RRC |

ئا: مەحموود بابان-ناوەندی لێكۆڵینەوەی رووداو|

رۆژانی 25 و 26ی ئەیلوول 2021 ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو بە هاوبەشی لەگەڵ ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق، باڵێوزخانەی فەرەنسا لە بەغدا و گۆڤاری کۆنفلیوانس بە ئامادەبوونی سەرۆکی هەرێمی کوردستان و باڵیۆزی فەڕەنسا لە عێراق و دیبلۆماتکاران و لێکۆڵینڤانانی ناوخۆیی و دەرەکی لە چەند پانیڵ و گفتوگۆی کراوەی جیاوازدا. گەنگەشەی 100 ساڵەی درووستبوونی عێراق لە هۆتێل رۆتانا لە هەولێری پایتەخت بەڕێوەچوو.

عێراق قەدەرێکی تراژیدی

ئەمساڵ سەدەیەک بەسەر درووستبوون دەولەتی عێڕاقدا تێدەپەڕێت و، گرفتی سەرەکی عێراق لەنێوان 1921 بۆ 2021دا، بریتییە لە ئامادەبوونی پرۆژەی بیناکردن و بیناکردنەوەی دەوڵەت بەپێى ميکانيزمەکانى سەپاندن و دروخستنەوە و زەبروزەنگ و فەرامۆشکردنى پرسى پرۆژەی دەوڵەت وەک کۆبونەوەی هێز و گروپە جياوازەکان لە دەوری گرێبەستێکى کۆمەڵايەتى و سياسى ئارەوزمەندانە، ئەمەش وايکردوە کە سەدەيەک لە مێژووی عێراق ببێت بە سەدەيەک لە مێژووی تراژيديا.

لە دەستپێکی کۆنفرانسەکەدا، د. عادل باخەوان، بەڕێوەبەری ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق گوتارێکی پێشکێشکرد و ئاماژەی بەوەکرد لە 23ی ئاب 2021دا پێرسی کۆکسی بەریتانی لە بەغدا دەوڵەتێکی بەناوی عێراق دروستکرد، کە لە 23ی ئەمساڵدا بووە سەدەیەک، ئەو گوتی لەنێوان پێرسی کۆکسی بەریتانی و پۆل برێمەردا عێراق مێژوویەکی لە تراژیدیا بۆ خۆی تۆمارکردووە، کە ئەویش تراژیدیای کلتووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی و جیوپۆڵەتێک بووە. گوڤاری کۆنفلیوانس فەڕەنسی  ماوەی 30 ساڵە دامەزراوە لە لایەن کۆمەڵیک لێکۆڵەر و ئەکادیمیست فەڕەنسییەوە بۆ ماوەی 30 ساڵە بە بەردەوامی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بابەتەکانی بڵاودەکاتەوە، بۆ یەکەمجار ژمارەیەکی تایبەتی لەسەر عێراق تەرخانکرد ، کە پێشتر لەسەر فەڵەستین، مەغریب، لوبنان و میسر بڵاویکردووتەوە. ئەم ژمارەیەی گۆڤاری کۆنفلیوانس، کە ژمارە 116یە بە بەشداریی 18 لێکۆڵەر تەرخانکراوە بۆ عێراق. ئەو گوتی: پۆل بریمەر و پێرسی کۆکسی شکستیان هێنا لە درووستکردنی دەوڵەتی عێراق و ئێمە 18 نەخۆشیمان دەستنیشانکردووە کە عێراق پێانەوە ئازار دەچیژێت و هەر یەکێک لەو نەخۆشییانە بەسە بۆ ئەوەی دەوڵەتێک بکوژێت، بەڵام ئەم دەوڵەت بۆ ناکوژرێت؟ لەراستیدا لەبەر یەک هۆکاری سادە، کە ئەویش وڵاتانی سیستمی نێودەوڵەتی نایانەوێت ئەم دەوڵەتە بمرێت و دەبێت لە ژووری نەشتەرگەریدا بمێنێتەوە و نەمرێت.

گوتاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان

لە یەکەم رۆژدا، بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە گوتارەکەیدا ئاماژەی بەوەکرد ” بێگومان گه‌لى كوردستان به‌ هه‌موو پێكهاته‌كانييه‌وه‌، ئه‌وە سه‌د ساڵه‌ زۆريان چه‌شتووه‌! به‌ داخه‌وه‌ دواى سه‌ده‌يه‌كيش، هێشتا گه‌لى كوردستان هه‌ر گيرۆده‌ى به‌ده‌ستهێنانى مافه‌كانيه‌تى. وه‌ك چۆن هه‌ميشه‌ ترسى له‌ رابردوو هه‌بووه‌، ئه‌مڕۆش هێشتا ترسى له‌ ئێستا و له‌ داهاتوو هه‌يه‌!”

نێچیرڤان بارزانی لەبارەی کێشەکانی عێراقەوە ئاماژەی بەوەکرد “کێشەی سەرەکيی عێراق وەک هەر وڵاتێکی فرەنەتەوە و فرەمەزهەب، بریتیيە لە کێشە لەسەر دەسەڵات. ئەوە دیاردەیەکی سروشتیيە لە وڵاتێکی وادا، لایەنە سیاسیيەکان بۆچوون و رای جیاوازیان هەبێت. ئه‌وه‌ کاتێک دەبێته‌ گرفت کە لایەنێک بيەوێت بۆچوونی خۆی بەسەر هەموو لایەنەکانی ديكه‌دا بسه‌پێنێت، یان بۆ یەکلاکردنەوەی كێشه‌كان، پەنا بۆ‌ بەکارهێنانی هێز یان سزا ببات رێك وه‌ك ئه‌وه‌ى هه‌ميشه‌ له‌ عێراق روويداوه.‌”

لەبارەی یەکپارچەیی عێراق و سەقامگیری عێراقی نوێیەوە، نێچرڤان بارزانی ئاماژەی بەوەکرد دەبێت کوردستان هاوبەشێکی راستەقینە بێت لە دەوڵەتێکی فیدڕاڵیدا و بەشدارییەکی راستەقینەی لە دەسەڵاتدا بەهەموو فۆرمەکانیەوە هەبێت. هەروەها گوتی “خه‌ڵكى عێراق شايسته‌ى ژيان و ئێستا و داهاتوويه‌كى زۆر باشترن! ژيانێك به‌ره‌ به‌ره‌ ئازار و مه‌ينه‌تييه‌كانى رابردوو ساڕێژ بكات، به‌ ئومێده‌وه‌ به‌ره‌و داهاتوو هه‌نگاو بنێت. ئه‌مه‌ به‌ واقعبينى و به‌ خوێندنه‌وه‌ى راست‌ و به‌ تێگه‌يشتن و روانگه‌يه‌كى تازه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانى عێراق ده‌كرێت”.

لەبارەی چارەسەرکردنی کێشەکانی عێراقەوە، سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئاماژەی بەوەکرد، ئارامى و سه‌قامگيريى هه‌ولێر و به‌غدا پێكه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌. هه‌ولێر و به‌غداى سه‌قامگير، واته‌ عێراقێكى ئارام بۆ خۆى و بۆ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست. بۆيه‌ كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تيش ئه‌ركى له‌سه‌ره‌ و ده‌بێ يارمه‌تيى عێراق بدات بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كانى. لە کۆتایی گوتارەکەیدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان گوتی:”ده‌بێ هه‌موومان له‌ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست رێگه‌يه‌ك بۆ پێكه‌وه‌ژيان، يه‌كترقبووڵكردن، لێبورده‌يى و هاوبه‌شى بدۆزينه‌وه‌. به‌رژه‌وه‌ندى و سيستمى ئابوورى و ئه‌منيى هاوبه‌ش لە ناوچەكە دروستبكه‌ين كه‌ هه‌موومان تيايدا براوه‌ بن و پێكه‌وه‌ به‌ ئاشتى بژين.”

گوتاری باڵیۆزی فەڕەنسا لە عێراق

ئيريك شۆڤاليێ، باڵیۆزی فەرەنسا لە عێراق ئاماژەی بە رۆڵی فەرنسا و بەشداریی ئیمانویل ماکرۆن سەرۆکی فەرەنسا لە بەغدا کرد و گوتی ” رۆڵی فەرەنسا لە بەرژەوەندی هەموو هاوڵاتیانی عێراقە و بەشداریی ئیمانوێل ماکرۆن لە لووتکەی بەغدا ئاماژەیەکە بۆ ئەوەی فەرەنسا دەیەوێت رۆڵێکی کاریگەری لە پاراستنی سەقامگیریی عێراق هەبێت.”

لەبارەی مانەوەی فەرەنسا و هێزەکانی فەرەنسا لە عێراق، لە ئەگەری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا، ئيريك شۆڤاليێ ئاماژەی بەوەکرد ” فەرەنسا لە هەموو روویەکەوە کارایە و هەتاوەکو حکومەتی عێڕاق بیەوێت ئێمە لێرە دەمێنینەوە، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییەوە پشتیوانی هەوڵە دیپلۆماسییە ئیقلیمییەکان دەکات، هەروەها لە نەتەوەیەکگرتووەکانیش فەرەنسا جەخت لە پشتیوانی خۆی بۆ عێراق دەکاتەوە، چونکە سەقامگیریی عێراق واتە سەقامگیریی ناوچەکە.”

لەبارەی کارەکانی فەرەنساوە لە عێراق، باڵیۆزی فەرەنسا ئاماژەی بەوەکرد هاوکارییەکانمان بۆ هەموو عێراقییەکان دەبێت وەک قوربانیانی چەکی کیمیاوی لە هەڵەبجە و قوربانیانی دیکە لە ناوچەکانی دیکەی وەک بەسرە و نەینەوا، لەم چوارچێوەدا و لەم کۆنفرانسەدا خۆشحاڵم کە لێکۆڵەرانی فەرەنسی و عێراقی بەیەکەوە کار دەکەن بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکان و پەرەپێدانی پەیوەندییەکان. هەروەها لەسەر راسپاردەی سەرۆککوماری فەرەنسا یەکێک لە پەیامەکان پەرەپێدانی هاوئاهەنگی کلتووری و خوێندنە بۆ گەنجە عێراقییەکان لەرێگەی پەیمانگەی فەرەنسای لە عێراق (نووسینگەی هەولێر و بەغدا) ئەوەش بەشدارییەکی زیاتر دەکات لە پەرەپێدانی توانستی عێراقییەکان لەڕووی سینەمایی و کلتوورییەوە. هەروەها خۆشحاڵم بە یارمەتیدانی گەنجە عێراقییەکان بۆ خوێندن لە فەرەنسا. لەبارەی کۆنفرانسەکەشەوە ئاماژەی بە ناونیشانی کۆنفرانسەکە کرد و گوتی “هیوادارام رەوشی عێراق گوڕانکاری بەسەردا بێت، چونکە سێشەممەی رابردوو لەگەڵ کۆمەڵێک گەنجی عێراقی کۆبوومەوە کە هیوا بەخش بوون و شەو رۆژ  هەوڵدەدەن بۆ پەرەپێدانی تواناکانیان و بیناتنانی داهاتوویەکی باشتر بۆ خۆیان.”

