RRC|

زریان رۆژهەڵاتی|

وەزیری دەرەوەی ئێران لە كاتێكدا سەردانی عێراقی كردەوە كە لەناوخۆی وڵاتەكەی گۆڵمەزێكی سیاسیی لەسەر دروستبووە. بڵاوبوونەوەی تۆمارێكی دەنگیی زەریف كەلەسەر گەلێك مژاری هەستناك قسە دەكات، هەرایەكی ناوەتەوەو. لەنێوانەشدا سەردانی قەتەر وعێراقی كردووە. وردەكارییەكانی ئەو تۆمارە دەنگییە لە جێی خۆی، بەڵام ئەوەی بە سەردانەكەی زەریف بۆ بەغدا دەیبەستێتەوە، ئەوەیە كە ئایا بۆ تێگەیشتن لە هۆكارەكانی سەردانەكەی زەریف بۆ عێراق دەبێ سەیری دەمی ئەو بكەین یان لە شوێنی دیكەش بڕوانین؟

ئەو تۆمارە دەنگییە گفتوگۆیەكی زەریفە لەگەڵ سەعید لیلاز لە ناوەندی توێژینەوەكانی سەرۆكایەتی كۆماری ئێران و تێیدا بە راشكاوی باس لە ئەولەویەتی كارەكانی سوپا بەسەر دیپلۆماسیی لە وڵاتەكەی دەكات. ئەو دەڵێت كە زۆربەی كادێرەكانی وەزارەتی دەرەوەی ئێرانیش لە دەزگا ئەمنییەكانەوە هاتوون. ئالێرەوە، ئەگەر بمانەوێ روونتر لە هۆكاری سەردانەكەی تێبگەین، دەبێ لە زەریف و غەیری زەریفیش بڕوانین. چوونكە ئەو لە زاری خۆیەوە دانی بەوە ناوە كە زیاتر لە وەزارەتی دەرەوە، قسەی شوێنی دیكە دەیخوات. لەدوای 2003وە، ئێران سێ باڵیۆزی لە عێراق هەبووە كە هەرسێكیان یان بەئاشكرا سەربە سوپا بوون یان لانیكەم قسەی وایان لەسەر بووە. ساڵی 2007 ژەنراڵ دەیڤید پترایۆس گوتبووی حەسەن كازمی قومی باڵیۆزی ئێران لە بەغدا ئەندامی سوپای قودسە.[1] لە دوای قومی، حەسەن دانائی فەر بە رەچەڵەك عەرەب هات كە بۆ خۆی لە فەرماندەكانی سوپا بووە.[2]دوای ئەویش، ئیرەج مەسجدی بووە باڵیۆزی ئێران كە بە پێی ناوەندەكانی راگەیاندنی ئێران، راوێژكاری فەرماندەی پێشووی سوپای قودس بووە.[3] ئەمیش هەر خەڵكی ناوچەیەكی زۆرینە عەرەبی باشووری ئێرانە. كەین و بەینی وەزارەتی دەرەوە وسوپای پاسداران سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوە هەر چۆنێك بێت، وەك ئەوەی تۆمارە دەنگییەكەی زەریف مشتومڕی لەسەر درووستكردووە، دەبی سووچی چاوێكمان لە قسەی سوپا و باڵیۆزی ئێران لە بەغدا بێت سەبارەت بە سیاسەتیان لە عێراق.

