بەرایی
بۆ زیاتر لە یەك دەیە دەڕوات كە میكانیزمە نێوخۆییەكانی چارەسەركردنی پرسی وزە لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا نەگەیشتوونەتە ئەنجام، جا چ یاسا و بڕیارەكانی دادگابێت یان رێككەوتنی سیاسی لایەنەكان! بۆیە سەرنجڕاكێش نییە كە ئەم جارەش لە كردنەوەی گرێگوێرەی راگرتنی نەوت دا رۆڵی هۆکارە دەرەكییەكان لە پێشەوەبێت. هەڵبەت باردۆخی نێوخۆیی عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەست نادات بۆ ئەوەی لایەنەكان تەنیا لەسەر بۆچوونەكاتنی خۆیان سووربن و ئەمەش زەوینەكەی ئەگەری سازشی هەردوولایە.
نەوتی كوردستان و بەرژەوەندیی وڵاتان
بەر لەوەی بڕیارەكەی دادگا رابگەیێندرێت، كۆشكی ئێلیزێ میوانداری ئاشكرا و نائاشكرای بەرپرسانی بەغدا و هەولێری كردبوو، لە نێویشیاندا سەرۆكوەزیرانی عێراق و هەرێمی كوردستان، كە پێناچێت پرسی وزە و بڕیارەكەی دادگا تەوەری گفتوگۆكانیان نەبووبێت. لانیكەم دوولایەن لە كڕیارەكانی نەوتی كوردستان ئەورووپین و بێجگە لەوەش، لەكاتێكدا كە ئەورووپا سەرقاڵی شەڕی ئۆكراینایە و هەندێك لە وڵاتەكانیشی بەتایبەتی فەرەنسا، چاوی بڕیوەتە سەرمایەگوزاریی ملیار دۆلاری لە عێراق، سەقامگیری پەیوەندییەكانی بەغدا وهەولێر بابەتێكە كە دەشێ بایەخی زۆری پێبدەن.
هێشتا جیهان پێویستی بە نەوتە و ئەمریكاش وەك هێزە گەورەكەی جیهان، بە ئاشكرا داوای هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەكات. ئەمە بێجگە لەو زانیارییە رۆژنامەڤانیانەی كە باس لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنی بەرپرسانی كۆشكی سپی لەگەڵ لایەنەكان دەكات بۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتەی دروستبووە. راستییەكەی بێجگە لە پرسی وزە ئەم بابەتە رەهەندێكی دیكەی جیۆپۆلەتیكی و ئەمنی بۆ ئەمریكا هەیە. راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان هاوكاتە لەگەڵ زیادبوونی گرژییەكانی تاران و واشتنتن لە سووریا، بە جۆرێك لە ماوەی كەمتر لە دوو هەفتەی رابردوودا چەند جارێك بنکەکانی هەردوولا كراونەتە ئامانج. وەزیری بەرگری ئەمریكا ئەوەی پشتڕاست كردووەتەوە كە لە ماوەی زیاتر لە دوو ساڵی رابردوودا، ئێران و لایەنگرەكانی 83 جار لە عێراق و سووریا هێرشیان کردووەتە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. لە هەمانكاتیشدا ژەنەراڵ مارك مێڵی سەرۆكی ئەركانی سوپای ئەمریكا گوتوویەتی كە ئەوان سەرەڕای هێرشەكان، واز لە ئەركەكانیان لە سووریا ناهێنن. بێگومان هەرێمی كوردستان دەروازەیەكی پشتەوەی گرنگی لۆجستیكی و فەرماندەییە بۆ ئەو ئۆپەراسیۆنانەی كە ئەمریكا لە سووریا و رۆژئاوا دەیكات. بۆیە تێكچوونی هاوسەنگییەكانی هێز لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا، لانیكەم لەم كاتانەدا بە قازانجی ئەمریكا نییە.
