RRC|

زریان رۆژهەڵاتی|

بەرایی

بڕیاری لەناكاوی گۆڕانكاری لە دوو پۆستی ئەمنیی لە سلێمانی و، دواتریش رووداوەكانی تایبەت بە پرسی گەڕاندنەوەی موڵك و ماڵی یەكێتی كە لانیكەم باسی چەندین كۆمپانیا لە ئارادایە، لەگەڵ هەڵكوتانە سەر نوسینگەی تەلەفزیۆنی ئای پڵەس، قەڵشی ناكۆكییەكانی بافڵ تاڵەبانیی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكەیتری یەكێتی گەورەتر كرد كە پێشتریش بەشێكیان زانراوبوون. تاڵەبانی بە یاوەری قوباد تاڵەبانیی برای، جۆرێك لە پاساوی چاكسازیخوازانە بۆ بڕیارەكانی ئێستا دەهێنێتەوە. بۆ نموونە باس لە “گۆڕانكاریی كۆنكریتی، رێگرتن لە گەندەڵی و قاچاخچێتی لە سنوورەكان، ئازادكردنی بازاڕ لە دستوەردانی كۆمپانیای پاوانكار و گەڕاندنەوەی موڵك و ماڵی یەكێتی” دەكەن. لایەنی بەرامبەریش ئەمە زیاتر وەك گەلەكۆمەیەكی ناوخۆیی و ناوچەیی لێكدەداتەوە و بە “كودەتایەكی سپی” ناوی بردووە.

گەلۆ چی روودەدات؟ ئایا ئەوەی روودەدات ململانێیەكی نێوخۆییە لەسەر دەسەڵات یان بابەتێكی سیاسییە و هێزی دەرەكی دیكەش تێیدا بەشدارن؟

كێ لە كوێی رووداوەكانی سلێمانیدایە؟

ئەوەی لە رواڵەتدا دیارە ئەوەیە كە بافڵ تاڵەبانی- قوباد تاڵەبانی لانیكەم بە پاڵپشتیی بەشێك لە سەركردە كۆنەكانی یەكێتی كە لەنێو هێزە ئەمنییەكاندا دەست و پێگەیەكیان هەیە، توانیویانە بەشێك لەو گۆڕانكارییانە سەربخەن كە ویستوویانە. لێرەدا لە دەستنیشانكردنی شوێنگرەوەكانی بەرپرسانی دەزگا ئەمنییەكانیشدا، زیاتر لە كەسانی خزمی خۆیان، كەسانێكێیان لە ناوچەكانی دەورووبەری سلێمانی، لە هەڵەبجە- پشدەر داوەتە پێش كە لەوانەیە، ئەمەش رەنگدانەوەیەكی ئەو ئیئتیلافە نێوخۆییە بێت كە بۆ  جێبەجێكردنی بڕیارەكانیان پشتی پێ دەبەستن، یان لانیكەم لەوانەیە بۆ ئەوە بێت كە بیانەوێ دیمەنێكی جیاوازتر لە دۆخی پێشوو نیشانبدەن. هەروەها برەو بە هەبوونی جۆرێك لە گوتاری چاكسازیخوازی لە پشت ئەو بڕیارانەوە دەدەن.

لاهور شێخ جەنگیش لە یەكەم كاردانەوەیدا بەرامبەر بە رووداوەكان، ئەوەی بە گەلەكۆمەیەكی نێوخۆیی- ئیقلیمی وعوسمانی زانیوە و چوار نموونەی مێژوویشی هێناوەتەوە كە سێیان ئاماژەیە بۆ رۆڵی پارتی و دانەیەكیشیانی كە ئاڵای شۆڕشە، وەك ئاماژەیەك بە ململانێیەكی نێوخۆیی باسكردووە.

ئەگەر دەستەواژەی عوسمانی بۆ ئاماژەدان بە توركیا بێت، تا ئێستا كەم نموونەی ئەوە زانراوە كە توركیا راستەوخۆ دەستوەردانی لە ململانێیەكی نێوخۆیی حزبێكی كوردیدا كردبێت و ئەگەر ئەو قسەیە راست بێت، ئەمە دەتوانێت سەرەتای قۆناخێكی تازە بێت. بەگژدادانی حزبە كوردییەكان قازانجی بۆ توركیا هەبووە بەڵام، دەستوەردان یان تەنانەت هەوڵدان بۆ ناوبژیوانیكردن لە پرسێكی نێوخۆیی حزبێكی كوردیدا شتیكی نامۆیە بۆ سیاسەتی توركی. هەڵبەت ئەمە لای ئێرانییەكان زیاترباوە، وەك چۆن چەندینجار بە گوتەی خۆیان، لە ململانێ نیوخۆییەكانی یەكێتیدا رۆڵیان هەبووە و لە 2016شدا لە دوای نەخۆشكەوتنی مام جەلال، لە كاتی تەقینەوەی كێشەكانی نێوان بەرهەم ساڵح- كۆسرەت رەسووڵ لەگەڵ هێرۆخان دا ئەو كارەیان كردبوو.[1]