سەردانەكەی زەریف بۆ عێراق رەهەندێكی پەیوەندیی دوو قۆڵی عێراق و ئێرانی هەیە. تاران سوورە لەسەر بەستنەوەی دووهێڵی شەمەندۆفێر یەكیان خوڕەمشار- شەلەمچە- بەسرەیە و ئەوی دیكەشیان هێڵی ئاسنینی كرماشانە كە ئێران دەیەوێ  لە مەرزی خەسرەوی وە بە عێراقی ببەستێتەوە.[4] ئیران پرۆژەیەكی دیكەی هەیە بەناوی رێگای ئازادی ئێران بۆ نەجەف. ئەمە لە دەروازەی چیلاتی پارێزگای ئیلامەوە هەتا نەجەفە كە بە گشتی 250 كیلۆمەترە.[5] بەمجۆرەش ئێران دەیەوێ بە تۆڕێكی هێڵی ئاسن و جاددەی وشكانییەوە زیاتر خۆی بە عێراق ببەستێتەوە كە بێگومان هەم رەهەندی ئابووری هەیە هەم سیاسی. بابەتی هەڵبژاردنەكانیش بۆ ئێران پرسێكی چارەنووسسازە و دەیەوێ دڵنیا بێتەوە لەوەی كە نەخشەی سیاسی داهاتووی عێراق لە دژی ئەو نابێت. هەرێمی كوردستان بۆ ئێران لەڕووی پرسی مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و دیالۆگی ستراتیژی عێراق و ئەمریكا، بابەتی سنوور و بازرگانی بایەخی زۆری هەیە، بەڵام لەوەش زیاتر وەك فاكتەرێكی درووستكردنی هاوسەنگی بۆ پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ بەغدا سەیری پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكات.

هەرچەند هاتنەكەی زەریف رەهەندێكی ئابووری و پەیوەندیی دووقۆڵی هەیە بەڵام ئەوەی زیاتر مۆری لێداوە، پەیوەندیی بەو ناوبژیوانییانەوە هەیە كە بەمدواییانە عێراق لە بەینی ئێران و وڵاتاندا دەیانكات.

ناوبژیوانییەكانی عێراق

حاڵی حازر عێراق بە سێ دانووستاندن و ناوبژیوانی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆوە سەرقاڵە كە ئێران لایەكەیەتی. دانووستاندنی سعودی- ئێرانی، دیالۆگی ستراتیژی عێراقی- ئەمریكی و دیالۆگی ئەتۆمی و بابەتی گەمارۆكان، لەگەڵ دیالۆگی چوار هێزی ناوچەیی؛ توركیا، میسر، ئێران و سعودی!

پێدەچێت قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی لەو دیالۆگانەدا رۆڵی سەرەكیی وەرگرتبێت چوونكە: هەردوای كۆبوونەوەی 9ی مانگی نێوان ئێران و سعودی لە بەغدا و گەڕی ئەمدواییەی دیالۆگی ستراتیژی واشنتن- بەغدا بوو كە لە 12ی مانگ چووە تاران و رۆژی20ی ئەم مانگەش لەگەڵ عەبدولعەزیز شمەری باڵیۆزی سعودی لە بەغدا كۆبوونەوەی كرد. ئەمڕۆش لەگەڵ وەلید محەمەد باڵیۆزی میسر، باسی لە پێشنیاری لێكتێگەیشتنی میسر، ئێران، توركیا و سعودیی كردووە.

  كرانەوەی عێراق بەڕووی وڵاتانی عەرەبی و دیالۆگی سعودی- ئێرانی

ئیران بە دەم باسی لەوەكردووە كە پێی خۆشە عێراق بەڕووی وڵاتانی عەرەبیدا بكرێتەوەو، بێجگە لە پەیوەندیی عێراق و كەنداو، گەمترین مژاریش، ئەگەری سەرگرتنی پرۆژەكەی كازمییە بەناوی رۆژهەڵاتی نوێ لە بەینی میسر و ئوردن و عێراق. جێگای سەرنجە كە ئا لەم وەختانەدا قاسم ئەعرەجی پێشنیاری لێكتێگەیشتنی ناوچەیی كردووە و لەوبارەیەوە لەگەڵ باڵیۆزی میسریش دوواوە. ئەمە ئەو پرسیارە دەورووژێنێت كە ئایا بەغدا دەیەوێ دڵنیایی بداتە ئێران كە ئەگەری رێككەوتنی لەگەڵ ئەو وڵاتانە دژی بەرژەوەندییەكانی ئەو نابێت؟ ئەمە لەوانەیە ئەو شتە بێت كە سەرۆككوماری عێراق ناڕاستەوخۆ گوتوویەتی: سیاسەتی دەرگای كراوەی عێراق بۆ كەمكردنەوەی گرژییەكانە.