پانیڵی یەکەم: مێژووی عێراق لەساتەوەختی هەردوو داگیرکاریی بەریتانی و ئەمریکیدا

لەسەرەتای پانێڵەکەدا پرۆفيسۆر ژان مارکو بەڕیوەبەری پانێلەكە، ئاماژەی بەوەکرد بە بێ ئەوەی نیشانی پرسیار بخەینە سەر ناونیشانی کۆنفرانسەکە، چون دەتوانین پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق بەیەوەکەوە بژین و لە داهاتوودا تووشی شکست نەبێت، چونکە عێراق وڵاتێکی کلتووری و ئاینی دێرینە و دەبێت رۆڵی ناوچەیی و ئیقلیمی خۆی بگێڕێت وەک ئێران، سعودیە و وڵاتانی دیکە، ئێستا عێراق لە سەردەمی جیاوازدایە و رووداوەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر کاریگەرییان لەسەر عێراق هەبووە، چونکە ئەمە لەسەردەمی سیاسەتی بەریتانی بوو، کە  نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان دامەزراند و عێراقیان سەپاند. لەبارەی داگیرکاری ئەمریکییەوە لە عێراق پرۆفيسۆر ژان مارکو گوتی “ئەم داگیرکارییە کاریگەری زۆر نەرێنی هەبووە لەسەر عێراق هەبووە.”

د. مریەم یاعقوبی، مامۆستای زانکۆی تولس و شارەزای دۆسیەی بەریتانییەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پانیڵەکەدا بابەتێکی لەسەر ئینتیدابی بەریتانیا لە عێراق (1921-1932)، بە ناوی گوناهی یەکەم پێشکێشکرد. د. مریەم ئاماژەی بەوەکرد بەشێک لە میژووی ئەم وڵاتەم خوێندووە و نوسەرێکی بەریتانی ئاماژە بەوەدەکات کە ئەمریکییەکان هەمان هەڵەی بەریتانییەکانیان لە عێراق دووبارە کردووەتەوە. لەبارەی داگیرکردنی عێراقەوە لە لایەن بەریتانیاوە ئاماژەی بەوەکرد ئەم داگیرکارییە بۆ ئەوە بوو بەڕووی وڵاتانی کەنداو و هیندستان بکرێتەوە، ئەمە جگە لەوەی عێراق سەرچاوەی نەوتی هەبووە کە ئەمەش شتێکی ستراتیژی بووە بۆ بەریتانییەکان. هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی بەریتانییەکان پێشنیازی پرۆژەیەکی سیاسی بکەن سەرەڕای ئەوەی کۆمەڵگەی عێراقی رەتی کردەوە. کە ئەمە بووە دەستپێکی نەتەوە لە عێراقدا. لەساڵی 1920 چەرچڵ لە میسر ئامادەبوو بۆ واژووکردنی رێککەوتنێک بۆ دانانی پادشایەک بۆ عێراق. لەمڕووەشەوە دواتر فەیسەڵ وەک پادشای عێراق دادەنرێت.

د. مریەم یاعقوبی لەبارەی بۆچوونی کوردەکان لەسەر دانانی فەیسەڵ وەک یەکەم پاشای عێراق،ئاماژەی بە گوتەکانی ئەفسەرێکی بەریتانی کرد کە ئەوکاتە لە کوردستان بووە، دەڵێت ئێمە هەموو هەوڵی خۆمان بەکاردەهێنن بۆ رازیکردنی خەڵکەکە و قبوڵکردنی پاشا فەیسەڵ وەک پاشای عێراق، هەروەها کۆبوونەوەیەکمان بۆ سەرۆک هۆزەکان رێکخست و پادشا فەیسەڵمان پێناساندن، بەڵام ئەوان گوتیان ئەی پاڵێورای دیکە کێیە؟، منیش گوتم کەس نییە و هەر ئەمە و هەڵبژێردراوە لە لایەن سەرۆکوەزیرانی بەریتانیاوە، دواتر بۆمان دەرکەوت کە زەحمەتە زۆربەی کوردەکان رازی بكرێت بەوەی کە فەیسەڵ پادشای عێراق بێت، بەڵام ئەمە جێبەجێکرا.

د. مریەم یاعقوبی گوتی هەر بۆیە من دەڵێم ئەم سەپاندنەی بەریتانیا گوناهی یەکەم بووە لە عێراق کردیان، هەروەها لەرووی دامەزراندنی ئیدارییەوە لە عێراق لە لایەن بەریتانیاوە، لەڕاستیدا دابڕانێک بوو لە عوسمانییەکان و فۆرمێکی نوێ بوو، کە دەوڵەتێکی عەرەبی سوننییان لە عێراق دامەزراند. بەریتانییەکان وایاندەزانی کە شا فەیسەڵ هاوکارییەکی باشی  بەریتانی دەبن، بەڵام لە ساڵەکانی سەرەتادا شا فەیسەڵ ویستێکی دیکەی هەبووە کە ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتێکی بەهێز و گوڕینی دەوڵەتەکە بوو، بەڵام بەریتانییەکان دەیانویست بە زەبر و زەنگ حکومی عێراق بکەن. هەروەها، بەریتانییەکان فشارێکی زۆریان لە عێراقییەکان کرد بۆ ئەوەی رازی بن بە رێککەوتنەکەی بەریتانیا.

هەروەها، پاشا فەیسەڵ هەوڵیدا بۆ ئەوەی ئەندامانی پەرلەمان دەنگ نەدەن بە رێککەوتنەکە و ئەمەش لە دژی بەریتانییەکان بوو کە دوای چوار ساڵ گوڕانکاری لە رێککەوتننامەکەدا کرا و یاسای دەنگدان دامەزرا وەک ئەوەی پێویستە شا فەیسەڵ دەسەڵاتێکی راستەقینەی هەبێت و دەسەڵاتەکانی بسەپێنێت لەرووی ئاسایش و سەربازییەوە بەرپرس بێت لە سنوورەکانی لەرووی زەمینی و ئاسمانییەوە. هەروەها دواتر کێشە لەسەر پارێزگای موسڵ هاتە ئاراوە، بەریتانیا دەیویست نەینەوا ببێتە بەشێك لە عێراق بەهۆی هەبوونی نەوتەوە.

لەراستیدا هەڵەیەکی دیکەی بەریتانییەکان پشتگویخستن و پەراوێزخستنی شیعەکان بووە لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، ئەمەش بەهۆی ئەوەی پیاوە شیعەکان دژی بەریتانیا بوون لە عێراق و بڕیاریاندا بەشداریی پەرلەمان و حکومەت نەکەن و نەچن بۆ خزمەتی سەربازی. هەروەها، بەریتانیاییەکان پشتگیری سەرۆک هۆزەکانیان لە لادێکان دەکرد وەک پردی پەیوەندی خەڵک و بەریتانییەکان. لە کۆتاییدا بەریتانییەکان بەدوای بەرژەوەندی خۆیانەوە بوون لە عێراق و هەموو نارەزایەتییەکیان لە دژی بەریتانیا رەتدەکردەوە. تەنیا بەرژەوەندییەکانی خۆیان لە عێراق و ناوچەکە دەپاراست.

د. عادل باخەوان، بەڕێوەبەری ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق یەکێکی دیکە بوو لە بەشداربووانی پانیڵی یەکەمی کۆنفرانسی عێراق قەدەرێکی تراژیدی، کە ئاماژەی بەوەکرد بەشدارییکردن لە گۆڤارەکەدا بە لێکۆڵینەوەیەک بووە بە ناونیشانی (ئەمریکا، پرۆژەیەک لە شکست)، چونکە ئەمریکا لەسەرەتاوە داگیرکار بووە، هەروەها ئەمریکا بەپێی خۆی رۆیشت بۆ نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ ئەوەی داوای دۆخی (ستاتیو) داگیرکردنی عێراق بکەن. لەراستیدا ئەو داوایانەی کە بۆ داگیرکردنی عێراق پێشکێشیانکرد لەسەرەتاوە مسداقیەتی نەبوو، ئەویش بەهۆی ئەوەی، ئەوانەی لەسەرەتاوە عێراق پێ داگیرکرد لەسەر سێ خاڵ بوو، یەکەمیان عێراق چەکی کیمیاوی هەیە، کە لەراستیدا عێراقییەکان و ئەمریکییەکان پێش عێراقییەکانیش دەزانن کە 1991 تاوەکو 2003 خودی ئەمریکییەکان و نوێنەری نەتەوەیەکگرتووەکان هەرچی چەکی کۆمەڵکوژی عێراقییەکان بوو هەموویان لەناوبرد، لەکاتێکدا عێراق چەکی کۆمەڵکوژی لە دژی نەتەوەی خۆی بەکارهێنا لە 16ی ئادار 1988 ە هەڵەبجە شوێنی لە دایکبوونی من، ئەوکاتە وڵاتانی ئەمریکا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێدەنگ بوون، کە دەبوو دەنگیان بکردایە، دەنگیان نەکرد، هەر بۆیەش خاڵی یەکەمی ئارگومینتی داگیرکردن هیچ شەرعیەتی نێودەوڵەتی نەبوو. لەو کاتەشدا سەتان هەزار لە وڵاتانی جیهان دەهاتنە سەر شەقامەکان و دەیانگوت ئەم ئارگومێنتە مانای نییە.

خاڵی دووەمیان ئەوە بوو کە عێراق پەیوەندی بە قاعیدەوە هەیە، هەموومان دەزانین عێراق هەموو شتێک بوو، بەس پەیوەندی بە قاعیدەوە نەبوو، دواتر جۆرج بۆش رایگەیاندووە کە هیچ بەڵگەیەکمان نییە عێراق پەیوەندی بە قاعیدەوە هەبووبێت. ئەم خاڵەش هیچ میسداقیەتی نەبووە، چونکە هۆکاری ئەوەی داگیری دەکەین عێراق پەیوەندی بە قاعیدەوە هەبووە، قاعیدەش تاوەری بازرگانی ئەمریکا تەقاندووەتەوە بۆیە دەچین عێراق داگیر دەکەین.

خاڵی سێیەمیان، ئەوە بوو کە عێراق وڵاتێکی دیکتاتۆرییە، وەک ئەوەی سعودیە بەهەشتی دیموکراتی و میسری حوسنی موبارەک بەهەشتی دیموکراسی بێت، هەروەها پێویست ناکات ناوی وڵاتانی دیکە بهێنم کە هاوبەشی سەرەکی ئەمریکا بوون لەو کاتەدا، ئەمەش هیچ میسداقیەتی نییە بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.