هەر لە پاش ئەو گرژییانەی هەفتەی رابردوو لە سووریا، ئەمریكا رایگەیاند كە ئەركی كەشتییەكی سەربازی خۆی لە نزیك ئاوەكانی یۆنان درێژ دەكاتەوە بۆ ئامادەیی هەر بارێكی لەناكاو لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. ئەستەمە جارێ بەو دەمودەستە گرژییەكانی سووریا بۆ شەڕێكی گەورە بگۆڕێن، بەڵام خاڵی گرنگ لێرەدا چۆنیەتی تێگەیشتنی ئەمریكایە لە هاوسەنگییەكانی هێز لە ناوچەكەدا. ژەنەڕاڵ مارك مێڵی جەختی لەوە كردووە كە زیادبوونی هاوبەشییەكانی رووسیا - چین و ئێران لە ساڵانی داهاتوودا سەرئێشەیان بۆ دروست دەكات. ئا لێرەدایە كە بایەخی وڵاتان و ناوچەكانی هاوپەیمان لە نێویشیاندا هەرێمی كوردستان بۆ ئەمریكا زۆرتر دەبێت. لەم ساڵانەی دواییدا واشنتن سەبارەت بە پرسەكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسی گرفتی لەگەل هاوپەیمانەكانی هەیە وەك توركیا، ئیسرائیل، سعودیە و هەرێمی كوردستان، بەڵام سەرئەنجام دەرکەوتووە كە زیاتر بەپێی بەرژەوەندییەكان و پرسە جیۆپۆلەتیكییەكان دەجوڵێتەوە. پێدەچێت ئەمریكا لە پرسی كەوتنە خوارەوەی كۆپتەرەكان لە چەمانكێ (هەرێمی كوردستان) خوازیاری ئەوە نەبووبێت كە ئەو رووداوە زۆر دەنگبداتەوە. هەروەها رەنگە ئاستی كاردانەوەكانی هەولێریش بەرامبەر راپۆرتەكەی ئەمساڵی وەزارەتی دەرەوە كە باسی پاشەكشێی مافی مرۆڤ لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەكات، لەگەڵ كاردانەوەكان بەرامبەر دووبارە دانانەوەی بابەتێکی بڵاوكراوە لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلایەن كونسووڵی ئەمریكاوە بە دڵی واشنتن نەبووبێت، بەڵام ئەمە تەنیا دیمەنێكی پەیوەندییەكانی هەردوولایە و بێگومان تەواوی وێنەكە نییە. ئەوان لانیكەم لەم كاتانەدا، پێویستییەكی دوولایەنەیان بە یەكتر هەیە.
خاڵێكی دیكەش پەیوەندی بە ململانێ گەورەكەی ئەمریكا لەگەڵ چین و رووسیاوە هەیە. ڤلادیمێر پۆتین رەشنووسی بەڵگەیەكی سیاسەتی دژە رۆژئاوایی راگەیاندووە و پێدەچێت سووربێت لە گەشەپێدانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ نەیار و ركابەرەكانی ئەمریكا. وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتەش ئێستا سەرنجێكی زیاتری لەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە و پێناچێت لە دیبەیتە چاوەڕوانكراوەكەیشیدا لە ئەنجوومەنی ئاسایش پەسنی سیاسەتەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا بدات.
