RRC |
لەم رۆژانەدا كە عێراق لە خاڵێكی وەرچەرخاندایە و ئەگەری گۆڕانكاریی سیاسی بەهۆی خۆپیشاندانەكانەوە بەهێزتر بووە، بابەتیكی هەرە گرنگ ئایندەی پێوەندیی پێكهاتەكانی عێراقە. ئایا درووشمی بنیاتنانی نیشتمان واتای تیپەڕبوونی سیاسەتی پشكپشێنە دەدات؟ ئایا لە واقعدا عێراق بەرەو سەردەمی دوای شوناسەكان دەچێت یان ئەوە بۆ پەراوێزخستنی زیاتری پێكهاتەكان و زاڵبوونی یەك پێكهاتەیە؟ ئایا رێگا چارەی پرسەكانی ئێستای عێراق و داواكاریی خۆپیشاندەران، لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، چاكسازی قووڵكردنەوەی دیموكراسیی و فیدراڵیی راستەقینەدایە یان لە دەسكاریكردنی بنەماكانی پاراستنی مافی پیكهاتە جیاوازەكانی ئەم وڵاتەدایە؟ ئەو پرسیارانە و گەلێكی دیكەش وایانكردووە پێكهاتە غەیرە شیعییەكانی عێراق، سەبارەت بە داهاتووی خۆیان لەم وڵاتە هەستانكتر بن.بێگومان یەكێك لەوانەش كوردەكانن كە جۆری پێوەندییەكانیان لەگەڵ شیعەكان دەتوانیت كاریگەری راستەوانە لەسەر داهاتووی عێراق دابنێت. بەوهۆیەشەوە، ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو لەبەرواری (١٥/١٢/٢٠١٩) دیداری نەجەف-هەولێری لە هۆتێل دیڤان رێکخست، کە تێیدا چەندین کەسایەتیی دیاری شیعە و کورد لە سێ تەوەردا (دۆخی هەنووكەیی و كاریگەریی خۆپیشاندانەكان لەسەر پێوەندییەكانی كورد- شیعە، پرۆسەی دەوڵەتسازیی نوێ لە عێراق و پێوەندییەكانی كورد – شیعە، رێگاكانی گەشەپێدانی پێوەندییەكانی كورد و شیعە) پێوەندییەکانی ئێستا و داهاتووی هەدوولایان تاوتوێكرد.
د. فرسەت سۆفی پاریزگاری هەولێر لە وتاری كردنەوەی دیدارەكەدا جەختی لە پێویستی هاوكاری و لێكتێگەیشتنی هاوبەش كردەوە بۆ رێگرتن لە گەڕانەوەی تیرۆر و دەستوەردانی دەرەكی لە عێراق. ئەو نیگەرانیی خۆیشی لە كوشتنی خۆپیشاندەران دەربڕی و جەختی كردەوە كە خۆپیشاندان مافێكی دەستوورییە. لەلایەكی دیكەوە، د. پشتیوان سادق وەزیری ئەوقافی هەرێمی كوردستانیش جەختی لە پێویستی چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ دانانی بنەمایەكی ستراتیژی بۆ ئاشتی و چارەسەركردنی گرفتەكان كرد.
سەید ساڵح حەكیم نوێنەری مەرجەعییەتی نەجەف لە وڵاتانی ئەسكاندیناڤیا ئاماژەی بەوەكرد كە هەندێك لە مەرجەعەكانی نەجەف پێشوازی لە دیالۆگی كورد و شیعە بۆ چارەسەكردنی كێشەكانی بەینیان و كردنەوەی لاپەڕەیەی نوێ دەكەنەوە. سەید عارف شیرازی نوینەری مەرجەعییەتی شیرازی لە كەربەلاش رایگەیاند كە مەرجەعییەتی شیرازی هەمووكات پشتیوانیی لە داوكارییەكانی برایانی كورد كردووە.
لەلایەكی دیكەوە ئاكۆ محەمەد بەڕێوەبەری تۆڕی میدیایی رووداو سەرنجی راكێشایە سەر گرنگیی رۆڵی زانایان و ئەكادیمیستەكان لەسەر گەشەپێدانی پێوەندیی كورد و شیعە و ئاماژەی بەوەكرد كە پێوەندیی سیاسییەكان دەتوانێت هەڵبەز و دابەزی هەبێت. باسی لەوەش كرد كە پێویستە شیعە دەستپێشخەربێت بۆ پێدانی مافی خاوەن مافەكان چ كورد بن یان سوننە و كاتێك ئەوەشی كرد دەتوانیت گەرەنتییەكی بەهێز بۆ دەسەڵاتداریی خۆی دەستەبەربكات.