هەروەها، ئەم حیکایەتانە کۆتاییان پێهات، کە لە 9ی نیسان 2003 هاتنە عێراق، یەک ئەمریکی نابینێت کە لە پینتاگون، و دەزگای CIA باسی چەکی کۆمەڵکوژی عێراق بكات. لە 10ی نیسانەوە کاتێک پۆل برێمەر دەگاتە عێراق چیرۆکێکی دیکە دەستپیدەکات، کە ئەویش ئەوەیە دەڵیت من هاتووم نەتەوەیەک بۆ عێراق درووست بکەم، بەنزیکەی 6 رۆژ دوای گەیشتنی بە بەغدا لە کۆشکی سەلام لە بەغدا 7 سەرکردە سەرەکییەکەی عێراق کۆدەکاتەوە و دەڵیت ئێمە کلیلی عێراق نادەین و پێیاندەڵێت هاتووم نەتەوەیەکتان بۆ درووست بکەم. د. عادل باخەوان گوتی، مەلیک فەیسەڵ سێ مانگ پێش مردنی دەنوسێت “بە دڵێکی خەمگینەوە دەیڵیم کە شکستم هێنا لە درووستکردنی نەتەوەیەک بۆ عێراق”، دوای ئەمە دەگەڕێنەوە بۆ ستراتیژییەتی پێڕسی کوکسی، کە ستراتیژییەتییەکەی بریتییە لە پێدانی کلیلی دەوڵەت بە سوننەکان لەبەر ئەوەی کلتووری دەوڵەتدارییان هەیە، لەبەرئەوەی 1638 وە تاوەکو 1921 کە دەوڵەتی عوسمانی، سوننەکان کلتووری دەوڵەتدارییان هەیە. ئەمەش گوناهی یەکەم بوو چونکە دەسەڵات دەدرێت بە پێكهاتەی 18%ی سوننەکان و سەپاندنی بەسەر بەشە زۆرەکەیدا کە ئەمەش هەڵەی یەکەم بوو. گوناهی یەکەمیش بەمانای پێدانی کلیلی دەوڵەت بە پێکهاتەیەک و پەراوێزخستنی پێکهاتەکانی دیکە دێت. هەربۆیەش لەرێگەی یاسای سڕینەوەی بەعسییەکان، ئەو گرووپەی ئەمریکا کلیلی عێراقییان پێدا، یاساکەیان گوڕی بۆ سڕینەوەی سوننە، ئەویش بەمانای پاکتاوکردنی دامەزراوەکانی دەوڵەت و کۆمەڵگەی عێراقی و پاکتاوکردنی سوننە، بۆ نموونەش بەپیی ئامارەکان پێش 2003 لە پارێزگای دیالە لە 70% ئەم پارێزگایە سوننە بووە، ئێستا بەپێی ئامارەکان 73% بووەتە شیعە، ئەمە چ کارەساتێکە روویداوە، ئەمە بە چاودێری ئەمریکییەکان روویدا، هەر ئەمەش دەگوڕێت بۆ بەرگرییەکی گەورەی سوننەکان و دواتر دەبن بە گرووپێکی گەورەی نێودەوڵەتی، کە ئەمەش بەمانای سوننە لە بەرگرییەوە بۆ تیرۆر. ئەم ستراتیژیەی ئەمریکا لە 2009 بۆ 2011 شکست دەهێنێت، چونکە شیعەکان نەیانتوانی لە عەقڵی میلیشیاوی و ئۆپۆزسیۆنەوە بگوازرێنەوە بۆ عەقڵی دەوڵەت، کە ئەوەی ئەوان کردیان پاکتاوکردنی سوننە و پەراوێزخستنی کورد بووە، راستە کورد سەرۆککۆماری هەبووە، بەڵام سەرۆکایەتی کۆماری نەبووە، راستە کورد باڵیۆزی هەبووە، بەڵام باڵیۆزخانەی نەبووە. هەروەها، خاڵێکی دیکە بەپێی دەستووری عێراق ماددەی سێ، زمانی کوردی و عەرەبی زمانی فەرمییە، بەڵام ئایا دەوڵەتی عێراق سەرکەوتوو بووە لە درووستکردنی شوناسێکی وا لای هاولاتییەکی بەسرە کە کوردی زمانی فەرمییە یاخود لە لایەن هەورامییەک کە عەرەبی زمانی عێراقییە؟، بۆ نموونە سەرۆککومار دەتوانێت بە کوردی لە بەسرە قسەبکات، ئایا عەرەب قبوڵی دەکات، یاخود کورد قبوڵی دەکات سەرۆککومار بە عەرەبی لە کەلار قسەبکات، بێگومان نەخێر، هەربۆیەش خودی عێراقییەکان بەشدارن لە درووستکردنی ئەم شکستەدا.

هەروەها، ئەمریکییەکان لە عێراق هەڵدین، کە من ناوم ناو هەڵهاتنی شەرەفەمەندانە، سەرۆکكوماری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە کۆتایی 20111دا گوتبووی” ئەم چرکەساتە ئێمە عێراق بەجێدەهێڵین، عێراق یەکێکە لە هەرە سەرکەوتنە گەورەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست”، ساڵ و نیوێک دواتر خیلافەتی داعش لە موسڵ دروست دەبێت، باشە ئەگەر عێراق ئەم سەرکەوتنە ناوازەیە بوو، ئەو هەلومەرج چی بوون کە لەماوەی ساڵ و نیویکدا وایانکرد کە بەربەریترین خیلافەتی تیرۆریستی درووست بێت و ئەمریکا بە ناچاری بگەڕێتەوە.

لە کۆتاییدا باسی لە دوایین ستراتیژییەتی ئەمریکا كرد، کە بە گوتەی خۆی ستراتیژییەتی تێکدانی دۆناڵد ترەمپ بوو. عێراق خۆی خاوەنی ژێرخانی دەوڵەتی بەهێز نییە تاوەکو بتوانێت کار بکات، ئێستا عێراق لە نێو مێژوی دەوڵەتدایە بەهۆی ئەوەی کە دوو پایتەختی وەک تاران و واشنتن هێشتوویانەتەوە، ئەوەش دوو کەس بوون، ژەنراڵ قاسم سولەیمانی و برێت مەکگورگ یان باڵیۆزی ئەمریکا لە بەغدا، ئەم دوانە بەیەکەوە عێراقیان ئیدامە پێداوە و سەرۆکیان داناوە، سەرۆکوەزیران داناوە، وەزیریان و باڵیۆزیان داناوە، بەڵام دوناڵد ترەمپ 27ی کانوونی یەکەمی 2018 دەگاتە عەین ئەسەد و کاژێر 1:30 بەیانی گوتارێک دەدات و دەڵێت “ئامانجی بوونی ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە عێراق بەتایبەتی چاودێریکردنی چالاکییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێرانە”، ئالەم چرەکەساتەدا کە یەکشەممە بوو هەموو کارمەندانی پێنتاگون خەوتوون، کاتێک کاژێر 8 بەیانی مۆبایلەکانیان دەکەنەوە سەیر دەکەن دەزانن چ کارەساتێک روویدا، ئەمەش بەمانای جیابوونەوەی ئەو هاوبەشی ئەمریکی و ئێرانییە بۆ بەڕێوەبردنی عێراق بوو.

پانیڵی دووەم: عێراق و ژێنگەی هەرێمایەتییەکەی

لەم پانیڵەدا گفتوگۆ لەسەر كاریگەری وڵاتانی دراوسێ لەسەر عێراق كرا.پرۆفیسۆ ژان مارکۆ، مامۆستای زانکۆ و لێکۆڵەر لە پانیڵی دووەمدا باسی پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراق لە 1921 بۆ 2021 باسکرد و ئاماژەی بەوەکرد ” لەراستیدا من شارەزای تورکیام و شارەزای عێراق نیم، بەڵام لە روانگەی تورکیاوە گرنگیم بە عێراق داوە، هەروەها لە رابردوودا ئاڵۆزی لە پەیوەندییەکانی تورکیا و وڵاتانی عەرەبی هەبووە، بە هاتنە سەر کاری ئاکەپە چاوەڕواندەکرا پەیوەندییەکان لەگەڵ ولاتانی عەرەبی باشتر بێت، بەڵام لەراستیدا بەپێچەوانە بوو.  ئەو گوتی بۆ باسکردن لە پەیوەندییەکانی ئێستای تورکیا و عێراق، پیویستە باس لە مێژووی پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە بکەین، لەماوەی رابردوودا ناجێگری لە پەیوەندییەکانی نێوان عێراق و تورکیا و دوای هاتنە سەر کاری ئاکەپە و دامەزراندنی عێراقی فیدڕاڵی هەبووە.

لە لایەکی دیکەوە پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراق لە کۆنەوە تاوەکو ئێستا ناجێگیر بووە، پێشتریش تورکەکان نەیان شاردووەتەوە کە موسڵ بەهی خۆیان دەزانن بۆیە بەردەوام دەڵێن دەیگرێنەوە، هەروەها تورکیا رێز لە سەروەری عێراق و سنوورەکانی لەگەڵ عێراق ناگرێت و بەشێوەیەکی فەرمی سنوورە نوێیەکانی ناساند و رێگە بەخۆی دەدات بە مانەوەی  وەك هاوبەشێکی عێراق كە لە رێککەوتنی تورکیا، بەریتانیا لەبارەی عێراق هاتووە.

لەڕووی مێژووییەوە پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراق لە چەند قۆناخێکی جیاوازدا زۆر باش بووە وەک لەماوەی ساڵانی دوای جەنگی جیهانی دووەم و لە ساڵەکانی 1950 و 1955 دا بەهۆی پەیوەندییەکانی نوری پاشەوە. بەڵام لە کۆتایی 1950 کاندا بەهۆی دەرچوونی عێراق لە پەیمانی بەغدا پەیوەندییەکان بەرەو خراپی رۆیشت. دواتریش ئاستی پەیوەندییەکان بەرزو نزمی بەخۆووە بینیوە.

لە لایەکی دیکەوە تورکیا لەرووی سەرچاوە سرووشتییەکانەوە هەست دەکات بەشی خۆی لەرووی نەوت و گازەوە نەبردووە، بۆیە پرۆژەی ئەنادۆڵی بۆ گلدانەوەی سەرچاوەی سرووشتی ئاو بنیاتناوە کە بڵین سەرچاوەی ئاویان هەیە و رۆڵی خۆی بگیڕێت لە پەیوەندییەکانی عێراق و تورکیا.

لەبارەی پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراق لە پێش 2003دا پرۆفیسۆ ژان مارکۆ ئاماژەی بەوەکرد ناوهاوسەنگی هەبووە لە پەیوەندییەکان وەک هەڵویستی تورکیا لەبارەی جەنگی کەنداو، بەشداریکردن لە جەنگی ئەمریکا لە عێراق لەساڵی 2003دا و نەیهیشت بنکەکانی ئەمریکا لە دژی سەدام بەکاربهێنیت.

لە سەرەتاوە تورکیا سوودی لە دۆسیەی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق وەرگرت و سەردانی سەرکردەکانی تورکیا بۆ عێراق هەبووە و لە 2008 رەجەب تەیب ئەردۆغان سەردانی عێراق کرد، بەڵام کێشە لە گەشەکردنی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق هەیە وەک هەبوونی پەکەکە لە باکووری عێراق و ناوچەکانی سووریا و پرسی کەرکوک کە هەمیشە کێشە بووە لەنێوان تورکیا و عێراق، چونکە کەرکوک تورکمانی لێیە و هەمیشە دەیەوێت ئەو کەمینەیە بپارێزێت لەناو عێراقێکی فیدڕاڵدا. تورکیا وەها سەیری عێراق دەکات کە پێویستی بە دامەزراندن هەیە لە لایەن وڵاتە هاوبەشەکانی بۆ دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە، چونکە ئێستا پەیوەندییەکانی عێراق فراوان بووە.

لە دوای دەستبەکاربوونی ئاکەپە لە دەسەڵاتی تورکیا و سیاسەتی دەرەوەی تورکیا بە ناونیشانی سفرکردنەوەی کێشەکان لە لایەن ئەحمەد داودئوغلۆ کە وەزیری دەرەوە بووە و دواتر دەبێتە سەرۆکوەزیرانی تورکیا کە رۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە رێککەوتنی نێوان عێراق و تورکیا و هەروەها سوود لە کێشەکانی نیو عێراق وەردەگرێت بۆ چارەسەرکردنی کیشەکان و پتەوکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراق کە لە 2007دا پەیوەندی راستەوخۆی هەبووە و چەندین سەردانی سەرکردەکان و بەرپرسانی تورکیا بۆ هەولێر و سەردانی سەرۆک مەسعود بارزانی بۆ تورکیا و پشتگیریکردنی کوردەکانی عێراق بۆ پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا لەسەرەتاوە زۆر باشبوون پەیوەندییەکان و لەکاتێکدا لەگەڵ عەرەبەکاندا پەیوەندییەکان ئالۆزترە. هەروەها پەیوەندییەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستان تەنیا پەیوەندی سیاسی نەبووە و بگرە پەیوەندی بازرگانی بووە.