زەریف لەسەردانەكەیدا بۆ بەغدا سوپاسی عێراقی كردووە بۆ هەوڵدان بۆ ئارامی لەم ناوچەیە و ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئیرانیش چەند رۆژ بەر لە ئیستا گوتبووی ئێمە خۆشحاڵ دەبین ئەگەر عێراق ناوبژیوانیمان بكات لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە بەینمان سارد و سڕە.[6] ئەمەش ئاماژە بوو بە دیالۆگی سعودی – ئێرانی كە بەپێی هەندێك لە سەرچاوەكان بڕیارە، گەڕی دووەمی، لە كۆتایی ئەم مانگە یان سەرەتای مانگی داهاتوو بێت.

مەسجدی گوتوویەتی عێراق بۆیە ئەم ناوبژیوانییە دەكات تا لە گرژییەكان كەمبكاتەوە و باسكردنی وردەكاریی لەبارەی دانووستاندنەكانیان لەگەڵ سعودی هێشووەتەوە بۆ ئەو كاتەی كە بە گوتەی خۆی” هەندێك پێشڤەچوون دروست دەبێت.” ئەمەش لانیكەم واتای ئەوە دەدات كە ئەو چاوەڕوانە كۆبوونەوەی دیكە بكرێت. بەو پێیەی كە ئێرانیش لەم قۆناخەدا قبووڵیەتی عێراق شوێنی دانووستاندنی لەگەڵ سعودی بێت، كە سعودییەكان تا ئێستا بە كەمیی قسەیان لەسەر كردووە، دوورنییە كە رەهەندێكی سەردانەكەی زەریف، دیدارەكەی ئەعرەجی و عەبدولعەزیز شمەری لە دەوری گەڕی دووەمی دیالۆگی ئێرانی- سعودی دا خولابێتەوە كە زیاتر لە 5ساڵە پەیوەندیی دیپلۆماتیكان نەماوە: یان دانووستاندنێكی دیكە كراوە كە دواترهەواڵەكەی دەبیستین، یان ئامادەكاریی بۆ دەكرێت.

دیالۆگی ستراتیژی بەغدا- واشتنتن و دیالۆگی ئەتۆمی

سیانەی واشنتن، بەغدا و تاران لە بابەتی دیالۆگی ستراتیژی ئەمریكا و عێراق و پرسی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێراندا بە یەك دەگەن. هەردوای گەڕی ئەمدواییەی دیالۆگی بەغدا و واشنتن بوو كە قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراق چووە تاران تا بە گوتەی باڵیۆزی ئێران، لەسەر دانووستاندنەكانیان لەگەڵ ئەمریكا گفتوگۆ لەگەڵ ئێران بكات. قاسم ئەعرەجی رایگەیاندووە كە ئەمریكا پایەندە بە دیاریكردنی خشتەیەكی كاتیی بۆ كشانەوە لە عێراق كە ئیران زۆر پەلەی بۆ دەكات. ئەوەی لێرەدا زیاتر لە بابەتی مان و نەمانی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بۆ ئێران و عیراق گرنگە بابەتی “قەرزەكانی ئێران” و بابەتی سەروسەودای وزەی هەردوولایە، بەتایبەتی مەسەلەی گازی سرووشتی كە لە مانگەكانی گەرمەكانی هاویندا بایەخێكی زۆری بۆ عێراق دەبێت چوونكە دەتوانێت تەنانەت كاریگەری لەسەر ئاسایشی وڵاتیش دابنێت.

قەرزەكانی ئێران لای عێراق بابەتیكی جێی مشتومڕە. پەیوەندیشی بە گەمارۆكانی ئەمریكاوە هەیە چوونكە ئەگەرعێراق بەبێ چرای سەوزی ئەمریكا دۆلار بدات بە ئێران، تووشی گرفت دەبێت. ماوەیەك پێش ئێستا حەمید حسێنی ئەندامی ژووری هاوبەشی بازرگانی ئێران و عێراق گوتبووی، 3ملیار دۆلار لە پارە بلۆككراوەكانمان لە عێراق و كۆریای باشوور وعومان ئازاد كراون. دوای ئازادكردنی كەشتییە بارمتەگیراوەكەی كۆریای باشوور، هەندیك سەرچاوەی وەزارەتی دەرەوەی ئەو وڵاتەش گوتبوویان كە دانووستاندن سەبارەت بە پارە بلۆككراوەكانی ئێران دەكرێت.[7] دیارە ئەوەش بێ رەزامەندی ئەمریكا  ئەستەمە. ئەمە بۆعێراقیش وایە. ئیرەج مەسجدی باڵیۆزی ئێران لە بەغدا بە ئاژانسی رەسمی وڵاتەكەی گوتووە كە دوای سەردانی وەزیری كاری ئێران بۆ بەغدا، “وەزارەتی دارایی عێراق خشتەیەكی كاتیی بۆ پێدانەوەی قەرزەكان داناوە.” ئەگەر وابێت بێشك بەغدا بێ رەزامەندی واشنتن كاری وا ناكات.