لەلایەكی دیكەوە یوسف ئەلناسری ئەمینداری گشتی شورای زانایانی عێراق رایگەیاند كە”خۆپیشاندەران لە پێناو ئازادی و دادپەروەریدا خوێنی خۆیان دەڕێژن. پێشتریش کوردوشیعە دژی دیکتاتۆریەت بە خوێنی خۆیان جەنگاون. ئێستاش دەبێت پێکەوە رووبەروی کێشە هاوبەشەکان ببنەوە، ئەوانەی حوکم دەکەن فاسیدن.”
خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەیە كە هەموو پارت و لایەنە سیاسییەكان بەشێوەی رەسمی پشتیوانی لە خۆپیشاندەران دەكەن بەڵام بەردەوامیی كوشتار و سەركوتكردنی خۆپیشاندەران گومانی لەسەر پشتیوانیی راستەقینەی لانیكەم هەندێك لە هێزەكان درووستكردووە. غەیس تەمیمی لە دمەزرێنەرانی حزبی مەواتەنە باسی لەوە كرد كە هەندێك لەوانەی بەناو پشتیوانیی لە خۆپیشاندەران دەكەن بە قەناس خۆپیشاندەرانیش دەكوژن. وتیشی ناكرێت بڵیین خۆپیشاندانەكان تەنها شیعەن و جەختی كردەوە كە پێویستە كورد جارێكی دیكە بە هاوپەیمانی و پێوەندییەكانی خۆی لەگەڵ لایەنە شیعییەكاندا بچیتەوە.
بۆ یەکەمجارە لە مێژووی نوێی عێراقدا خۆپیشاندەران، سەرۆکوەزیرێك ناچار بەدەستلەکارکێشانەوە دەكەن و بەشیك لە ئامادەبووانی دیدارەكەی نەجەف هەولێریش ئەمەیان بە سەركەوتنێكی خۆپیشاندانەكان هەژماركرد.
سەید موهەنەد جەمالەدین بەڕێوەبەری کتێبخانەی ئەدەبی سەربەمەکتەبی ئایەتوڵڵا سیستانی و کەسایەتی ئاینی نەجەف پێیوابوو کە “خۆپیشاندانەکان هەقی مەشروعن بەڵام لەم دواییەدا بەسیاسی کراوە.” داوایشی كرد كە”لەرێگەی خەڵکی ئەکادیمی ورۆشنبیرانەوە فشارلەسیاسیەکان بکرێت بۆ ئەوەی لەم سووتانە دەرچین. بەهۆی تەدەخولی سیاسی لە خۆپیشاندانەکان، خەڵکی مامۆستای ئایینی ناتوانێت بەشداری بکات.” لەلایەكی دیكەوە غالب شابەندەرکەسایەتی دیاری عێراقی پێیوابوو كە بۆ دۆخی ئێستا پێویست بە” پرۆژەی بیرمەندی سیاسی وئابوری و کۆمەڵایەتی هەیە. مەرجەعییەتەكان ناتوانن پرۆژەی وا تەرح بکەن.” شابەندەر كە خۆی زەمانێك سەر بەحزبی دەعوە بووە رایگەیاند كە “گەورەترین کێشەی عیراقیش ئەوەیە دەستی دەرەکیی تێدا زۆرە و سەربەخۆیی لە دەسەڵاتی سیاسی عیراقدا نیە.”