تورکیا رووبەڕووی لاوازبوونی دیکە بووەتەوە لە عێراق ئەویش هاتنی داعش بوو لە 2014، دوای ئەوەی چارەسەری کیشەی داعش کراوە و بارودۆخەکە گوڕانکاری بەسەردا هات لە 2017 بەهۆی ریفراندۆمەوە، ئەمەش بووە هۆی نزیکبوونەوەی بەغدا و ئەنقەرە، بەڵام ئەم پەیوەندییە زۆری نەخایەند بەهۆی دابینکردنی ئاسایشی نیوخۆی و بازرگانییەوە پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان پتەوکردەوە. هەروەها تورکیا پرۆژەیەکی نوێی بۆ سنوورەکان هەیە بەتایبەت لەگەڵ عێراق و سووریا، هەروەها تورکیا دیواری کۆنکریتی درووستکردووە لە سنوورەکانی لەگەڵ وڵاتانی دیکەدا بەتەمایە ئەم دیوارە لەگەڵ ئەرمینیاش درووستبکات. لە کۆتاییدا دەڵێم تورکیا مامەڵەی جیاوازە لەگەڵ کوردەکاندا وەک مامەڵکردن لەگەڵ کوردەکانی عێراق و کوردەکانی سووریا، هەروەها ئێستا رۆڵی تورکیا لەرووی سەربازییەوە لە ناوچەکەدا زۆر گرنگە.

ئانیس لۆڤالوا، رۆژنامەڤان و  جێگری بەڕێوەبەری سەرنتەری لێکۆڵینەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پانیڵی دووەمدا باسی لە هەژموونی ئێران لە عێراقیدا لە 2003 بۆ 2021 كرد و ئاماژەی بەوەکرد کاتێک باس لە عێراق و قەدەرێکی تراژیدی دەکەین باس لە رۆڵی وڵاتانی ناوچەکەش لە عێراقدا دەکەین و لەنیویانیشدا باسی ئێران لە عێراق بکەین، چونکە ئێران بەرژەوەندی خۆی لە عێراقدا هەیە.

هەروەها دەبێت ئەوە بزانین کە پەیوەندییەکانی عێراق و ئێران لەسەدەمی هاتنە سەر کاری کۆماری ئیسلامی ئێران و جەنگی ئێران و عێراق لە 1980 دا و بەتایبەتی عێراق وەک رکابەرێکی ئێران بووە، لەلایەکەوە بەهۆی هەبوونی سەرچاوەکان و هەبوونی سەربازەوە وەک لە سەردەمی سەدام حوسینەوە . هەروەها گرنگی ئێران بە عێراق بەهۆی سنووری جوگرافی و هەبوونی سنووری هاوبەشەوەیە. خاڵێکی دیکەی بەرژەوەندییەکانی ئێران لە عێراق پەیوەندی بە ئاینەوە هەیە، بەهۆی بڵاوکردنی شۆڕشی ئیسلامی لەساڵی 1969وە بۆ عێراق و وڵاتانی دیکە و هەبوونی سەنتەری دیکەی زۆر گرنگی شیعە لە کەربەلا و نەجەف، لەبەر ئەم هۆکارانەش دەبینن ئێران نەوەکو تەنیا دەیەوێت ببێتە هاوبەشی سەرەکی بەڵکۆ دەیەوێت هەژموونی هەبێت. هەموومان دەزانین ئایەتوڵڵا خومەینی ئاماژەی بە چەمکی ویلایەتی فەقیە کرد، لێرەوە لە نەجەف ئاماژەی پێدا. هەروەها گرنگی پەیوەندییەکان بۆ عێراق و ئێران، ئەو ویستەی هەیە بۆ باشکردنی پەیوەندییەکان، دوو رووداوی گرنگ هەیە لە پەیوەندییەکاندا ئەویش شۆڕشی کۆماری ئیسلامی لە ئێران و جەنگی 8 ساڵەی نیوان ئەم دوو وڵاتە. لە خاڵیکی دیکەوە پەیوەندی هەیە بە هەژموونی ئێران لە وڵاتانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەک لوبنان و سووریا و ولاتانی دیکەوە.

تایبەتمەندییەکی دیکەی ئێران لە عێراقن پەیوەندی بەوە هەیە کە بەرژەوەندی ئێران لەناو عێراقدا زیاترە وەک لە وڵاتانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەبوونی میلیشیاکانی حەشدی شەعبی کە لەڕێگەی ئەم میلیشیانەوە لەڕووی سەربازی و ئابوورییەوە پشتگیری وەردەگرێت. مێژووی پەیوەندییەکان دەگەڕێتەوە بۆ پێش 2003 وەک دامەزراندنی مەجلیسی ئەعلا لە لایەن محەممەد باقر حەکیم لە ساڵی 1980 لە ئێران و کە لەلایەن ئێرانەوە هاوکاری مادی دەکرا و دامەزرا و دامەزراندنی فەیلەقی بەدر و کارکردنی لەگەڵ سوپای پاسداران لە ئێران، کە زۆربەیان عێراقی بوون.

لەبید عەباوی، جێگری پێشووتری وەزیری دەرەوەی عێراق لەبارەی سیاسەتی وڵاتانی عەرەبی لە عێراقدا کە 2003 بۆ 2021 ئاماژەی بەوەکرد دوای رووخانی سەدام عێراق میراتێکی بۆ مایەوە کە بریتییە لە وڵاتێکی پەراوێزخراو و دوورخراوە و نەبوونی پەیوەندی لەگەڵ زۆربەی وڵاتان بەتایبەتیش وڵاتانی عەرەبی، بۆیە رووخاندنی ئەو رژیمە لە دیدگای وڵاتانی عەرەبییەوە مایەی خۆشحاڵی بووە. بەشێوەیەکی گشتی وڵاتانی عەرەبی دژی ئەمریکا بوون لە عێراق و ناکۆک بوون لە چۆنیەتی مامەڵکردن لەگەڵ ئەو رەوشە نوێیەی لە عێراق هەبوو، تەنیا یەک بۆ دوو وڵات هەڵویستیان هەبووە، سووریا یەکێک بوو لەو وڵاتانەی کە دژی داگیرکردنی عێراق بوون، تەنانەت لە ئەنجومەنی ئاسایش سەرەتا رەتیکردەوە، بەڵام دواتر بە بڕیارەکەی ئەنجومەنی ئاسایش رازی بوو.

لە درێژەی قسەکانیدا لەبید عەباوی ئاماژەی بەوەکرد لە سەرەتادا لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی کۆمکاری عەرەبی لە ئاستی وەزیرانی دەرەوە بۆ تاوتویکردنی دۆخی عێراق و وڵاتانی عەرەبی ئامادەکارییان دەکردن بۆ دەرکردنی بڕیارێک لەبارەی عێراق بە دوورخستنەوە یاخود سڕکردنی ئەندامیەتی عێراق لە کۆمکاری عەرەبی بەهۆی ئەوەی داگیرکراوە. لە کۆبوونەوەکەدا بڕیاری سڕکردنی عێراق هەڵوەشایەوە و رێگە درا نوێنەری عێراق لە کۆبوونەوەکەدا قسەبکات و هەوڵی کەمکردنەوەی داگیرکاری ئەمریکا لە عێراق درا. هەروەها، لەو کۆبوونەوەیەدا دەرکەوت، کە جیاوازی هەیە لەنیو وڵاتانی عەرەبی سەبارەت بە عێراق. لەو کاتەدا هەردوو وڵاتی سووریا و لیبیا دژ بوون و رایان وابوو شەمەندەفەری داگیرکاری لە بەغداوە بەرەو دیمەشق و بەیروت و پایتەختەکانی دیکە دەستیپێکردووە. لەو کۆبوونەوەدا لایەنێکی دیکە رای وابوو پێویستە عێراق بە عەرەبی بمێنێتەوە نەکەوێتە ژێر کاریگەری ئێرانییەکان.

هەروەها، هەموو لایەنە شیعییەکان رازی بوون بە دۆخە نوێیەکە تەنیا رەوتی سەدر نەبێت کە بەرگری راگەیاند و لە لایەن ئێرانەوە پاڵپشتی سەربازی و دارایی دەکرا، ئێرانییەکان خۆشحاڵبوون بە دۆخە نوێیەکە چونکە یەکەمجار بوو شیعە لە عێراق دەسەڵات بگرێتە دەست. زۆربەی وڵاتانی عەرەبی چاودێری دۆخەکەیان دەکرد تەنیا کوەیت و بەحرین نەبێت کە خوشحاڵبوون بەو دۆخە نوێیەی هاتووەتە ئاراوە.

لەبارەی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی. لەبید عەباوی ئاماژەی بەوەکرد ئێمە هەوڵمان دا پەیوەندییەکان ئاسایی بکەینەوە و داوامان لە وڵاتانی عەرەبی کرد باڵیۆزخانەی خۆیان لە عێراق بکەنەوە، بۆ نموونە ئەوکات لە بیرمە لەبارەی کردنەوەی باڵیۆزخانەکەیان لە عێراق، گفتوگۆم لەگەڵ میر فەیسەڵ هەبوو، کە ئەوکات وەزیری دەرەوەی سعودیە و نوێنەری سعودیە بوو لە کۆمکاری عەرەبی. لەو کاتەدا بەراشکاوی گوتی چۆن دەتەوێت من باڵێۆزخانە لەناوچەی سەوز بکەمەوە لە ژێر چاودێری و پاراستنی ئەمریکادایە. هەروەها گوتی ئێمە باڵێۆزخانە ناکەینەوە کە ئێران سیاسەتی عێراقی کۆنترۆڵکردووە. ئەمە روانگەی وڵاتانی عەرەبی بوو لەو کاتەدا کە بێ متمانەیی هەبوو و چونکە عێراق هیشتا رۆڵ و پێگەی خۆی بەدەستنەهێنابووە.

دواتر پەیوەندییەکان بەرەو باشبوون رۆیشتن تاوەکو ئەو کاتەی لەساڵی 2012 کۆنگرەی وڵاانی عەرەبی لە بەغدا رێکخراو و بەڕێوەچوو، سەرەڕای ئەوەی دژبەرییەک هەبوو لە بەڕێوەچوونی کۆنگرەکە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی پەرە بە پەیوەندییەکان بدەین و بووە دەرچەیەکی نوێ. دوای کشانەوەی ئەمریکا و رووداوەکانی داعش و شەڕی تایفی باڵیۆزخانەی ولاتانی عەرەبی کرایەوە، بەڵام بەرەوپێشچوونی زۆری بەخۆوە نەدی. خاڵیکی دیکە ئەوەیە سەرەڕای رێککەوتنی دووقۆڵی و هاوبەشیی دووقۆڵی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی، بەڵام عێراق نەیتوانی جێبەجێبانبکات بەهۆی کەمی تواناکان و نەبوونی ژێرخان، دووەم بەهۆی ئەوەی حیزبەکانی عێراق رێگربوون لەو رێککەوتنانە ، هەروەها عێراق کرایەوە بۆ بازاڕی کەلوپەلی تورکی و ئێرانی، هەروەها ژێرخانی پیشەسازی و کشتووکاڵی عێراق وێران بوو، بێجگە لەوەش دژایەتی هەر هەوڵێک دەكرا كە بۆ چاككدرنی ئەو دۆخە دەدرا، ئەویش بۆ ئەوەی عێراق وەک بازاڕێکی کاڵاکانی تورکی و ئێران بمێنێتەوە.