بابەتێكی دیكە پەیوەندی بە كڕینی گازی سرووشتی وە هەیە لە ئێران. بەرەو وەزری گەرمای زیاتر دەچین و لەوانەیە تای هەڵبژاردن و تینی هەتاو، حكومەتی بەغدا بترسێنێ لەوەی كە خەڵك بێنەوە سەرشەقام. واشنتن لە كۆتایی مانگی 3دا رایگەیاند كە بۆ ماوەی 120 رۆژی دیكە لە عێراق خۆشدەبێت، هەتا بتوانێ وزە لە ئێران بكڕێ. بەڵام ئێران وعێراق گرێبەستێكی دووساڵەیان لەبارەی كاربارەوە كردووە[8]و وا چاوەڕواندەكرێت ماجد حەنتووش وەزیری كارەبای عێراقیش  دوای زەریف سەردانی ئێران بكات و لەوێ گرێبەستی نوێ ئیمزا بكات.[9]دیارە ئەمەش بێ چاوپۆشی ئەمریكا ئاسان نییە.

هەرچەندە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا گوتوویەتی هەتا ئێران نەگەڕێتەوە بۆ پابەندییە ئەتۆمییەكانی خۆی، دەسی لەگەمارۆكان شل ناكات و هەروا دەیجەڕێنێ، بەڵام بابەتی مان و نەمانی ئەمریكا لە عێراق، دەستپێكردنەوەی جوڵەی وزە و بازرگانی و ئەگەری پێدانەوە” قەرزەكان” بە ئێران بە گەرمی، ئەویش لە كاتێكدا هاوتەریبی دانووستاندنەكانی ڤییەنان، بێ مەڵامەت نین. رەنگە عێراق دەرچەیەكی كەلكردنی گەمارۆكان بێت، بێئەوەی واشنتن جارێ بە رەسمی هەموو سزاكان لابەرێت و بۆ ئەوەش چاوپۆشی بكات.

[1] -https://www.reuters.com/article/us-iraq-idUSL0759750920071007

[2] -https://www.jamaran.news/%D9%85%D8%A4%D9%84%D9%81-64-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%81%D8%B1

[3] -https://www.isna.ir/news/95102616778/%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%AC-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%81%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8-%D8%B4%D8%AF

[4] – https://www.mojnews.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7-62/220080-%D8%A7%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%84-%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D8%A2%D9%87%D9%86-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D8%B7%D9%88%D8%B7-%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%AC%D9%87%D8%B4-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D9%87%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF#gsc.tab=0

[5]  -https://www.mehrnews.com/news/4806242/%D8%A7%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%84-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8-%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D8%A7%D8%AB-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%87-%D9%86%D8%AC%D9%81-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

[6] -https://www.irna.ir/news/84300863/%D8%B3%D9%81%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B7%D8%AA-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%86%D8%B4-%D8%B2%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%81%D9%82

[7] https://www.dw.com/fa-ir/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%81%D8%AA%DA%A9%D8%B4-%D8%AA%D9%88%D9%82%DB%8C%D9%81-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%DA%A9%D8%B1%D9%87-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%DB%8C-%D8%B1%D8%A7-%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF/a-57140021 –

[8] – https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF/%D8%A5%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D9%88%D9%82%D8%B9-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D8%AA%D8%B2%D9%88%D9%8A%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%87%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%A1-%D9%84%D9%85%D8%AF%D8%A9-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%8A%D9%86/1864928

[9]– https://www.mawazin.net/Details.aspx?jimare=150758