ئەمساڵ وەزیری بەرگری ئەمریكا و چەند بەرپرسی دیكەی ئەمریكی و رۆژئاوایی سەردانی هەولێریان كرد و لە كۆنفرانسە ئەمنییەكەی میونشن، ترافیكی پەیوەندییەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و بەرپرسانی رۆژئاوایی سەرنجڕاكیش بوو، بەڵام جێگەی سەرنجە كە لاڤرۆڤ لە شوباتی ئەمساڵ دا بەبێ ئەوەی سەردانی هەولێر بكات هاتە عێراق و گەڕایەوە! بەپێی قسەی دیپلۆماتێكی رووسی، چاوەڕوان دەكرێت ئەمە بۆ سەردانێكی میخائیل بۆگدانۆڤ نوێنەری تایبەتیی سەرۆکی رووسیا بۆ کاروباری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەفریقیاش وابێت، دیارە ئەگەر گۆڕانێكی دیكە روونەدات. دوای گشتپرسییەكەی 2017، ئەو كاتانەی كە سەرۆككۆماری توركیا دەیگوت "بەلووعەكەی نەوتەكە دەگرین"، ئەلكساندر دووگین یەكێك لە بیرمەندەكانی تێزی ئاوراسیاگەرایی كە بەرلەو كاتانە، بۆ سیمینارێك سەردانی ناوەندی لیكۆڵینەوەی رووداوی كردبوو، پەیوەندییەكی كرد و گوتی دەتوانن دڵنیابن كە كرملین رازی نابێت بە راگرتنی ئەو نەوتە. نازانم بۆ ئەمەی عێراق چۆن بیردەكاتەوە، بەڵام سەرەڕای ئەو تێبنییە گریمانەییەی كە لەوانەیە ئیدارەی كرملین لەڕووی سیاسەتی هاوپەیمانییەوە لەسەر هەولێر هەیبێت و زیاتر بە پرۆ- ئەمریكایی بیزانێت، پێناچێت لە راگرتنی نەوتەكەدا سوودمەندبێت چونكە كۆمپانیاكانی ئەوانیش زیانیان بەر دەکەوێت.
جا ئەگەر بێینە سەر باسی چین! ئەوا بێگومان رێككەوتنەكەی ئێران و سعودیە ئامادەیی پەكینی لە هاوكێشەکانی هێز لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست پیشاندا. نزیككردنەوەی تاران و ریاز خەونی ئۆباما بوو. ئەو دەیویست لانیكەم بە قسەی خۆی ئاشتەواییەکی سارد لەنێوان ئێران و سعودیە بەرقەرار بكات، بەڵام نەیتوانی. چین وەك یەكێك لە گەورەترین كڕیارەكانی نەوتی سعودیە كە بەگشتی سەرووی 14%ی نەوتی ئەو وڵاتە دەكڕێت و وەك وڵاتێكیش كە ریككەوتنێكی درێژخایەنی 25 ساڵەی لەگەڵ تاران هەیە، چانسی ئەوەی هەبوو كە ئەمە سەربخات. رەنگە ئەمە لە هەندێك بابەت دا وەك شەڕی یەمەن بە كەڵكی ئەمریكاش بێت، بەڵام دیوێكی دیكەی هەیە كە پەیوەندی بە پێگەی هێزەوە هەیە و ئەستەمە لە قازانجی واشنتن بێت. رەنگە بتوانین بڵێین كە رێككەوتنەكەی هەولێر و بەغدا لەسەر پڕۆژە یاسای بودجە كە بەجۆرێك رێككەوتنێكیش بوو لەسەر وزە، لە پشتەوە مۆری ئەمریكای پێوەبوو. ئینجا لەكاتێكدا چین توانیویەتی ئێران و سعودیە پێك بگەیێنێت، تێكچوونی پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغدا لەسەر نەوت كە ئەمریكا دەمێكە كاری بۆ دەكات دەتوانێت هەواڵیكی ناخۆش بێت لە واشنتن.
بۆ توركیا بابەتەكە چەندەی پرسێكی سیاسەتی نێودەوڵەتی بێت، ئەوەندەش مژارێكی نێوخۆییە. بێگومان جەبری جوگرافیا وایكردبوو كە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ توركیا نەکردەبێت، بەڵام چی گۆڕا كە ئەنکەرە ئیدی بڕیاریدا بەبێ مۆڵەتی بەغدا نەوتەكە نەنێرێت؟ رەنگە ئەو شرۆڤانەی كە پێیانوایە توركیا لەبەر بەرژەوەندییەكی ستراتیژی دیكەی وەك پڕۆژەی كەناڵی وشكانی كە کەنداو و توركیا بەیەكەوە دەبەستێتەوە سیاسەتی خۆی سەبارەت بە وزەی هەرێمی كوردستان گۆڕیوە، تەواوی رووداوە رووننەكاتەوە. چونكە پێشتریش باسی ئەو پڕۆژەیە و تەنانەت كردنەوەی دروازەی ئۆڤاكیۆی لە ئارادا بوو كەچی توركیا نەوتی هەرێمی كوردستانی هەر دەنارد. دووەمیش پڕۆژەكە هێشتا ئەوەندە نزیك نییە كە بەو دەمودەستە جێبەجێ بكرێت.