لەبید عەباوی، لەبارەی رەوشی ئێستای پەیوەندییەکان ئاماژەی بەوەکرد، مستەفا کازمی یەکەم سەرۆکوەزیرانە کە لە دەرەوەی حیزبە ئیسلامییەکان سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران دەکات، کە بەهۆی راپەڕینی تشرینییەکان بووە سەرۆکوەزیران، لەم کابینەدا حکومەت هۆشیار بوو کە دەبێت پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی هەبێت و ئەم گوڕانە بووەهۆی پاڵپشتێکی گەورە بۆ حکومەتەکەی مستەفا کازمی و وڵاتانی عەرەبی پێشوازییان لێکرد و خستنەڕووی بنەمایەکی نوێ هاوبەشی لەگەڵ وڵاتان و دەستپێکردنەوەی گفتوگۆ لەنێوان وڵاتان بۆ چارەسەرکردنی کیشەکان وەک درووستکردنی پەیوەندی لەگەڵ میسر و ئوردن و درووستکردنی کۆبوونەوەی سێ قۆڵی و دوایین لووتکەی بەغدا بوو، کە ئەمانەش پێویستە بکرێتە میکانیزمێک بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و مامەڵکردن لەگەڵ ئەم دۆخەدا بەشێوەیەکی سەرکەوتووانە بێت.

پانیڵی سێیەم: دەوڵەت و پرسی ئاوێزانبوونی نیشتمانی

لەم پانیڵەدا د. سەردار عەزیز بابەتێکی لەبارەی عێراق پاش سەدەیەک و چەمکی لادەولە پێشکێشکرد و دواتر د. شیرکۆ کرمانج بابەتێکی لەبارەی رۆڵی حیزبە سیاسیەکان لە ئامێزانبوونی عێراقییەکان پێشكێشكرد.

د. سەردار عەزیز ئاماژەی بەوەکرد دەمەوێت لادەولە لەگەڵ رەوشی ئێستا عێراق روون بکەمەوە و لادەولە بەمانای ئەوە دێت کە ئەو هێزانەی لە دژی دەوڵەت کار دەکەن، هەروەها دەبینین ئێستا ئەو چەمکە لە عێراق باوە دوای سەدەیەک لە درووستکردنی دەولەتی عێراق، لەدوای ئەوەش چەمکی لادەولە کە لا بەمانای نەخێر و دەولە بەمانای دەوڵەت دێت ئەمەش بەمانای دژە وڵات دێت، بەکارهێنانی وشەکە تەنیا بۆ ئەوەیە روون و ئاشکرا بێت ماناکەی. هەروەها بۆ ئەوەی لە چەمکی لادەولە تێبگەین پێویستە بزانین دەوڵەت چییە. زۆربەی تیۆرییەکان باس لە چەمکی دەوڵەت کراوە و دواتر بە جیهانی بووە. دەوڵەتی عێراق درووستکراوێکی بورژوازی نییە، بەڵکۆ دەوڵەتێکی درووستکراوی داگیرکاری بووە، کە درووست کراوە و سەردەمیانە بووە بۆ بەڕێوەبردنی خەڵکەکەی لە بەرژەوەندی کەسانی دیکە. لەروانگەی مارکسەوە، بورژوازییەکان ئەوانەن کە دەوڵەت بەکاردەهێنن بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان، لەوانەیە ئەم پێناسەیە زۆر گونجاو بێت بۆ رەوشی ئێستای عێراق، بەڵام ئەمەش ناگونجێت چونکە هیچ کۆمەڵەیەکی بورژوازی نییە لە ئێستای عێراق.

لە درێژەی قسەکانیدا د. سەردار عەزیز لەبارەی تیوری لێبراڵەوە لە عێراق ئاماژەی بەوەکرد لەماوەی سەدەی رابردوودا لە عێراق نەبینراوە، هەروەها ماکس ڤیبەر لەبارەی دەوڵەتەوە دەڵێت ئەگەر هەر دەوڵەتێک وەک دەوڵەت کار بکات پێویستە هێز لەژێر کۆنترۆڵی خۆیدا بێت، بەڵام چەمکی لادەولە باس لە  قۆرخکردنی هێز لە لایەن چەند کەسێکەوە دەکات، ئەمەش بەروونی لە عێراق دەردەکەوێت. لە لایەکی دیکەوە پیر بۆردیو ئاماژە بەوە دەکات دەڵێت وڵات واتە قۆرخکردنی هێزی فیزیکی لە دەستی خۆیدا بێت.

لەبارەی ئەوەی ئایا دەتوانین چەمکی لادەولە بۆ رەوشی عێراق بەکاربهێنین ، د. سەردار عەزیز گوتی لادەولە بەمانای ئەوە دێت کە دەوڵەت ناتوانیت کۆنترۆڵی هێز بکات و لەژێر کۆنترۆڵی کەسیدا نەبێت، هەروەها دەوڵەت دەبێت چاودێری سەرچاوە و داهاتی دەوڵەت بکات، بەڵام گرووپی لادەولە سەرچاوەکان قۆرخ دەکات و وادەکات وڵات وەک دەوڵەت دەرنەکەوێت.

لەرووی سەربازییەوە لە عێراق، د.سەردار عەزیز ئاماژەی بەوەکرد کە پلەدارە سەربازییەکان ئێستا لەوە هۆشیارن کە سیاسییەکان لاوازن و عێراق یەکەم دەوڵەتە کە کودەتای تێداکراوە لە 1960وە، دەشزانین کە ئەم وڵاتە لە سوپا بەهێزترنەبووە و وڵات ناتوانێت کۆنترۆڵی بکات و بۆیەش پرسی سەربازی لە دەرەوەی یاسا ماوەتەوە.

د. شیرکۆ کرمانج لە بابەتەکەی خۆیدا کە لەبارەی ئامێزانبوون (Integration) بوو دەڵێت دوو قوتابخانە هەیە، کە یەکێکیان ئەورووپییە کە دوو گرووپی جیاواز ئامێزانی یەک دەبن پێویستە شتێکی نوێ پێک بێت، بەڵام تێگەیشتنی من بۆ ئامێزان دەکرێت دوو شت بێت بەیەکەوە.

د. شیرکۆ کرمانج، گوتی لەراستیدا دامەزراندنی دەوڵەت شتێکە و بنیاتنانی نیشتمان و شوناسی نیشتمانی و ئامێزانی نیشتمانی شتێکی دیکەیە، درووستبوونی نیشتمانێکی گشتگیر و لەخۆگر کوڵەکەی سەرەکی ئامێزانی نیشتمانییە. لە بابەتەکەمدا هەڵویستە لەسەر ئامێزانی نیشتمانی لە عێراق دەکەم  بەتایبەتی حیزبی شیوعی عێراقی و حیزبی بەعس، ئەویش بەهۆی هەردوو حیزب کاریگەرییان لەسەر ئامێزانی نیشتمانی لە عێراق هەبووە و بەتایبەتیش لە 1950، 1960 و 1970 کاندا.  ئەندامبوون لە هەردوو حیزب سنوورەکانی کەیسی نەتەوە لە حیزبی شیوعی و کەیسی مەزهەبی لە حیزبی بەعس تێپەڕاندووە، ئەمەش بۆخۆی بووتە مایەی سەرەتای ئامێزانی نیشتمانی لە عێراق.  لاوازبوون و بە کوردبوونی حیزبی شیوعی و بەتایفەبوونی حیزبی بەعس بۆ سوننەکان ئەم ئامێزانبوونی نیشتمانییە لە عێراق نەما. هەروەها، زۆر کەس هەبوون کە پێیانوابوو بە تێپەڕبوونی کات عێراق دەبێتە زەمینی نیشتمانی، بەڵام پاش سەدەیەک دەرکەوت نابێت و درووست نابێت و عێراق لە قۆناخێکی قەیران دەژێت و شوناسێکی توکمە و یەکانگیری نییە، هەروەها پڕە لە ململانێی کەسی و تایبەتی تاوەکو ئاستی یەکتر سڕینەوە کە هەموو ئەمانە نیشانەی نەبوونی ئامێزانی نیشتمانی و نەبوونی شوناسە تەنانەت تێگەیشتن لە عێراق پڕ کێشەیە.

لە لایەکی دیکەوە، گرنگی ئامێزانی نیشتمانی لەوەدایە کە بە بێ ئامێزانی نیشتمانی نە شوناسێکی یەکانگیر و نە عێراقێکی سەقامگیر درووست دەبێت، بەڵکۆ عێراق وەک پارچەی لیکدابڕاو دەمێنێتەوە. ئامێزانی نێشتمانی بە واتای ئامێزانی سیاسی، تێکەڵبوون، بنیاتنانی نیشتمان و نیشتمانسازی و بنیاتنانی گشتگیریكی لەخۆگر بێت. کە بەمانای کاڵبوونەوەی سنووری گرووپەکان و لەخۆگرتنی پارچە بچووکەکان بە بەهێزبوونی سنوورەکانی دەوڵەت و درووستکردنی سەنتەرێکی بەهێز، ئەمەش بەمانای توانەی بچووکەکان دێت.

د. شیرکۆ کرانج ئەو هۆکارانەی بووەتە هۆی لاوازبوونی ئامێزانبوونی نیشتمانی لەنیو حیزبی شیوعی و بەعس روونکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد لە حیزبی شیوعی گورزەکانی 1963 و 1970 و 1983 وایکرد کە حیزبی شیوعی لاواز بێت و ئەمەش بە لاوازی پلاتفۆڕمی ئامێزانبوونی نیشتمانی لێکەوتەوە. بەڕادەیەک کە لەساڵی 1991 لە دوای راپەڕین حیزبی شیوعی لە هەرێمی کوردستان دادەمەزرێت و ئیدی ئامێزانی نیشتمانی نامێنیت و بەرەو نەتەوەیی دەڕوات.

