RRC |

زریان رۆژهه‌ڵاتی|

دیمەنی 2020ی سیاسەتی نێوخۆیی 4وڵاتی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كە كوردستان لەنێویاندا بەشكراوە، تژی كێشمەكێشی نێوخۆییە. ئێستا ئیدی ململانێكان تەنها لەنیوان”نوخبەی پەراوێزخراو”ی كۆمەڵگای ئەو وڵاتانەدا نییە، بەڵكوو قۆناخێكی دیكەیشی بڕیوە و”نوخبەی دەسەڵاتدار”یش ئاژاوەی تێكەوتووە. تێگەیشتن لە سرووشتی ئەو ناكۆكییانە، بۆ كورد و گرووپە پەراوێزخراوەكانی دیكەی ئەم ناوچەیە پڕبایەخە. دواجاریش، ئەو كێشمەكێشە هەم دەوڵەتانی ناوچەكە لاوازتردەكات، هەم وێنەیەكی روونتری رووداوە سیاسییەكانی ناوچەكەش دەردەخات.

دیمەنی گشتی؛ زنجیرەی تەنگژە و قەیرانەكان

ئەو چوار دەوڵەتەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كە یەكێك لە خاڵە هاوبەشەكانیان پرسی كوردە، بە دەست كۆمەڵێك پرسی ئاڵۆزی دەرەكیی وە دەناڵێنن. دۆخی نالەباری سیاسەتی دەرەكی و نێوخۆیی لەگەڵ شەقبردنی درزی ناكۆكییە نیوخۆییەكانی نوخبەی دەسەڵاتدار وایكردووە تا ئەو چوار دەوڵەتەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بە گشتی لە نێوخۆ زیاتر روو لە سیاسەتی ئەمنی بكەن و لە سیاسەتی دەرەوەش پەنا بۆ هاوپەیمانی و ركابەریی چەكەمەنی ببەن. ئێران بەردەوامە لەگەشەپێدانی توانای موشەكی و ئەتۆمی خۆی و خەریكی گەشەپێدانی باڵادەستی هێزی ئاسیمەتریكی خۆیەتی لە ناوچەكە. لە توركیا رۆڵی وەزارەتی نێوخۆ زۆر زیاتر بووە و پیشەسازی چەكەمەنی ئەو وڵاتەش بە تایبەتی لە بواری فڕۆكەی بێفڕۆكەواندا لە گەشەكردندایە. سەلجوق بایراكتار هاوسەری سومەیە كچە گەورەكەی ئەردۆغان، دوای خوێندن لە ئەنیستیتۆی تەكنەلۆژی ماساچۆست گەڕایەوە توركیا و كۆمپانیای بایكار ماكینای دانا. ئەو بووەتە ئەندازیاری گەشەپێدانی توانای وڵاتەكەی لەبەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە لە ماوەی لانیكەم یەك ساڵی رابروودا، لە رووداوەكانی شەڕی دژی پەكەكە، رۆژئاوای كوردستان و لیبیا، كاریگەرییەكی بەرچاوی داناوە. عێراق و سوریا، هێشتا وەك ئێران و توركیا دەرفەتی بەهێزكردنەوەی سوپا و بایەخدانی زیاتریان بە چەكەمەنی پەیدا نەكردۆتەوە.