بەشێك لە میدیاكانی ئێران دوای نزیكەی هەفتەیەك بێدەنگی، لەمڕۆوە دەستیان بە بڵاوكردنەوەی هەواڵ و راپۆرتی تایبەت بەو رووداوانە كردووە كە زیاترهەوڵیان داوە بەشێوەیەك هاوسەنگییەك لەنیوان هەردوو هاوسەرۆكدا بپارێزن. ئاژانسی هەواڵی ئیرنا كە هی دەوڵەتە، رووداوەكانی وەك “ململانێی دو ئامۆزای سیاسی” ناوبردووە.[2] هەڵبەت ئاژانسی هەواڵی فارس كە كەمتر رەسمییە و بە نزیك لە سوپا هەژمار دەكرێت، بە ناونیشانی “پشتی پەردەی قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێو یەكێتی” ویستوویەتی ئاماژەیەك بە رۆڵی پارتی لەو رووداوانە بدات هەرچەند زۆر لە سەری نەڕۆیشتووە. وەك ئیرناش هەروای كردووە. هەڵبەت ئاژانسی فارس بە ناونیشانە لاوەكییەكانی وەك:”پێنج شەممەیەك كە بە خێر گوزەرا، سەركەوتنی بافڵ لە گۆڕانكاریی گرنگی پۆستەكانی سلێمانی، پشتیوانی زۆرینەی سەركردەكانی یەكیتی لە بافڵ تاڵەبانی و شكستی سیستەمی هاوسەرۆكی بۆ یەكێتی” لەو بابەتەدا بەخشكەیی بەلای بافل تاڵەبانیدا دایشكاندووە.[3]

ئەگەری پاڵپشتیی ئێران لە گۆڕانكاری لە دامەزراوە ئەمنییەكان لە سلێمانی بەهۆی دەنگۆكانی بەشداری دەزگای دژەتیرۆر لە كوژرانی قاسم سلێمانی لە بەغدا، یەكێك لەو مژارانە بوو كە لە رۆژانی رابردوو پرسیارم لەسەر كردووە و سەرنجی راكێشاوم، ئەمڕۆش بینم كە ئەمبەرین زەمانیش لە ئەلمۆنیتەر ئاماژەیەكی پێداوە. راستییەكەی هەرچەندە بەرپرسانی دژە تیرۆر- یەكێتی هەواڵەكەی یاهوونیوزیان رەتكردبووەوە، بەڵام ئەو بابەتە وەزارەتی دەرەوەی ئێرانیی هێنابووە دەنگ و سەعید خەتیب زادە گوتبووی هەوڵدەدەین بزانین ئەو زانیارییانە راستن یان نا! بۆیە هەچەندە بەڵگەیەكی بەهێزنییە بسەلمێنێت كە پەیوەندییەك لە نێوان ئەو رووداوانەی ئێستای سلێمانی و هەواڵەكەی یاهوونیوز دا هەبێت، هیچ نەبێ شایانی ئەوەیە لە شوێنێكدا یادداشتی بكەین.

هەندێك لە شرۆڤەكاران رووداوەكانی ئێستای ناو یەكێتی وەك ئیمتیازێكی ئێران بۆ پارتی سەیردەكەن و هەوڵدەدەن ئەوانە بە سەردانی وەفدێكی پارتی بۆ ئێران ببەستنەوە. راستییەكەی ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق و رووداوەكانی ئەفغانستان، هاوپەیمانەكانی ئەمریكای هەر لە مستەفا كازمییەوە بگرە هەتا پارتی تووشی دڵەڕاوكێیەك كردووە. تەنانەت بە پێی زانیارییەكان تا ماوەیەك بەرلە ئێستاش سەدرییەكانیش كە پێداگرییەكی زۆریان لەسەر هەڵبژاردن كردووە، “ماوەیەكە باس لەوە دەكەن كە ئەگەر دواخستنی هەڵبژاردن بڕیاری گشت لایەك بێت، ئەوانیش كێشەیان نییە.” بۆیە دەشی لە قۆناخی داهاتوودا چاوەڕوانیی سیگناڵی زیاتری نزیكبوونەوەی هێزە جیاوازەكانی عێراق لە ئێران بین ئەگەر ئەمریكا رێ لەو دڵەڕواكییەی هێزەكان جیاوازەكان لە عێراق نەگرێت. گەلێك مژار لە بەینی پارتی و ئێراندا هەن كە دەشێ جێگەی باس و دانووستاندن بن، بەڵام دوانیان زیاتر لە هەمووان گرنگترن: ئەوانیش هێرشی درۆن و موشەكی میلیشیاكان و ئەگەری هاوپەیمانیی سەدر- پارتی بوون كە بە دوایین لێدوانی سەدر لەسەر بایكۆتكردنی هەڵبژاردن، تەمومژاویتر بوو.