حیزبی بەعس لە ساڵی 1947 لە سووریا دامەزراوە و هەرزوو لەساڵی 1949 لە عێراق دامەزراوە، یەکەم کەسی سەرکردە کە دەردەکەوێت فواد رکابی کە کەسێکی شیعەیە، لەسەرەتا حیزبی بەعس وەک ئایدۆلۆژیا و هەیکەلە و رێکخستن حیزبێکی مەزهەبی نەبووە و لەساڵی 1955 لە کۆی 289 ئەندامی حیزبی بەعس 82 ئەندامیان شیعە بووە کە زۆربەیان دانیشتووی بەغدا و ناسرییە بوون، بەڵام تاڕادەیەکی زۆر هەژموونیان لەسەر حیزبی بەعس هەبووە و ئەم تێکەڵبوونی شیعە و سوننەیە لە حیزبی بەعس ئەمەش ئامێزانی نیشتمانی لە عێراق هەنگاوێک رۆشتووەتە پێشەوە، داتر حیزبی بەعس چیلێدیت لەساڵی 1963دا ململانێ لەسەر دەسەڵات لەنیو حیزبی بەعس دەستپێدەکات و دەبن بە دوو بەشەوە، یەکەمیان چەپڕەوی رادیکاڵە کە زۆربەیان شیعەن و بەشەکەی دیکە راستڕەوی کونزەرڤاتیڤە کە زۆربەیان سوننە و ئەفسەری سوپان. لە نۆڤمبەری 1963 لە کۆنگرەیەکەدا گرووپە سوننە ئەفسەرە پلەدارەکان کودەتایەکی سپی بەسەر حیزبی بەعس دەکەن کە زۆربەیان شیعەن، هەر لەناو هۆڵەکەدا 5 سەرکردەی باڵای شیعەکان دەگرن و دەیانبەنە فڕۆکەخانە و رەوانەی ئیسپانیایان دەکەن، ئەمەش وادەکات ئەفسەرەکان سەرکردایەتییەکی نوێ بۆ حیزبی بەعس دانێن، کە 6 ئەفسەر تێدابووە و هەموویان سوننە بوون ، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت حیزبی بەعس لە حیزبێکی مەدەنی و دەبێت بە حیزبێکی سەربازی، 9 کەسی تێدابووە کە 3 سوننە، دوای دوورخستنەوەی دووانی دیکە دەردەکەوێت کە 1 کەسی شیعە لە سەرکردایەتی حیزبی بەعس دەمێنێتەوە، بەمەش رێژەی شیعە لە حیزبی بەعس لە 54% دادەبەزێت بۆ نزیکەی 6% لەنیو حیزبی بەعس. ئەمەش دەریدەخات حیزبی بەعس وەک پلاتفۆڕمی نزیککردنەوەی سوننە و شیعە کاریگەریی لە عێراق نامێنێت.

لە کۆتاییدا لەدوای 2003وە بەعس دەڕۆخێت و حیزبی شیوعی هیچ پێگەیەکی نەماوە، لەساڵی 2005دا 228 کیانی سیاسی لە عێراق بەشدارییان کردووە، لە ساڵی 2010 دا 160 حیزب و کیانی سیاسی بەشداریانکردووە، لەساڵی 2014دا 276 کیانی سیاسی بەشداریکردووە و لە 2018دا 143 کیانی سیاسی بەشدارییکردوە، لە ئەمساڵدا 261 کیانی سیاسی بەشداریکردووە لەگەڵ 877 کەسانی سەربەخۆ، ئەمەش دەریدەخات عێراقێکی دابەشبوو، بووەتە عێراقێکی لێکدابڕاوی فرەیی.

پانیڵی چوارەم: داعش و حەشدی شەعبی 

لە پانێڵی چوارەمی یەکەم رۆژدا گفتوگۆ لەسەر داعش و حەشدی شەعبی بە بەشداریی هەردوو لیکۆڵینڤان ڤێرژینی سۆنەر و سیلڤان مێرکادیە بەڕێوەچوو.

لە سەرەتادا ڤێرژینی سۆنەر بابەتێکی لەبارەی لەدایکبوون و گەشەکردن و لاوازبوونی داعش لە چرکەساتی ئامادەیی دەوڵەتێکی لەرزۆکی وەک عێراق کرد و ئاماژەی بەوەکرد لەساڵی 2014 کاتێک داعش دەرکەوت بەهۆی خراپەکان بەرامبەر سوننەکان بووە، کە بناخەی ئەم دەوڵەتەش دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی 2001 بۆ 2002 لە باکووری عێراق، کە ئەوکات هەوڵیاندا بیکەنە بنکەیەکی سەرەکی بۆ خۆیان، کە لەنێویاندا زەرقاویش هەبووە.

هەروەها، هاتنە ناوەی ئەمریکی بۆ عێراق لە 2003 بووە هۆی دەرکەتنی چەند کەسێکی نوێ لە عێراق، دواتر دوو یاسای نوێ بۆ بەڕێوەبردنی عێراق لە لایەن ئەمریکییەکانەوە دەرکرا کە بووە هۆی دەرکەوتنی ئەم گرووپانە وەک یاسای سڕێنەوە بەعسییەکان و هەڵوەشاندنەوەی هێزە سەربازی و ئەمنییەکان .

عەرەبە سوننەکان لە سەرەتادا گرووپێکی هاوبەش نەبوون، بەڵام مامەڵەنەکردنی ئەمریکییەکان لەگەڵ سوننەکان بووە هۆی ناڕەزایی سوننەکان لە بەڕێوەبردنی وڵات. ئەمەش بووە هۆی راگەیاندنی شەڕی ناوخۆیی لە دژی ئەمریکییەکان.

لە کۆتاییدا دوورخستنەوەی سوننەکان بووە هۆی لە دایکبوونی داعش، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی ئەندامێتی زیاتر و پەرەسەندنی ئایدۆلۆژیای ئەم گرووپانە لەناوچە سوننەکان و بووە هۆی بەهێزبوونی دەسەڵاتیان لە سووریا و عێراق. دەتوانم بڵێم هەمیشە هۆکارێک لەنیو سوننەکان هەیە کە بڵین داعش بەهێزە.

سیلڤان مێرکادیە رۆژنامەڤان بابەتێکی لەبارەی میلیشیا عێراقییەکان سیمبولی دەوڵەتێکی شکستخواردوو پێشکێشکرد و گوتی ” بابەتی میلیشیاکان لەم دواییەدا بابەتێکی زۆر گرنگە، بەتایبەتیش لە 2019دا کە نارەزایی لە عێراق هەبوو، زۆربەی چالاکڤانەکان لەلایەن میلیشیاکانەوە تیرۆکران وەک هیشام هاشمی كە بووە قوربانی دەستی میلیشیاکان.

لە درێژەی قسەکانیدا باسی لە درووستبوونی ئامێزانی نێشتمانی و چۆنیەتی درووستکردنی پەیوەندی نێوان خەڵک و حکومەت کرد و لەراستیدا عێراق ولاتێکی دابەشبوو لە سەرەتاوە تاوەکو ئێستا، هەروەها لەروویەکی دیکەوەە دەستیان برد بۆ درووستکردنی هێزە جیاوازەکانی وەک حەشدی شەعبی، هێزە میلیشیاکان لەم دواییەدا.

لە کۆتاییدا میلیشیاکان توانای کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچەکانیان زیاتر بووە لە سوپا، بۆ نموونە حیزبوڵڵا زۆر بچووک بووە و پێش درووستبوونی داعش هەردوو میلیشیای عەسائیب و کەتایبی حیزبوڵڵا کار دەکەن بۆ بەهێزکردنی هەژموونی ئیداری خۆیان لەنیو کۆمەڵگەی شیعی لە عێراق و رووبەڕووبوونەوەی رەوتی سەدر. نووری مالیکی دوای هاتنە سەركار میلیشیا درووستدەکات و دەبێتە هۆی پەراوێزخستنی سوننەکان و درووستبوونی داعش لەناوچە سوننەکان کە توانی کۆنترۆڵی موسڵ بکات، دوای ئەم رووداوانەش سیستانی فەتوایەكی دەرکرد كە بووە هۆی فراوانبوونی میلیشیاکان. لەکاتێکدا پێشتر نووری مالیکی میلیشیای درووستکردبوو، بەڵام کاتێک سەرۆکوەزیران نەما نەیتوانی ئەم کارانە باشتر بکات. لەساڵانی 2018 و 2019دا گرووپە میلیشیاکان زیادیان کرد و تەنانەت بە ملیارەها دۆلاریان بۆ خەرجدەکرا.

دووەم رۆژی کۆنفرانسی عێراق قەدەرێکی تراژیدی 

لە دووەم رۆژی کۆنفرانسەکەدا دوو پانێڵ و دوو گفتوگۆی کراوە بۆ بەشداربووانی کۆنفرانسەکە بەڕێوەچوو. سەرەتا لە پانیڵی یەکەمدا گفتوگۆ لەسەر کامینەکانی عێراق بە بەشداریی د. جولیەت دیوکلۆس و لویس دوو پامپلیۆن بەڕێوەچوو.

لە سەرەتادا،  لویس دو پامپلیۆن بابەتێکی لەبارەی داهاتووی کریستیانەکان لە عێراق پێشکێشکرد و  گوتی کریستیانەکان بابەتێكی گرنگن بۆ فەرەنسا و کوردستان و هەر وەک چۆن ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا گوتی، کە جێگەی خۆشحاڵییە لە کوردستان پێشوازی لە کریستیانەکان کراوە.

لویس دو پامپلیۆن ئاماژەی بەوەکرد، پێكهاتەی کریستیانەکان سەرەتا لە بەغدا و لە مووسڵ پەیڕەوی ئایینیی جوو بوون و دواتر بوونە کریستیان. هەموو ئەو پێکهاتانەی کە لە عێراقدا هەبوون، بەتایبەتی لە موسڵ، زاخۆ و شاخەکانی کوردستان، لە دوای کۆمەڵکوژیی کلدانییەکان کە لە تورکیا کرا، لە هەرێمی کوردستان پێشوازیی باشیان لێکراوە.  لەدرێژەی قسەکانیدا  لویس دو پامپلیۆن ئاماژەی بەوەکرد ، لە دوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، کریستیانەکان روویانکردە هەرێمی کوردستان، چونکە ئەوان دەیانزانی لەوێ ژیانیان پارێزراوە. ئێستاش لە شارۆچکەی عەنکاوەی سەر بە پارێزگای هەولێر کریستیانەکان ژیانێکی پڕ لە ئاسایشیان هەیە.لەبارە ئەو ترسەی کە داعش بۆ کریستیانەکان دروستیکردبوو دەڵێت،”داعش بووەهۆی نەمانی متمانە لەنێوان کریستیان و موسڵمانان”.

د. جولیەت ڤالوا کە هەڵگری بروانامەی دکتۆرایە لە ئەنسرۆپۆلۆژیا و بابەتەکەی لەسەر پرسی ئێزیدییەکانی شنگال، مێژوویەکی سیاسی،  ئاماژەی بەوەکرد لە ساڵی 2013وە هاتووچۆی  هەرێمی کوردستان دەکات و چەندین لێکۆڵینەوەم سەبارەت بە کەمینەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە.

جولێت ڤالوا گوتی، “من ماوەی سێ ساڵە هاتووچۆی ئەم ناوچەیە دەکەم  و ئێزیدییەکان لە دوای هاتنی داعشەوە هەڕەشەکانی سەریان زیاتر و قووڵتر بووە”.هەروەها جولێت  ڤالوا ئاماژەی بەوەکرد لە ساڵی 2014  و ساڵانی دواتر، توێژینەوەیەکی ئەکادیمی لەسەر ئێزیدییەکان کراوە و ئەوەی کە گرنگە ئەوەیە کە چۆن ژیانی ئێزیدییەکانە پارێزراو دەبێت و چۆن دەبێت لە دەستووردا مافەکانیان بچەسپێندرێت.

لە درێژەی قسەکانیدا ڤالوا گوتی ناوچەی شنگال ناوچەیەکی کێشە لەسەرە لەنێوان هەرێمی کوردستان و عێراق و ئەوەش بەربەستی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانیان، لە رووی ئەمنی و ئابووریشەوە دروستکردووە، چونکە دانیشتووانی شنگال پشت بە کشتوکاڵ دەبەستن بۆ دابینکردنی بژێوی ژیانیان و نەمانی کشتوکاڵی هەڕەشە لە مانەوەیان لە ناوچەکانیان دەکات.