هاوكات شێخ عەدبدوڕەعمان شیوەیلی مامۆستای پێوەندییە سیاسی و نێودەوڵەتییەکانی زانکۆی موستەنسریە وتی:”ئەگەر بمانەوێت پێوەندییەکان باش بن، دەبێت کورد هەڵوێستی لەسەر خۆپیشاندانەکان هەبێت. حکومەتەکان هی شیعەنین بەڵكو هی پارتەکانن. دەبوایە کورد هەڵوێستی هەبوایە لەسەر شەهیدەکانی خۆپیشاندانەکان. دەبوایە هەڵوێستی رەسمیی هەبوایە. دەبوو كورد داوای حکومەتی هاوڵاتیی بکات .حکومەتێکی دیموکراسی کە مافی هەمووی بدات. لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون و لێهاتوویی بێت نەک موحاسەسە وحزبی و تائیفی.” لەبەرامبەر ئەوەشدا، مەسعود حەیدەر ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عیراق رایگەیاند كە کورد هەڵوێستی فەرمیی خۆی سەبارەت بە داواکاری خۆپیشاندەران خستۆتەڕوو. پێشیوابوو کە هۆکاری سەرەکی خۆپیشاندانەکان بە هۆی ئەوەیە کە پارتەکانی عێراق شکستیانهێناوە لە حکومڕانی و زیاترلە ١٠٠٠ ملیاردۆلار فەوتاوە و پێویستە دەوڵەت دەستی پارت ومیلیشیاکان بۆ دەستوەردانی کاروباری حکومەت ببڕێت.
دووبۆچوونی جیاواز هەبوون بەوەی كە ئەو دەسەڵاتەكەی لە بەغدا هەیە حوكمی شیعییە یان نا. دەستەیەك پێیانوابوو كە سرووشتی دەسەڵات لە بەغدا پەیوەندیی بە شیعەوە و نییە و ئەو چینەی كە دەسەڵاتیان بە دەستە، شیعە و سوننە و كوردیش دەچەوسێننەوەو ناكرێ بە دەسەڵاتی شیعی حیساب بكرێن و ئاماژەیان بە بۆچوونی مەرجەعییەتی باڵای شیعە دەدا لە پشتیوانیكردنی چاكسازی و خۆپیشاندەران. بۆچوونی بەرامبەریش جەختی لەوەدەكردەوە كە ئەو دەسەڵاتەی لە بەغدایە سرووشتی شیعییە و بەردەوام كاری بۆ پەراوێزخستنی پێكهاتەكانی دیكە كردووە و دەشێ وەك دەسەڵاتی شیعی حیساب بكرێت چوونكە، دواجار بە دەنگی دەنگدەرانی شیعی هاتوون و لەلایەن بەشێك لە دامەزراوە شیعییەكانیشەوە پشتگیری راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كراون.
د.فەرهاد عەلادئەین راوێژکاری سەرۆکایەتی كۆماری عیراق پێیوابوو كە “حکومەتەکان شیعین و لەسەر ئەوان حیسابن. زۆریان دامەزراندوون بەڵام لە حکومەت سەرکەوتوو نەبوون. پارەیەکی زۆریان بەهەدەر داوە، خزمەتگوزاری دابین نەکراوە و خۆپیشاندانەکانیش دژی ئەم خاڵانە بوون. هەڵوێستی کوردیش راشکاوانە بوو بەڵام، کورد نەیویست تەدەخول بکات لەمەدا.” ئەو جەختیشی كردەوە كە”پەیوەندی کوردو شیعە گەرەنتی داهاتووی عێراق و دەوڵەتی هاووڵاتیە.”
مەعد فەیاز رۆژنامەنووسی دیاری عێراقیش رەخنەی لەهەڵوێستی شیعەکان گرت و وتی کاتێک لەسەردەمی مالکی و عەبادی، ستەم لە كورد كرا ئێوەش بێهەڵوێست بوون و پرسیاری كرد:”ئایا شیعەو سوننە هاتنە سەرشەقام کاتێک مالکی مووچەی هەرێمی بڕی؟ کاتێک عەبادی فڕۆکەخانەکانی هەرێمی داخست خۆپیشاندانیان كرد؟”
د.سۆلاڤ کاکەیی مامۆستای زانکۆی سەڵاحەدین پێیوابوو کە خۆپیشاندانەکان کاردەکاتە سەر پێوەندییەکانی شیعەوکورد و وتی:”خۆپیشاندانەکان دژی نوخبەیەكی سیاسین کە لە ٢٠٠٣ شکستیانهێناوە لە دەوڵەتی مەدەنی. کە باسی دەوڵەتی نوێ دەکرێت، دەبێت هەموو پێکهاتەکان بەشداربن. ئەنجامەکانی خۆپیشاندانەکان کاردەکاتە سەر پێوەندیەکانی کوردو شیعە بەتایبەت مەسەلەی هەمواركردنی دەستوور.”