ئێرانییەكان وەك فاكتەرێكی یاریگۆڕ لە هاوسەنگییی نێوخۆیی شیعیدا تەماشای ئەگەری هاویەیمانیی سەدر- پارتی یان دەكرد و هەندێكیان لە میدیاكانیان ئەوەیان وەك “خەوی شێواوی سەدر و بارزانی بۆ عێراق”[4] ناوبردبوو. ئەگەر ئەوە سەری بگرتایە، دۆخی هێزە شیعییە پرۆئێرانییەكان باش نەدەبوو. یەكێتییەكی دژە پارتیش كە لاهور شێخ جەنگی بە پێشەنگی هەژمار دەكرێت، بۆ ئەو قۆناخە پێویستە كە هاوپەیمانییەكەی سەدر و پارتی سەربگرێت كە وادیارە جارێ تەواو روون نییە. بێجگە لەوە، ئێستا كە پارتی خۆی رووی لە بەغدا كردووە، دیمەنێكی هاوشێوەی سەردەمی ریككەوتننامەی ساڵی 1970ش هاتوەتە ئاراوە كە تێیدا بەغداش وەك جاران پێویستی بە گوتاری دژە پارتی نەماوە. خاڵی جێگەی سەرنج ئەوەیە كە بافڵ تاڵەبانی لەدوای دیدارەكەی لەگەڵ حەیدەرعەبادی سەرۆكی هاوپەیمانیی نەسر باسی لەوە كردووە كە ئەوان دەیانەوێت نێوماڵی كوردی یەكبخەن و، بۆ ئەوەش پێویستیان بە پاڵپشتی برا هاوڕێكانیان لە هێزە شیعی و سوننەكان دەبێت. تا ئێستاش كاردانەویەكی جیدی لەسەر رووداوەكانی سلێمانی لەلایەن ئەو هێزە شیعییانەشەوە نەهاتووە كە بە نزیك لە یەكێتی هەژمار دەكرێن!

رەنگە پرسی یەكخستنەوەی پێشمەرگە بۆ ئەمریكییەكان گرنگ بێت بۆئەوەی هێزێكی شەڕكەری ئامادەی پیادە لە هەرێمی كوردستان هەبێت، تا ئەگەر خۆیشی كشایەوە، حیسابی لەسەر بكات و ئەمە ئەو خاڵە بێت كە وابكات هەر گۆڕانكارییەك كە ببێتە هۆی نزیكبوونەوەی یەكێتی و پارتی بۆ ئەو پرسە، بە دڵی ئەوانیش بێت، بەڵام هیچ پێدراوێكی بەهیزنییە كە بیسەلمێنیت ئەو رووادانەی ئێستای سلێمانی كە زیاتر سرووشتێكی محەلییان پێوە دیارە، پەنجەمۆری ئەمریكای لەسەر بێت.

لە نێو هێزە كوردییەكاندا ئەو رووداوانەی سلێمانی دژی بەرژەوەندییەكانی پەكەكە و گۆڕانە بەڵام، رەنگە سوودی بۆ پارتی هەبێت. هەڵبەت ئەو بابەتەی كە لەوانەیە رووداوەكانی ناو یەكێتی دەستی پارتییان تێدا بێت، بابەتێكی جێی پرسیارە و لەوانەیە زیادەڕۆیی لە هێز و نفووزی پارتیشی تێدا بێت. ئەگەر پارتی ئەوەندە نفوزی لەسەر یەكێتی هەبێت كە بتوانێت جووڵە بە هیزەكانی ژیردەستی ئەو حیزبە بكات، دەیتوانی لە 2016 و سەروبەندی گشتپرسی و كاتەكانی دیكەش ئەو كارە بكات كە ناكۆكیی زۆر قووڵتریش لە ئارادا بوون.