لە کۆتایی قسەکانیدا د. جولێت فۆکووسی خستەسەر هەڵمەتی بە عەرەبکردنی ناوچەی شنگال وناوچەکانی دیکەی کەمینەکان لە عێراق و گوتی، هەڕەشە لە ئێزیدییەکان دەکرێت و رێگەیان پێنادەن گرنگی بە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری بدەن، هەروەها “کۆمەڵەی نیشتەجێبوون بۆ عەرەبەکان دروستدەکرێن” کە ئامانج لێی بە عەرەبکردنی ناوچەکەیە.

هەروەها د. جولێت گوتی  لە دوای ساڵی 2003وە چەندین ئێزیدی لەلایەن گرووپە تیرۆریستەکانەوە رفێندراون و کوژراون و لە 2004وە لە ناوچەکە ماونەتەوە و بوونەتە هێزی بەرگریکاری ناوچەکانی خۆیان . لەرووی رەوشی خزمەتگوزارییەکان لە شنگال، ئاماژەی بەوەکرد كە پارتی دیموکراتی کوردستان چەندین قوتابخانەی زمانی کوردی کورمانجی دامەزراندووە و بەردەوام خزمەتگوزاری وەک ئاو و کارەبا و چەندین خزمەتگوزاریی دیکەی دابینکردووە.

گفتوگۆیەکی کراوە: داهاتووی عێراق وئەگەری سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی

لە تەوەری دووەمدا گفتوگۆیەکی کراوە  بە بەشداریی ئامادەبووانی کۆنفرانسەکە سەبارەت بە داهاتووی عێراق و ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی بەڕێوەچوو.

ئاکۆ محەممەد، بەڕێوەبەری گشتی تۆڕی میدیای رووداو لەبارەی داهاتووی عێراق و سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ گوتی دەمەوێت لە ناوی ئێزیدی-یەوە دەستپێبکەم چوونکە ئەگەر بمانەوێت ئێزیدییەکان بکەینە پێکهاتەیەکی جودا لەکورد، ئەوا ناتوانین خزمەتیان بکەین.

بەڕێوەبەری تۆڕی میدیای ئاماژەی بەوەکردكە  ناوی ئێزیدییەکان لە “ئێزدان”ـەوە هاتووە کە بەواتای خودا پەرستی-یە. گوتیشی ئێزیدییەکان ناوکەیان تەواو کوردییە، زمانەکەیان تەواو کوردییە و هەموو شتێکیان کوردییە. راشیگەیاند؛ پێش رووخانی رژێمی سەدام شنگال هەژارترین ناوچە بووە و بە عەرەب ناویان تۆمار کراوە. بەڕێوەبەری گشتیی تۆڕی میدیایی رووداو داوای لە لێکۆڵەرە فەڕەنسییەکان کرد هەوڵێک نەدەن کە زیان بە ئێزیدییەکان بگەیێنێت”.

لە بەشێكی دیکەی قسەکانیدا ئاکۆ محەممەد لەبارەی عێراقیبوون و کوردستانیبوونەوە  گوتی: “ئەگەر کەسێك لە کوردستان خۆی بە عێراقی دانەنێت ئەوە بێڕێزی نییە بەوانەی کە خۆیان بە عێراقی دادەنێن”. پرسی کورد لە باشووری کوردستان تاوەکو ئیستا چارەسەر نەبووە؛ بۆیە ئەمە هاوکاری ئەوە ناکات کە زۆر هەست بە عێراقیبوون بکرێت”.

یەکێکی دیکە لە بەشداربووان ئەبوبەکر کاروانی، ئەندامی پێشووی سەرکردایەتیی یەکگرتوو بوو کە بە پرسیارێک بەشداریی لە گفتوکۆ کراوەکە کرد و گوتی، ئایا عێراق دەوڵەتە؟ ئەبوبەکر کاروانی باسی لەوەکرد کە کێشەی عێراق ئەوەیە خاکێكە هێشتا نەبووەتە نیشتمان، دانیشتووانی هەیە بەڵام نەبوونەتە گەل و ئەم عێراقە ئێستا جۆرە ئۆردوگایەکە.

لە درێژەی قسەکانیدا ئەبوبەکر کاروانی ئاماژەی بەوەکرد کە عێراق لەچوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا دەوڵەتە بەڵام وەکو دیکە بە واقعی دەوڵەت نییە. عێراق لە سەکۆ نێودەوڵەتییەکاندا دەوڵەتێكی دانپێدانراوە بەڵام بە واقیعی خۆی دەوڵەت نییە. عێراق دەوڵەت نییە بەڵکو پێناسەی دەوڵەتی هەیە و حەشدیش دەوڵەتێکە لەنێو دەوڵەت. هەروەها، لەعێراق دوو دەوڵەت هەن یەکێکیان فەرمییە کە ئەو دەوڵەتەیە لەسەر ئاستی جیهان دانیپێدانراوە و مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، دەوڵەتی دیکەش بریتییە لە حەشدی شەعبی کە ئەوە دەوڵەتە نافەرمییەکەی عێراقە و واتە دەوڵەتی نافەرمی عێراق بریتییە لە حەشدی شەعبی.

لە کۆتاییدا ئەبوبەکر کاروانی ئاماژەی بەوەکرد هەم عێراق و هەم هەرێمی کوردستان لە بنبەستی سیاسیدان و نوخبەی حوکمڕان توانای وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی خەڵکی نەماوە و هەروەها رێگەی ریفۆرم و چاکسازی نییە. داهاتووی عێراق نادیارە و ئەگەرەکان زۆرن وەک ئەگەری لەکارخستنی دەستوور یان شەڕی ناوخۆ و یان هەر ئەگەرێکی دیکە.

بەشداربوویەکی دیکەی گفتوگۆکە، هێمن لهۆنی، بەڕێوەبەری رووداو دیجیتاڵ باسی لە دەستێوەردانەکانی ئەمریکا لە وڵاتانی جیهان کرد و گوتی  “بە ئاسانی ناتوانی بڵێت دەستوەردانەکانی ئەمریکا شکستخواردوو بووە، بەڕێوەچوونی ئەم پانێڵانە لە شارێکی وەک هەولێر و بە ئازادانە، بەرهەمێکی دەستوەردانی ئەمریکایە لەم ناوچەیە”.

لهۆنی ئاماژەی بەوەکرد کە کەسانێکیش هەن پێیانوایە سەرنەکەوتنی ئەمریکا لە عێراق هۆکارەکەی پێکهاتە و کۆمەڵگەی عێراقە کە پێکەوەژیان و دیموکراسی لەم وڵاتە بە ئاسانی قبووڵ ناکرێت. هەروەها، ناتوانین دەستێوەردانەکانی ئەمریکا بچووک بکەینەوە تەنیا لە عێراق و ئەفغانستان. دەستوەردانی سەربازیی ئەمریکا مێژوویەکی زۆری هەیە بۆ نموونە کۆریای باشوور نموونەی دەستوەردانێکی ئەمریکییە کە یەکێکە لە نموونە هەرەجوانەکانی جیهان.

هەروەها لە کۆتاییدا  بەشداربوویەکی دیکە، تیشکی خستەسەر دەستتێوەردانی ئەمریکا لە جیهان و باسی لە سەرکەوتنی ئەمریکا لە کۆریای باشوور کرد و گوتی، ئەو دەستتێوەردانە بووەهۆی گواستنەوەی ئەو وڵاتە لە هەژارییەوە بەرەو وڵاتێك کە ئێستا 7٪ی پیشەسازیی جیهانی لەلایە. هەروەها، شکست و سەرکەوتن لەلایەکی دیکەیەوە بە فاکتەرەکانی ناوخۆیی وڵاتانەوە بەستراوەتەوە و ئەگەر نوخبەیەکت نەبێت کە باوەڕی بە پێکەوە ژیان بێت و رێگە خۆش نەکرێت بۆ یەکسانیی کۆمەڵایەتی و دادوەری، ئەوا بە دڵنیاییەوە هیچ دەستتێوەردانێك ناتوانێت سەرکەوتن بۆ وڵات و گەلێک بەدەستبهێنێت.

پانیڵی دووەم: گرەوەکانی پرسی سەرچاوە سرووشتییەکان لە عێراق

لەم پانیڵەدا بە بەشداریی سێ شارەزای بواری نەوت باس لە پرسی بە نیشتمانیکردنی نەوتی عێراق و کۆمپانیا فەڕەنسییەکان و ستراتیژییەتی فەڕەنسی لە عێراق، گرەوی وزە نوێبووەکان بۆ داهاتووی عێراق کرا.

لەسەرەتادا ماتیۆ ئێتورنۆ بابەتێکی لەبارەی بەنیشتمانیکردنی نەوتی عێراق و ستراتیژییەتی فەڕەنسا لە عێراق پێشکێشکرد و گوتی لەساڵی 1912وە کۆمپانیایەکی هوڵەندی لە ئیستەنبوول دامەزرا بۆ دۆزینەوەی نەوت لە میزوپۆتامیا دەستیپێکردووە. دواتر لەساڵی 1920 دا رێککەوتنێک لەنێوان بەریتانی و فەڕەنسییەکان کرا کە 25% کۆمپانیاکە بەدەست فەرەنسییەکانەوە بێت و کۆمپانیای تۆتاڵی فەڕەنسی لەساڵی 1924 درووست بوو، کە ئەمەش یەکەم کۆمپانیای فەرەنسی بوو بۆ گەڕان بۆ نەوت. دوای هاتنە سەرکاری شا فەیسەڵ لە عێراق لە عێراق و کۆمپانیاکانی بواری نەوت دەستیان بەگەڕان بۆ نەوت کرا لە باکووری عێراق و لەساڵی 1927 لەنزیک کەرکوک و لە بابەگوڕگوڕ نەوتیان دۆزیەوە، دوای چەند مانگێک لە دۆزینەوەی نەوت هەموو کۆمپانیا گەورەکان رێککەوتنێکیان بەناوی هێڵی سوور واژووکرد کە هیچ ئەندامی رێککەوتنەکە رێگەی ئەوەیان نییە سەربەخۆ دەست بە گەڕان لە تورکیا و عێراق بکەن. دوای جەنگی جیهانی دووەم بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا بەهێز بوو و کۆمپانیا ئەمریکییەکان دەستیان بە گەڕان لە سعودیە کرد و کۆمپانیای ئارامکۆ درووست بوو، ئەمەش یەکەم هەنگاوی کۆمپانیای ئەمریکی بوو و هەروەها کۆمپانیای پیترۆڵیم عێراق هەر چەندە بەرژەوەندی نیشتمانی هەبوو نەتوانرا بە باشی کاری لەسەربکرێت. لەو کاتەدا ئەمریکییەکان نەیانویست وبەرهێنان لە نەوتی عێراق بکرێت. ئەمە لەکاتێکدا بزوتنەوەیەک درووست بووە بۆ بەنیشتمانیکردنی نەوتی عێراق لەماوەیەکی نزیکدا چیدیکە خەڵک پی قبوڵنەبوو کە کار بەرێککەوتنی شا فەیسەڵ کاری پیبکرێت. لەوکاتەدا گفتوگۆی زۆرکرا لەنێوان حکومەتی عێراق و کۆمپانیای عێراق پیترۆڵیۆ.