جارێ بەر لە هەموو شتێك بۆ ئەردۆغان ئەستەم بوو لەكاتێكدا كە بەرەو هەڵبژاردنیكی چارەنووسساز دەڕوات پێداگری بكات لەسەر دۆسییەی نەوتی هەرێمی كوردستان. ئەمە كەرەستەیەكی بەهێزی بەگرووپەكانی ركابەری دەدا. خاڵێكی دیكەش پەیوەندی بەوەوە هەیە كە پێدەچێ پارتی دادوگەشەپێدان هیوایەكی كەمتری هەبێت بەوەی كە ئەم جارە دەنگی كورد وەربگرێت. بۆیە دروستكردنی كێشەیەك لەگەل عێراق لەسەر"كورد" لەو كاتانەدا كە ركابەرەكانی كار لەسەر گوتاری نەتەوەگەرایی، چەپ و موحافزەكاری دەكەن بژارەیەك نەبوو كە سیاسییەكی پراگماتیكی وەك ئەردۆغان دەستی بۆ بەرێت. هەرچەند هیشتا یاری هاوپەیمانییەكان و ئەندازیارییەكانی هەڵبژاردن كۆتاییان نەهاتووە و تاوەکو ئیستاش قەندیل و ئۆجەلان قسەی کۆتایی خۆیان نەكردووە، بەڵام وادیارە هەدەپە- یەسەپە هاوشێوەی ساڵی 2015 هەر لە ئێستاوە دەیەوێت رێگەی سازانێكی گریمانەیی لەگەڵ ئەردۆغان نەدات. توركیا لایەنێكی زیانمەندی راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی كوردستانە و بەهۆی دۆخی سیاسەتی نێوخۆوە بژارەیەكی زۆر جیاوازی نییە، بەڵام ئەمە واتای ئەوە نییە كە لە دەرگاكانی پشتەوە خوازیاری سازانی هەولێر و بەغدا نەبێت.
پاڵنەرە نیوخۆییەكانی سازانی هەولێر و بەغدا
هەرێمی كوردستان و بەغداش دۆخێكی تەواو یەكانگیریان نییە تاوەکو بتوانن بۆ ماوەیەكی درێژ پێداگری لە هەڵوێستەكانی خۆیان بكەن، پەرتەوازەیی نێوخۆیی كورد بەتایبەتی ئاڵۆزیی پەیوەندییەكانی یەكێتی و پارتی، هەروەها بارگرانییە ئابوورییەكانی راگرتنی هەناردەكردنی نەوت كە دەتوانێت رێگە بۆ ناڕەزاییەكی نێوخۆیی بكاتەوە لە گرنگترین ئەو هۆکارانەن كە وادەكەن هەرێمی كوردستان بەدوای رێككەوتنەوەبێت. راگرتنی نەوت ئەویش رێك لە سەروبەندی هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكەی پەرلەمانی كوردستان كە بڕیارە كۆتاییەكانی ئەمساڵ بكرێت، دەتوانێت هۆکارێكی یاریگۆڕبێت و كاریگەری لەسەر هاوسەنگییە نێوخۆییەكانی هێز لە هەرێمی كوردستان دابنێت.
لەدوای بڕیارەكەی دادگای ICC سەرۆكوەزیرانی عێراق دەرفەتێكی بۆ هاتە پێشەوە تاوەکو بەبێ ئەوەی هەرێمی كوردستانیش بڕەنجێنێت، دڵی هەندێك لەلایەنە شیعییەكان خۆش بكات بەوەی كە هەوڵی كاركردنی بۆ خواستی ئەوان سەبارەت بە كۆنترۆڵكردنەوەی وزەی هەرێمی كوردستان داوە. لەكاتێكدا مالیكی، دواتریش عەبادی، عادل عەبدولمەهدی و تەنانەت مستەفا كازمیش بە هەمان رێگەدا رۆیشتبوون، محەممەد شیاع سودانی نەیدەتوانی لەو هێڵە لابدات كە تاوەکو ئێستا هاتووە.
