەی دەرفەت بێت بۆ تاران، ئەوەندەش گرفتی بۆ درووستدەكات. چوونكە وادیارە توانای بایدن بۆ هاوڕاكردنی هاوپەیمانەكانی ئەمریكا سەبارەت ئێران لە ترەمپ زیاتربێت كە تەنانەت نەیدەتوانی بەریتانیا و فەرەنساش بۆ درێژكردنەوەی گەمارۆكانی سەر تاران رازی بكات. بۆیە ئێران ناچار دەبێت هەستناكتر و سنووردارتر لە جاران لە سیاسەتی دەرەوەدا بجووڵێتەوە. بەرزكردنەوەی رێژەی خەستیی پیتاندنی یۆرانیۆمیش كە لەمدواییانەدا بڕیاری لێداوە، زیاتر بە هەوڵێكی تاران بۆ زیادكردنی كارتەكانی دەستی خۆی لە دانووستاندنە گریمانەییەكانی لەگەڵ ئیدارەی نوێی ئەمریكا هەژمار دەكرێت.

هەرهەڵبژاردنەكەی ئێران نییە كە بە ململانێیەكی قورسی  نوخبەكانی دەسەڵاتدارەوە بارگاوییە، بەڵكوو هەڵبژاردنەكەی عێراقیش ئەگەر بكرێت، دەرگای ململانێیەكی نێوخۆیی گەورەتر دەكاتەوە. ناڕەزایی جەماوەری، كێشەی نێوخۆییەكانی هەرسێ پێكهاتەی شیعە و سووننە و كورد لە ئاستێكی بەرزدایە و گرفتەكانی نێوان هەولێر و بەغداش هەروا بە هەڵواسراوی ماونەتەوە و كێشەكانی نێوان دەسەڵاتی گرووپە چەكدارەكان و دەسەڵاتی حكومەتیش جارێ بەردەوامە. سەرەڕای ئەوەش، عێراق لە دۆخیكی ئابووری سەخت و دژواردایە و چاوەڕوانناكرێت كە هەڵبژاردنەكەی مانگی 6ی ئەمساڵ(ئەگەر لەوادەی خۆیدا بكرێت) رێگا بۆ سەقامگیری و خاوكردنەوەی ململانێكانی دەسەڵات بكاتەوە.

لە توركیا، كێشەكانی سیاسەتی دەرەوە، دەركەوتنی حزبی تازە و خراپیی دۆخی ئابووری كە گرانی و هەڵاوسان، بێكاری و دابەزینی بەهای لیرە و تەنانەت كێشەی هەبوونی نەختینەی یەدەگ تەنگیان بە نوخبەی دەسەڵاتدار هەڵچنیوە. ئەگەری ناڕەزایی جەماوەری بە هۆی دۆخی ئابووری لە ئارادایە و سەرۆككۆماری توركیا ناچاربووە لە ژێر گوشارەكاندا بە دەستلەكاركێشانەوەی بەرات ئاڵبایراكی زاوای رازی بێت. پارتەكەی عەلی باباجان- دەوا، وەكوو حزبێك دەركەوتووە كە  وەرگرتنی دەنگی زۆرترین جەماوەری ئاكپارتیی كردۆتە ئامانج. دەوا لە نێو تورك و كوردە موحافزەكارەكاندا كە پێشتر دەنگیان بە ئاكپارتی داوە خەریكە گەشە دەكات. كەمال قڵچدارئوغڵوو سەرۆكی جەهەپەش، خەریكە شوێنی خۆی وەك لیدەری یەكخەری هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن بەهێزتر دەكات. گوشارەكانی دنیای دەرەوەش لە جاران زۆرترن، ئەمەش گرفتەكانی ئەردۆغانی زیاتر كردووە. ئێستا باس لە چەندین سیناریۆی جیاجیای وەك ئەگەری كرانەوەی دووەم سەبارەت بە پرسی كورد، ئەگەری گۆڕینی هاوپەیمانی ئاكپارتی لەگەڵ مەهەپە بە هاوپەیمانیی ئاكپارتی و ئیی پارتی لە گۆڕیدان بەڵام، هەرچییەك رووبدات، لە 2015ەوە بنەماكانی دەسەڵاتە بەهێزەكەی ئاكپارتی لەق بووە و ئەستەمە وەكوو جارانی لێ بێتەوە. دۆخی ئێستا، یان توركیا بەرەو هەڵبژاردنێكی پێشوەخت دەبات یان بەرەو هاوپەیمانییەكی نوێی هێزە سیاسییەكان پاڵدەنێت. لە هەردوو حاڵەتەكەشدا گۆڕانكاریی لە سیاسەتی دەرەوە و ناوخۆی توركیا بە ئاراستەی نەرمبوون، شتێكی چاوەڕوانكراوە.

ئەنجام

وا چاوەڕواندەكرێت كە كیشە نیوخۆییەكانی ئەو دەوڵەتانەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كە پەیوەندیی راستەوانەیان لەگەل پرسی كورد هەیە، لەمساڵدا زیاتربن. بێگومان دۆخی كوردیش لەوە جیاوازتر نییە. ناكۆكییە ریشەدارە نێوخۆییەكانی لایەنە كوردییەكان لەگەل یەكتر لە 202یشدا لە لووتكەدا بوو. بەڵام زیادبوونی ململانیكانی دەسەڵات لە ئیران و توركیا، عێراق و سووریا، كاریگەری لەسەر پرسی كورد دادەنێن. بە ئەگەری زۆر، زیادبوونی ململانێكانی دەسەڵات لە توركیا رۆڵی كورد لە سیاسەتی ئەوێ زیاتر دەكات و پێویستی لایەنەكان بە هەدەپە زۆرتر دەكات. لە سووریا ئەگەر رێككەوتنی كوردی – كوردی سەربگرێت، كورد بەشێوەیەكی بەهێزتر دەتوانێت بەشداری لە گۆڕانكارییەكانی سووریا بكات. لە ئێران ئەگەر ململانێكانی دەسەڵات بە تایبەت هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار رێگا بۆ رووداوی هاوشێوەی ساڵی 2009 بكاتەوە، ئەو كاتە هاوشێوەی باقی پرسەكانی دیكە، پرسی كوردیش برەوێكی زیاتر پەیدا دەكات. لە عێراق، ترسی گوێزرانەوەی زیاتری ململانێكانی دەسەڵات لە بەغداوە بۆ نێو كوردستان هەمیشە لە ئارادایە. ئەگەری زیادبوونی دابەشبوونەكانی كورد هەیە ئەگەر رێبازێكی سیاسی جیاوازتر لە 2020 پێڕەو نەكرێت.

[1] – https://www.aljazeera.com/news/2020/9/30/uae-announces-candidacy-for-un-security-council-seat

[2] – https://www.hurriyet.com.tr/gundem/son-dakika-mitten-zindasti-operasyonu-11-kisi-yakalandi-41687996