پێكهاتەی دەسەڵات و سیستەمی نێوخۆیی ئەم دەوڵەتانە رۆژبەڕۆژ موحافزەكارتر و دەسەڵاتگەراتر دەبێت. لە توركیا كە دیموكراسییەكی ریشەدارتری لەم ناوچەیە هەیە، مەیلی دەسەڵاتگەرایی خەریكە زیاتر گەشەدەكات. شەپۆلێكی نەتەوەگەرایی- ئیسلامگەرایی كە لە كەسایەتی ئاكپارتی- مەهەپەدا سیمبولیزە دەكرێت، جڵەوی دەسەڵاتی بەدەستەوەیە و یەكێك لە نیشانەكانی دەسەڵاتگەرابوونیشی ئەوەیە كە توركیا لەم ساڵانەی دواییدا كەوتووەتە ریزی 10 دەوڵەتی یەكەمی جیهان كە زیاترین رۆژنامەڤانی گیراویان هەیە. لابردنی فەرمانبەرانی ناڕازی و جیگۆڕكێی نوخبەی سەربازی لەجێی خۆی بوەستێ، سەرۆك شارەوانییە هەڵبژێردراوەكانیش بە بڕیاری وەزارەتی نێوخۆ لادەدرێن و تەنانەت بەمدواییە، سێ پەرلەمانتاریش حەسانەیان لابرا و رەوانەی زیندان كران و بەوەش هەڵبژاردن خەریكە بەشێك لە واتای خۆی لە دەستدەدات. گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی، دەرفەتێكی زۆری بۆ بەهێزبوونی دەسەڵاتگەرایی لە توركیا رەخساندووە و ئۆپۆزیسیۆنیش، گەلێك رەخنەی لە رۆڵی بنەماڵە و كەسانی نزیك لە سەرۆككۆمار لە سیاسەتی وڵاتدا گرتووە. هاوشانی ئەوەش، دۆخی ئابووری بەهۆی كۆرۆناوە رووی لە خراپییەكی زیاتر كردووە و ئەمەش كاریگەری لەسەر ئاستی رەزامەندیی خەڵك داناوە. بەپێی دوایین راپرسیی دەزگای مەترۆپۆل- metropoll، رێژەی پۆپۆلاریتیی ئەردۆغان لە57.2%ی 2مانگ بەرلە ئێستا، بۆ50.7% دابەزیوە. ئەویش لە كاتێكدایە كە نەفەری دوای ئەو، واتا مەنسوور یاواش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە، بە 49.6%ەوە، 1 خاڵ جیاوازی لەگەڵدا هەیە!

ئێران لەماوەی كەمتر لە دووساڵدا، زیاتر لە 10 فەرماندەی گرنگی سوپای پاسدارانی گۆڕیوە. دووكەس كە، لە كاندیدە گرنگەكانی هەڵبژاردنی 2017ی سەرۆكایەتی كۆمار بوون و نەیانبردەوە، بەڕێگای دیكە بوونەتە سەرۆكی دوو دەسەڵاتی گرنگ؛ دەسەڵاتی داد- ئیبراهیم رەئیسی، دەسەڵاتی یاسادانان- محەمەد باقر قاڵیباف! بەوەش بێجگە لە رابەر، سەرۆكی دوو دەسەڵات لە سێ دەسەڵاتەكەی ئێران خەڵكی خۆراسان- مەشهەدن كە هاوپەیمانییەكی رانەگەیەنراوی نێوان سەرباز- رۆحانییەكانی وەفاداری رابەری ئیران سیمبولیزە دەكەن. لە كۆی 12 ئەندامی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی ئێران، 7یان پێشتر ئەندامی سوپا بوون و زیاتر لە 240 ئەندامی پەرلەمانی ئەم خولەش سەربە موحافزەكارەكانی وەفاداری رابەری ئێرانن. بەگشتی هەوڵێكی بەرچاو بۆ تۆكمەكردن و یەكدەستكردنی دەسەڵات لە ئێران لە ئارادایە. لە تەنیشت ئەوەشدا دۆخێكی سەختی ئابووری هەیە و لەماوەی چەند ساڵی رابردووشدا، هەمو ساڵێك ناڕەزایی خەڵك دەركەوتووە.

لە عێراق خواستێكی شیعی بۆ دەسەڵاتگەرایی لە ئارادایە كە لە سەردەمی مالكی وە دەستیپێكرد و دواتر لە سەردەمی عەبادی بەناوی سەپاندنی یاسا درێژەی پێدرا. داواكاریی بەشێك لە لایەنە شیعییەكانیش بۆ گۆڕینی سیستەم بۆ سەرۆكایەتی لە ئارادایە كە بە لەونێك، خواستێكی دەسەڵاتگەرایی لە پشتە. رێژەی بەشداری راستەقینەی خەڵك لە هەڵبژاردنی 2018 زۆر كەمتر بووە لەوەی كە راگەیەنرا و رۆڵی دەزگا سەرووهەڵبژاردنییەكان لە ئیدارەی وڵاتدا شتێكی ئاشكرا و حاشاهەڵنەگرە. لەگەڵ ئەوەشدا ناڕەزایی جەماوەری هیشتا بەردەوامە. هەرچەندە هێشتا دەسەڵاتگەرایی لە عێراق زیندوو نەبووتەوە بەڵام، كابینەی ئەمجارەی حكوومەت لەژێر هەیمەنەیەكی ئەمنی- سەربازیدایە. سەرۆكوەزیر بۆ خۆی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری بووە و كەسانی سەربازیی وەك عوسمانی غانمی و جومعە عیناد لە چنینی تەونی سیاسەتەكانی حكومەتەكەیدا بەشدارن و ئەگەر حكومەتەكە درێژخایەن بێت، دوور نییە كە هەمان رەوتی عەبادی و مالكی درێژە پێبدات.