لەوكاتانەدا كە ئاراستەیەكی بەهێز بۆ رێككەوتنی هەولێر و بەغدا لەڕێی یاسای بودجە و نەوت و گازەوە هەبوو، راگرتنی نەوتەكەی كوردستان لە پاش بڕیارەكەی ICC، دەریخست كە ئەم پرسە قووڵترە لەو باسانەی كە تەنیا لەسەر نەوت دەكرێن. بەڵكو ئەوە تەنیا بەشێكە لەو دیمەنە گشتییەی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا كە وەك تەونێك لەگەل دۆسییەكانی دیكەی وەك سنوور و سیاسەتی هاوپەیمانی پێكەوە چنراون. ئەمانەش پێكەوە، كۆدەكانی قۆناخێكی تازەی پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغدا پیشاندەدەن، بەجۆریك كە رێك دوو دەیە لە دوای شەڕی2003، هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە خاڵێكی وەرچەرخان و عێراقیش ئەو وڵاتە تەواو فیدراڵییەی لێ دەرنەچوو كە دەستوور پێشبینی كردبوو. وادیارە عێراق دەیەوێت هەموو دەرەفەتەكان بۆ كەمكردنەوەی سنوورەكانی پێشووی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان بەكاربێنیت، بەڵام دیار نییە تاوەکو چەندە دەیەویت پابەندی ئەو بنەما فیدراڵییانە بێت كە دەوڵەتی نوێی لەسەر دامەزاروە. بەشێوەیەكی گشتی، لە چینەوە بگرە تاوەکو ئیسپانیا، ئیسرائیل وعێراق، ئاراستەیەك بۆ سنوورداركردنی دەسەڵاتی ناوچە ئۆتۆنۆمی و فیدراڵییەكان لە ئارادایە، بەڵام پێناچێت هەلومەرجی ئێستای جیهان بۆ ئەمە دەستبدات.
هەبوونی پاڵپشتی كورد بۆ حكومەتەكەی سوودانی لەم ئان و ساتەدا بایەخێكی ئێكجار زۆری هەیە، چونكە لەلایەك نیگەرانیی سوننەكان زیادی كردووە سەبارەت بە جێبەجێنەكردنی ئەو گفت و بەڵینانەی كە بەر لە پێكهێنانی حكومەت پێیان درابوو، لەلایەكی دیكەش ئەگەری سەرهەڵدانەوەی ناكۆكی نێوخۆیی شیعە بابەتیكی جێگەی باسە. ئەمە بێجگە لەوەی كە پەیوەندیی كورد لەگەل جیهانی دەرەوە بەتایبەت رۆژئاوا دەتوانێت وەك هەندێكجار فریای حكومەتەكەی بكەوێت. سوودانی دەزانێت كە زۆر لە وڵاتانی جیهان هەرچەند پاڵپشتی سەربەخۆیی كوردستانیش نەبن، بەڵام هەرێمی كوردستانیان دەوێت، لانیكەم وەكو هۆکارێكی هاوسەنگی لە سیاسەتەكانان بەرامبەر بە عێراق. ئەمە تەنانەت بۆ ئیرانیش وایە. ئێران لە ماوەی یەك ساڵی رابردوودا بە پاساوی ئاسایشی سنوورەو تەنگی بە هەرێمی كوردستان هەڵچنیوە و بەم دوواییانە رێككەوتنێكی لەسەر پاراستنی سنوور لەگەڵ عێراق واژۆكرد. لە 911 كم سنووری هاوبەشی هەردوولا تەنیا نزیكەی 40-كم لە ملی باكوورەوە( لە دەڤەری سۆران) لە ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی نزیك یان هاوپەیمانی ئێران دانین و تاران