پرۆسەی دەوڵەتسازیی نوێ لە عێراق و پێوەندییەكانی كورد – شیعە، یەكێكی دیكە لە تەوەرەكانی دیداری هەولێر نەجەف بوو كە باسێكی زۆری لەسەر كرا. عەرەفات کەرەم ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق پێیوایە لەئێستادا سیاسیەکانی عیراق وا کاردەکەن کە مەرجەعیەتی جوزئی عیراق بەرەو موتڵەق بڕوات و ئەمەش بەرەومۆدێلی ئێرانی دەڕوات. ئەو لە درێژەی قسەكانیدا وتی ترسم هەیە كە نوخبەیەکی سیاسی وا لە مەرجەعیەت بکەن كە لە ویلایەتی جوزئی وە ببێتە ویلایەتی ویلایەتی موتڵەق. هاوكات دیندار دۆسکی یەكێك لە وەزیرەكانی پێشووی عێراق و کەسایەتی سیاسی وتی:”کوردوشیعە هەماهەنگیان زۆربووە لەدروستکردنەوەی عیراقی نوێ، بەڵام لادان لەدەستور لەلایەن هەندێک سەرکردەی عێراقەوە پێوەندییەکانی تێکداوە. هەندێک لەپارتەکانی کوردو شیعە پێوەندیان باش نیە. ئەمەش لە كاتێكدایە كە هەردووکیان لە گۆڕینی رژێمی پێشوودا رەگەزی سەرەکی بوون. لەدوای ٢٠٠٣ تا دانانی دەستوور لە ٢٠٠٥ تەوافوقی باش هەبوولە نێوانیاندا. لەسەردەمی مالکیدا کێشە دروستبوو. کێشەکە لە نەبوونی رێزە بۆ دەستوور و پابەندنەبوونە بە درووستکردنی دەوڵەتێکی مەدەنی.”
مەلا عەبدوڵڵا وەیسی سەرۆکی یەکێتی زانایانی ئایینی کوردستانیش پێیوابوو کێشەی كورد لەگەڵ هەندێک پارت وکەسایەتی شیعەیە نەک هەموو شیعەی عێراق وتی:”کێشەی کورد لەگەڵ هەموو شیعە نیە بەڵکو، لەگەڵ هەندێک سیاسی شیعەیە. دوای ٢٠٠٣ هەندێکیان دان نانێن بەوەی کێشەی کورد نەتەوەییە و حسابی پلە دوو بۆ کورد دەکەن. پەیوەندی کوردو شیعە هەندێکجار بەهێز و هەندێکجار لاواز بووە. هەروەک لە سەردەمی جەعفەری و مالکی و عەبادیدا پەیوەندییەکە خراپتر بوو.”
بەشێوەیەكی گشتی زۆریك لە ئامادەبووان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی كە به‌هۆی ئه‌و پێگه سیاسی و جیۆسیاسییه‌ی كه هه‌یانه، جۆری په‌یوه‌ندییه‌كانی شیعه و كورد، پۆتانسیێلی كاریگه‌ریدانانی له‌سه‌ر ئاینده‌ی عێراق هه‌یه. به‌له‌به‌رچاوگرتنی دینامیكییه‌تی دۆخی سیاسیی ئێستای رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست به گشتی و عێراقیش به تایبه‌تی، ئه‌مه‌ش بایهخێكی زیاتر په‌یدا ده‌كات. هه‌ڵبه‌ت، پێوه‌ندییه‌كانی شیعه و كورد ته‌نها سیاسی نین و بۆ هه‌ردوولا ره‌هه‌ندێكی كۆمه‌ڵایه‌تیشی هەیە. ژماره‌یه‌كی بەرچاو لە كورد لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هه‌ڵگری هه‌ردوو شوناسی كوردی و شیعین و تێكه‌ڵاوی یه‌كترن. بۆیه قووڵكردنه‌وه‌ی دیالۆگی هه‌ردوولا له هه‌موو ئاسته‌كان و له‌هه‌موو ئه‌گه‌ر و پێشهاتیكی سیاسیشدا بایهخێكی زۆری هه‌یه.