دۆخی سووریاش لە بەرچاوانە. حكومەت لە جیاتی گۆڕان و چاكسازی پەنای بۆبەكارهێنانی توندوتیژی وهاوپەیمانیی دەرەكی برد هەتا خۆی لەسەر پێ بهێڵێتەوە. ئەوەی روودەدات تەنها هێشتنەوەی سیستەمە بە زەبر و خواستی دەرەكی!

شەقبردنی درزی ناكۆكییەكانی نوخبەی دەسەڵاتدار

ناكۆكییە نێوخۆییەكانی نوخبەی دەسەڵاتداری چوار دەوڵەتەكەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە 2020دا گەیشتووەتە ئاستێك كە ئیدی بە ئاسانی دزە دەكاتە میدیا و بڵاودەبێتەوە. هەڵبەت ئەمە ئەنجامی كەڵەكەبوونی ناكۆكییەكان و ئامادەبوونی بەستێنی پێویست بۆ دەركەوتنیانە نەك ئەوەی كتوپڕ هەڵتۆقیبێت. لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا، لانیكەم 6جۆرناكۆكیی گرنگ لەنێو نوخبەی دەسەڵاتداری ئێراندا دەركەوتووە؛ كێشمەكێشی ریفۆرمخوارز و موحافزەكارەكان، ناكۆكیی ئەحمەدی نەژاد- خامنەیی، پەراوێزخستنی رەفسەنجانی، كێشەی لاریجانییەكان و كێشەی نێوان سوپا و ئەرتەش! ئەمانە تا ئێستا نەیانتوانیوە سیستمەكە هەڵدڕن و لەناوی بەرن بەڵام، درزی گەورەیان تێدا درووستكردووە كە زەحمەتە پڕبكرێێەوە و لەوانەیە لە قۆناخی پۆست- خامنەیی دا شەقی زیاتر بەرێت.

لە توركیای سەردەمی ئاكپارتیدا ناكۆكییەكانی گویلەنییەكان- ئاكپارتی، سوپا- ئاكپارتی و ناكۆكیی نێوخۆیی ئاكپارتی لە ریزی گرنگترین درزەكانی نوخبەی دەسەڵاتدارن. ناكۆكی سوپا و ئاكپارتی لە دۆسییەی ئەرگەنەكۆندا گەیشتە لوتكە و ململانیی نێوان گویلەنییەكان و ئەردۆغان لە هەوڵی كودەتاكەی 2016دا تەقییەوە. گرنگترین ناكۆكیی نێوخۆیی نوخبەی دەسەڵاتدار لە توركیا ناكۆكیی نێوخۆیی ئاكپارتییە. ئەوانەش تەنها ناڕەزایی عەبدوللەتیف شەنەر، عەبدوڵڵا گویل و دامەزراندنی دوو حزبی تازە لە هەناوی ئاكپارتی نین، بەڵكوو ناكۆكییەكی دیكە لە نێو ئاكپارتی خەریكە سەرهەڵدەدات ئەویش، ململانێی سولەیمان سۆیلو وەزیری نێوخۆ لەگەڵ بەرات ئاڵبایراك وەزیری حكوومەت و زاوای ئەردۆغانە. ئەم ناكۆكییە ئەوەندە قووڵبووەتەوە كە كارگەیشتە ئەوەی ئەو دووانە، لەپێش زوومی كامێراكان شان لە شانی یەك بدەن! راپرسییەكی ئەمدواییەی دزگای مەترۆپۆڵ دەریدەخات كە پۆپۆلاریتی كەسانەی نەتەوەگەرا ناو ئاكپارتی وەك خلوسی ئاكار و سولەیمان سۆیلو خەریكە زیاتر دەبێت. بۆیە لەوانەیە لە داهاتوودا ناكۆكیی نێوان ئاكپارتیی كۆن و ئاكپارتیی تازە سەرهەڵبدات. سولەیمان سویلو كە 2012  بووەتە ئەندامی ئاكپارتی لەگەڵ خلوسی ئاكار فەرماندەی پێشووی سوپا كە ئێستا وەزیری بەرگرییە و ئەندامی ئاكپارتییە، لە ریزی 5 سیاسییە پڕجەماوەرەكەی توركیادان و لە سەرووی 40% یان هێناوە. ئەمانە ئەگەر لەگەڵ ئەردۆغانیش نەكەونە ململانێ، پێگەیەكی وایان پەیداكردووە كە ئەردۆغان ناتوانێ پشتگوێیان بخات.