دینامیزمی نێوخۆیی

راستییەك هەیە كە ئاستی گەشە كردنی سیاسی لە كوردستان بە جۆرێك نییە كە بەشكردنی دەسەڵاتی نێوخۆیی بگرێتەوە. زۆربوونی دابەشبوونەكانی نیو حیزبە كوردییەكان بە درێژایی مێژوو، باشترین بەڵگەن بۆ ئەوەی كە نوخبەی سیاسی كوردی هێشتا نەگەیشتونەتە ئاستێك كە بەڕێی بەشكردنی دەسەڵاتەوە لە ناوخۆ حیزب- حكومەت بە ئاسانی پێكەوە هەڵبكەن. هەر ئەمەش وادەكات كە هەرجارێ كیشەكانی پارتی و یەكێتی قووڵتر دەبن، یەكسەر باسی سنووری دیگەڵە دێتەوە گۆڕێ. هەر ئەوەش وای كردووە دابڕانەكانی نێو حیزبە كوردییەكان زیاتر و خێراتر بن. تەنانەت ئەو كاتانەش كە وەك بزاڤێكی رزگاریخوازیی كاریان كردووە شەڕی دژی دەوڵەتیش نەیتوانیوە رێ لە تەقینەوەی ئەو ناكۆكییانە بگرێت. لە ساڵی 1945 بە دواوە تا ئێستا لە نێو 7 حیزبی گرنگی كوردیدا، لانیكەم 13 دابەشبوون روویداوە كە تەقریبەن هۆكاری هەموویان  پرسی سەرۆكایەتی و رێكنەكەوتنی نوخبەكان لە ئیدارەی حیزب بووە. ئیستاش تەقریبەن لە نیو هەموو حیزبەكاندا مكللملانێیەكی ئاشكرا و شاراوەی دەسەڵات لە ئارادایە. كێشەكە لەوەیە كە هەموو كەس حەز دەكات سەرۆك بێت و كاتێ حەزەش نەیەتە دی لە جیاتی دانانی رێسایەكی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات، یان قبوڵكردنی رێسا و یاساكانی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات، یەكسەر حیزبی خۆی جیا دەكاتەوە.

لە حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران لە 1945وە تا 2006، لانیكەم دو دابڕانی گرنگ، لە نیو پارتی لە 1946- 1979 لانیكەم دوان، لە نێو یەكێتی لە1976-2009 سیان، لە حسك لە 1979 تا 1985 دانەیەك، لە بزوتنەوەی ئیسلامی لە1984- 2001 سیان لە نێو كۆمەڵە لە 2008 لانیكەم دانەیەك و لە نێو پەكەكەش لە 1978وە تا 2004 لانیكەم گرووپەكەی د. سلێمان و دواتریش عوسمان- ئۆجالان- نیزامەدین تاش جیابونەتەوە. لە نیو هەموو جیابوونەوەكانیشدا پرسی سەرۆكایەتی و ئیدارەكردنی حیزب بابەتێكی گرنگ و جێی مشتومڕ بوون هەرچەند هەندێكیشان پرسی ئایدۆلۆژیا و رێبازی سیاسیشیان لەگەڵ بووە.

دەركەوتنی ناكۆكیش لە نێو یەكێتی بەهۆی سیستەمی هاوسەرۆكی و ئیدارەیەكی دوسەر و، پەراوێزخستنی سەركردەكانی كۆنی ئەو حیزبە بابەتێكی چاوەڕانكرابوو. بە ئەگەری زۆر ئەو ناكۆكییانە ئەگەر چارەسەریش بكرێن، درێژەیان دەبێت و دواجاریش یان بە دابڕانی چوارەم لە نێو یەكێتی كۆتایی دێت یان ناوە بەناوە سەرهەڵدەداتەوە، چونكە هێز و خواستی هەردوولا لە ئاستێكدا نین كە بە ئاسانی بسڕێنەوە.

[1] – https://www.bbc.com/persian/iran/2016/09/160906_l10_bakhtyar_puk_iran

[2] -https://www.irna.ir/news/84402427/%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%87-%D8%B5%D8%AD%D9%86%D9%87-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D9%BE%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C

[3] https://www.farsnews.ir/news/14000423000646/%D9%BE%D8%B4%D8%AA-%D9%BE%D8%B1%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D8%B2%D8%A8-%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%87-%D9%85%DB%8C%D9%87%D9%86%DB%8C-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-

[4] – http://irdiplomacy.ir/fa/news/2003646/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D8%B4%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B9%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%AF-%D8%B4%D8%AF-