ئەو ناوچەیە بە مەترسی بۆ خۆی دەزانێت. بێگومان ئەمە دەتوانێت زیاتر لە "هەڕەشەیەكی راستەقینە" پەیوەندی بە دۆخی گشتی نێوخۆیی ئێران و روانگەی تارانەوە بۆ ئایندەی ناوچەكە هەبێت و تاران بە نیازبێت كە هەرێمی كوردستان نەبێتە مەترسی بۆی، بەڵام هەر لە كاتی شای ئێرانەوە تاوەكو ئێستاش، هەبوونی دەسەڵاتیكی ناوەندی بەهێز لە بەغدا واتای هەڕەشەیەكی گەورە دەدات بۆ تاران. جا ئەگەر شیعەكانی عێراق كە بەشیوەی مێژوویی ناوەندی جیهانی شیعەیان لایە و لەڕووی ئابووریی و پەیوەندییشەوە لەگەل جیهانی دەرەوە دەرفەتێكی زیاتریان لەبەردەم دایە، بەهیزتر ببن، ئەوسا مەرج نییە وەك جاران گوێڕایەڵی تاران بن. بۆیە سەرئەنجام زیندووهێشتنەوەی هۆکاری كورد و سوننە لە عێراق لە قازانجی تاراندایە. سەرئەنجام قسەیەكی باو هەیە كە دەڵێ" نابێ رێگە بە هاوپەیمانەكەت بدەی ئەوەندە بەهێزبێت كە ئیدی گوێت لێ نەگرێت."
خاڵێكی دیكەش ئەوەیە ئەگەر پرسی وزەی هەرێمی كوردستان بە زۆری یاسا و زەبری هێز یەكلابێتەوە، ئەوسا سەرۆكوەزیرانی عێراق ناچاردەبێت سەرنجیش بخاتە سەر ئەو هەواڵ و باسانەی كە لە بارەی قاچاخبردنی نەوت لە باشوور و شوێنەكانی دیكەی عێراق هەن و لەوانەیە ئەمەش رووبەڕووی دەردەسەرێكی تازەی لەگەڵ هەندێك باند و گرووپی چەكداریدا بكاتەوە، كە ئەویش لەم كاتانەدا كە باری حكومەت بە تەواوی سەقامگیر نییە، شتێك نییە كە بۆی ئامادەبێت.
كۆتایی
پشتبەستبەستن بە هەندێك ماددەی دەستووری( وەك ماددەی 130) كە رێگە دەدات بە كاركردن بەو یاسایانەی پێشوو كە هەڵنەوەشێنراونەتەوە یان هەموارنەكراون، ئەو خاڵە بووە كە بەغدا لەوێوە مامەڵەی لەگەڵ دۆسییەی نەوتی هەرێمی كوردستان كردووە. هەرێمی كوردستانیش پشت بە هەندێك ماددەی دەستووری دیكە(وەك 112، 113، 115) دەبەستێت بۆ باسكردنی ئەو مافانەی كە سەبارەت بە نەوت و گاز هەیەتی. ئەوە روونە كە پاساوە یاساییەكان هەرچییەك بن، هۆکاری یەكلاكەرەوە لێرەدا رادەی هێزداری لایەنەكانە.
پێناچێت راگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان یان ئەگەری دەركەوتنی ناسەقامگیریی و گرژییەكی تازە لەنێوان هەولێر و بەغدا لەسەر نەوت بابەتێك بێت كە لە بەرژەوەندی ئەمریكا، رووسیا، توركیا و ئەورووپاش بێت. ئەمە بێجگە لەوەی كە لەبەرچاوگرتنی ئەوانە، لەو دۆخەی كە ئێستا عێراق و هەرێمی كوردستان پێیدا دەڕۆن، بێجگە لە چارەسەرێكی براوە – براوە، لانیكەم لەم كاتانەدا دەرچەیەكی پایەداری دیكە بۆ قەیرانی راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ئارادا نییە.