لە عێراق شیعەكان دەسەڵاتداری راستەقینەی وڵاتن. لە دوای 2003وە هەموو حزبەكانیان درز و دابەشبوونی تێكەوتووە و ململانێكانیان لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات لە ئاستێكی بەرزدایە. ئەمە لە نێو سووننە و كوردیشدا بەوجۆرەیە. هەڵبەت خاڵی جیاكەرەوەی عێراق لە توركیا و ئێران ئەوەیە كە هێشتا گرووپ یان دەستەیەك نەیتوانیوە بەشێوەی رێژەیی بەسەر هەموو نوخبەی دەسەڵاتدار دا زاڵ بێت.

لە سووریا كێشەكانی ئەمدواییەی نێوان بەشار ئەسەد و رامی مەخلوفی كوڕە خاڵی، تەقینەوەی ململانیی نێوان ئەلیتی سیاسی و ئابوورییە لەو وڵاتە. بۆچوونی جیا هەن سەبارەت بەوەی كە لەڕووی نێوخۆییەوە ئەمە دەتوانێت ململانێی نێوان بنەماڵەیەكی سوننە بێت بە پشتیوانی ئەسما ئەسەد لەدژی رامی مەخلوف كە بەشێكی زۆری ئابووری سوریای لە ژێر دەستدایە، یان لەڕووی دەرەكییەوە ئەمە دەتوانێت ململانێی نێوان رووسیا و ئێران بێت، بەوپێیەی كە رامی مەخلوف یارمەتیی دارایی هەندێك لە گرووپە میلیشیاكان دەكات كە ئێران پشتیان دەگرێت و رووسیاش لەمە رازی نییە. ئەوانە راست بن یان نا، شەقبردنی ناكۆكییە نێوخۆییەكانی بنەماڵەی ئەسەد لە سووریا كە بە پاڵپشتی دەرەكی لەسەر پێ ماوەتەوە، ئەوان لاوازتر دەكات و زیاتر وابەستەی دەرەوەیان دەكات.

ئەنجام

شەقبردنی درزی ناكۆكییە نیوخۆییەكانی نوخبەی دەسەڵاتدار رووداوێكی گرنگە. پێدەچێت سیحری كۆكردنەوەی هەموو بەرژەوەندی و لایەنەكان لەژێرناوی”دوژمن” لەم ناوچەیە كە هەندێك لە سەردەكردەكان بۆ گلێركردنەوەی نوخبە و سەركوتكردنی ناڕازاییەكان بە كاری دێنن، ئیدی وردە وردە بەرەو بەتاڵبوونەوە بچێت. ئەو ناكۆكییانەی كە تا ماوەیەك پێش ئێستا بە دەگمەن سەیردەكران، خەریكە روودەدەن، نوخبەی دەسەڵاتدار زیاتر لە جاران ئاژاوەیان تێدەكەوێت و ئەمەش بۆ شوێنێكی وەك رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كە بەشێكی زۆری وەرچەرخانە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی بەهۆی ململانێی نوخبەكانی دەسەڵاتدارشكڵی گرتووە، رووداوێكی گرنگە. لەوانەیە بەهۆی ناكۆكیی نێوخۆیی نوخبەی دەسەڵاتدار، بەرەو سەردەمێكی لاوازیی زیاتری ئەو چوار دەوڵەتە بچین. ئەمە دەرفەتێكی بەهێزبوونی بۆ كورد لەهەناودایە ئەگەر كورد لە ئاستی ناكۆكییە نوخبەییەكانی خۆی كەمتر بكاتەوە! بێگومان كورد ناتوانێ لەوانی دیكە جیاواز بێت بەڵام، ئەوەی دەرفەتێكی بۆ كورد تێدایە، ئەوەیە كە بە بەراورد لەگەڵ نوخبەی دەسەڵاتدار لەو چوار دەوڵەتە، سەرچاوەیەكی كەمتری لەبەردەستدایە تا ئاژاوەی لەسەر بكات.