عێراقێكی سه‌قامگیر و دیموكراتی كه سیسته‌مێكی نموونەیی بێت له ناوچه‌كه‌دا بۆ چاره‌سه‌كردنی پرسی كورد، ده‌توانێت ده‌روازەیه‌كی سیاسی و ئابووری گرنگ به‌ڕووی هه‌رێمی كوردستاندا بكاته‌وه و هه‌رێمی كوردستانێكی به‌هێزیش ده‌توانێت پێگه‌ی جیۆپۆلیتكی عێراق له رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست به‌زربكاته‌وه. به‌ڵام، ئه‌زموونی 16 ساڵی رابردووی عێراقی نوێ ده‌ریخستووه كه به‌رله گردبوونه‌وه له ده‌وری هه‌ر پرۆژه‌یەكی سیاسی، پێویست به درووستكردنه‌وه‌ی پرده‌كانی متمانه به یه‌كتری هه‌یه. بێگومان پێویسته پێكهاته‌كان ته‌نها به شه‌راكه‌ته‌وه نه‌وه‌ستن و شان له‌ژێر بنیاتنانی چوارچێوه‌یه‌كی گشتگیر بده‌ن كه خواستی هه‌مووانی تێدا ره‌چاو كرابێت. هه‌روه‌ها پێویسته كورد و پێكهاته‌كانی دیكه‌ش، به‌شدارییه‌كی كارایان له چارەسەركردنی پرسه‌كانی ئێستای عێراقدا هه‌بێت و له په‌راوێزدا نه‌مێننه‌وه. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌شدا، نابێ بنیاتنانی نیشتمان ببێته پاساوێك بۆ نكۆڵیكردن له مافی پێكهاته‌كان. له‌مڕۆژانه‌شدا كه جووڵه‌یه‌كی جەماوه‌ریی و رۆحێكی گه‌نجانه بۆ گۆڕانكاری له شه‌قامی عێراقدا له‌ئارایه، پاراستنی هه‌وێنی دیموكراتی و فیدراڵییه‌تی عێراق، ده‌توانێت زه‌مینه‌یه‌كی به‌هێزبێت بۆ بنیاتنانه‌وه‌ی پرده‌كانی متمانه و درووستكردنی گرێبه‌ستێكی كۆمه‌ڵایه‌تی نوێ له به‌ینی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كاندا. دیدارەکەش بەچەند راسپاردەیەک بۆ رێگاكانی گەشەپێدانی پێوەندییەكانی هەردوولا کۆتایی هات كە بەمجۆرە بوون:
1- هاندانی پارت و لایەنە سیاسییەکان کە بەردەوامبن لە پشتیوانیکردنی دیالۆگ لەپێناو عێراقی دیموکراسی و فیدراڵیی راستەقینە.
2- نابێت دیالۆگی هەردوو پێکهاتەی (شیعی – کوردی) وەک بابەتێکی سیاسی سەیربکرێت، بەڵکو دەبێت رۆڵی گەورە بدرێت بە پێکهاتەکانی دیکە و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، تاک و دامەزراوە ئاینییەکان.
3- ئەنجامدانی دیداری دووەمی هەولێر – نەجەف لە شاری نەجەفی پیرۆز لە چوارچێوەیەکی فراوانتر.
4- رەخساندنی کەشێکی گونجاو بۆ پەرەپێدانی پەیوەندیی کۆمەڵایەتی و سەردانی دوولایەنە لەنێوان ناوەندەکانی توێژینەوە و دەستەبژێرەکان.
5- پێدانی دەرفەت بۆ زیاترکردنی ئاڵوگۆڕی بوارەکانی رۆشنبیریی، میدیایی و وەرزشی.
6- چالاککردنی پەیوەندیی ئابووری، بازرگانی، دارایی و بانکی لە چوارچێوەی کەرتی تایبەت.
7- دەرفەتدان بە قوتابیانی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی لە زانکۆکانی پارێزگاکانی عێراق بخوێنن، هەمان دەرفەتیش بۆ قوتابیانی پارێزگاکانی عێراق بڕەخسێت تاوەکو لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان بخوێنن، هەروەها تەرخانکردنی زەمالەی تایبەت بە خوێندنی زمانی کوردی بۆ ئەو مەبەستە.
8- رەخساندنی دەرفەتی دوولایەن بۆ ئاڵوگۆڕی ئەزموونی وانەبێژانی بوارەکانی ئایینی.