لە درێژەی قسەکانیدا ئاماژەی بە درووستکردنی رێکخراوی هەناردەکارانی نەوت OPEC کرا کە گۆرانکارییەکی زۆر خێرا بوو کە بووە هۆی تووندبوونەوەی گفتوگۆکانی نێوان حکومەتی عێراق و کۆمپانیای عێراق پیترۆڵیۆم، لەکۆتاییدا لەسالی 1972دا هەستی بە نیشتمانیکردنی نەوت قۆناخێکی نوێ بڕی و بڕیاریدا نەوت بە نیشتمانی بکات، بەڵام بەهۆی پەیوەندییەکانی فەڕەنسا و عێراق لەوکاتەدا فەرەنسا توانی بەرژەوەندییەکانی خۆی بهێڵێتەوە. و پرۆسەی بەنیشتمانیکردنی نەوت زۆر گوڕانکاری بەسەردا کراو سەرکەوتنی گەورە بوو بۆ عێراق لەئاستی جیهاندا بووە هۆی گوڕانکاری لەنێوان وڵاتە زلهێزەکان و کۆمپانیا گەورەکاندا.

لە کۆتاییدا دەتوانم بڵیم دوای 50 ساڵ لە بەنیشتمانکردنی نەوتی عێراق تۆتاڵ هیشتا لە کارکردن لە عێراق بەردەوامە و هەفتەکانی رابردوو گریبەستێکی بە سەرمایەی 27 ملیار دۆلار واژووکرد. کە ئەمەش نیشانەی  ئەو گرنگییەیە كە فەرەنسا بە عێراقی دەدات.

سیال روخان، باسی لە گرەوی وزەی نوێیبوەکان بۆ داهاتووی عێراق کرد و ئاماژەی بەوەکرد وزە نوێیبووەکان ئێستا کارێکی گرنگە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق، عێراق توانایەکی گەورەی هەیە بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە، بەڵام پێویستی بە چاکسازی هەیە بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لەم سێکتەرەدا بکرێت. خاڵی دووەم ئەوەیە کێ سوود لەم بەرەوپێشچوونە دەبینێت کە سوودێکی زۆری بۆ کۆمپانیای بچووک و مامناوەندەکانەوە هەیە، هەروەها ئەم پرسە تایبەت بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر توانای وزەی نوێبوونەوەی هەیە وەک ئوردن و ئیمارات، کە دەیانەوێت تاوەکو ساڵی 2030 وزەی خۆیان بەرێژەی 70% لە وزەی نوێیبووە وەربگرێت.

هەروەها، عێراق توانای هەیە بۆ سوود وەرگرتن لە وزە نوێبووەکان لە رێگەی با و هەتاوە، ساڵی 2020 لە کۆڕبەندی ئابووری هەرێمی کوردستان ئاماژە بە پەرەپێدانی وزە نوێیبووەکان بکات، بەڵام لەراستیدا لە کردار هیچ نەکراوە.

دواتر باسی لە وردەکاریییەکانی بەرهەمهێنانی وزە لە خۆرەوە کرد کە ئەویش بەهۆی بەرەپێشچوونی تەکنەلۆژیا دەتوانرێت زۆر بەئاسانی وەبەرهێنان لەم سێکتەرەدا بکات، لەماوەی 20 رابردوودا نرخی بەرهەمهێنانی کارەبا لە وزەی خۆرەوە بەرێژەی 80% کەمبووەتەوە، ئەمەش خاڵیکی زۆر گرنگە بۆ عێراق.

پۆل ئەرتيور لوز یەکێکی دیکە لە بەشداربووانی پانیڵەکە بوو کە باباتەکەی لەبارەی وزە نوێیوەکان بوو ئاماژەی بەوە گرێبەستە نەوتییەکانی ئەم دواییەی عێراق کرد لەگەڵ تۆتاڵ و کۆمپانیاکانی دیکەدا و ئەم گرێبەستانە هەموو بەشێکن لە رەهەندی وزە نوێیووەکان و وەبەرهێنان لە وزەی نوێیووە بکەن.

لە لایەکی دیکەوە عێراق بەرژەوەندی جیوپۆڵتیكی زۆرباشی هەیە بۆ وەبەرهێنان لە وزە نوێیبووەکان تەنیا نابێت ئامانجەکە لەسەر وزەی نوێ بووە بێت، دەبێت لەسەر پەرەپێدانی گازی سرووشتی لە عێراق و کەمکردنەوەی سووتانی گازی بەرهەمهاتوو لەگەڵ نەوتدا بێت. هەروەها وزە نوێیبووەکان وادکات عێراق پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداو و ئێران بەهێزبکات.

پانێڵی سێیەم:  عێراق و کۆنتێکستی زەبروزەنگ

لە پانیڵی سێیەمی رۆژی دووەمی کۆنفرانسەكە بە بەبشداریی پرۆفیسۆر پیەر بلان و شازل نەواف شازل گفتوگۆ لەسەر عێراق و کۆنتێکستی زەبروزەنگ کرا. لەم پانێلەدا گفتوگۆ کرا لەبارەی بەکارهێنانی زەبروزەنگ بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت نەوەکو زەبرو زەنگ بۆ درووستکردنی دەوڵەت.

پرۆفیسۆر پیەر بلان باسی لە زەبروزەنگی دەوڵەت و دۆخی زەبروزەنگ لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا پێشکێشکرد و گوتی دۆخی ئێستای عێراق و ئەو زەبروزەنگەی عێراق تێدا دەژێن و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووەتە شوێنێکی مەترسیدار.

لەبارەی هۆکاری بەستنەوەی تووندتیژی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گوتی، لەبەرئەوەیە زۆربەی رووداوەکان وەک پرسی فەڵەستین و زۆر پرسی دیکە لەم ناوچەیە سەریهەڵداوە و رۆژهەڵاتی ناوەراست بنکەی یەکلاکردنەوەی ململانیکانی نێوان ولاتە زلهێزەکان بووە. هەروەها لە دوای دەوڵەتی عوسمانی وادەردەکەوێت ململانیکان بەردەوام بن.

لە کۆتاییدا بەهۆی سەرنەکەوتنی حکومەتەکان لە راپەڕاندنی کارەکان لەم ناوچەیەدا سەرەرای هۆکارەکانی دیکە بووەتە هۆی زیادبوونی تووندتیژی و لێکەوتەی زەبروزەنگی دیکە لەم ناوچەیەدا

شاذل نەواف شاذل بابەتەکەی لەبارەی زەبروزەنگ بوو لە میژووی عێراقدا و نموونەی بە پێنج رۆماننووسی عێراقی هێنابووە، شاذل ئاماژەی بەوەکرد لە رێگەی رۆمانەکانی عالیە نودو و حەسەن جاسم و ئەوانی دیکەوە بۆم دەرکەوتوو کە سێ خاڵی سەرەکی لە کارەکانیاندا هەیە، ئەوانیش پەیوەندی بە مێژووی عێراق و مێژووی تووندتیژی لەم وڵاتەدا هەیە کە وایکردووە عێراق لەناو ببات و کەسایەتی عێراقی تێکبدات و بڕۆخێنێت. هەروەها خاڵیکی دیکە باسی نەوەکانی عێراق بەتایبەت نەوەکانی ساڵانی 1950، 1960 کان لە عێراق بە بەراورد بەو نەوەیەی ئێستا لە عێراق هەیە، خاڵێکی دیکە باسی قۆناخە گرنگەکانی مێژووی عێراق، وەک پادشایی و كۆماری، رووداوە گرنگەکانی دیکەی عێراق و جەنگی ئێران و عێراق کە چۆن هەموو ئەمانە کاریگەری لەسەر زیادبوونی زەبروزەنگ هەبووە.

پانیڵی چوارەم: عێراق لەدوای هەڵبژاردن

لە دوایین پانیلدا لێکۆڵەرانی بەشداربووی کۆنفرانس روانگەی خۆیان لەبارەی عێڕاق لە دوای هەڵبژاردنەکان خستەڕوو. سەرەتا ئانيەس لۆڤالوا لەبارەی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا دوای هەڵبژاردن ئاماژەی بەوەکرد سەرەتا ئەستمە بتوانم باس لە عێراق دوای هەڵبژاردن بکەم، هەروەها سەرسامی بزوتنەوەی تشرینییەکان بووم کە داوای هاوڵاتیبوونی عێراق دەکرد و دەیانەوێت لە پاشکۆیەتی دەربچن و هاولاتیبوونی عێراقی گەشە بکات، لەبەرئەوەی عێراق مێژوویەکی تایبەتی هەیە. ئەم خاڵە زۆر گرنگە کە هەمان داواکاری لە لوبنان و وڵاتانی دیکە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبینین، ئەویش مافی هاوڵاتیبوونە و ئەمەش وادەکات بەگەشبینی بروانینە داهاتووی عێراق و نەوەی نوێ نایەوێت پابەند بن بە رابردوو و ئیسلامییەوە. هەروەها دەبێت کاتێک باسی دیموکراسی دەکەین دەبێت هەموو لایەنەکان بەیەکسانی بچنە هەڵبژاردنەوە نەوەکو لایەنێک بە بە‌هێزی و لایەنگرانی خۆی بپارێزێت لەجیاتی دەوڵەت.

ئانيەس لۆڤالوا ئاماژەی بەوەکرد بەهۆی رەچاونەکردنی خواستی خۆپیشاندەرانەوە لەوانەیە لەدوای هەڵبژاردنەکان خۆپیشاندەکان سەرهەڵبدەنەوە و ئەمەش ببێتە هۆی پێشکەوتنی عێراقییەکان و رزگاربوون لەم تووندتیژییەی ئێستا پێوە دەناڵینن، پێویستە حکومەت پاڵپشتی لە گەلەوە وەربگرێت و ئەفسەرە سەربازییەکان پاڵپشتی بکەن.

لەبارەی سەردانی ئیمانویل ماکرۆن بۆ هەولێر و بەغدا رایگەیاند گوتی ئەمریکییەکان چ دەکەن با بیکەن، ئێمە وەک هێزە فەرەنسییەکان لە عێراق دەمێنینەوە و دوو رۆژ دوای ئەوە گریبەستی 27 ملیاری کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی لەگەڵ عێراق واژووکرد، لەبارەی ئەوەی ئایا فەرەنسا دەتوانێت ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە دوای ئەمریكا كە بڕیارە لە 31ی کانوونی یەکەمی ئەمساڵدا عێراق بەجێبهێڵیت؟ پرۆفيسۆر ژان مارکو گوتی من لێرە نیم بۆ ئەوەی نوێنەرایەتی حکومەت بکەم، ئەستەمیشە وەڵامی ئەو پرسیارەی بدەمەوە كە ئایا فەرەنسا جێگەی ئەمریکییەکان دەگرێتەوە، بەڵام پێموایە ئەمە شتێکی زۆر گرنگە بۆ هەردوولا، هەروەها لەکاتی هەڵبژاردن لە عێراق سیاسەتی دەرەوە روون نییە و هەڵویستی عێراق لەدوای هەڵبژاردن چۆن دەبیت نەوەکو تەنیا لە ناوچەکە بەڵکۆ لە وڵاتانی جیهان.

ئەو گوتی چیدیکە ئەمریکا خوازیاری ئەوە نییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئامادەیی هەبێت، سەرەڕای ئەوەی هێشتا لێرەن و لە هەولێر و هەندێ شوێنی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ماونەتەوە. لەماوەی رابردوودا ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێزەکانی کەمیکردووە وەک ئەوەی لە لوبنان و سووریا بمین، هەروەها دەوەستێتە سەر هەڵویستی جۆ بایدن کە تاوەکو ئێستا روون نییە، بەڵام هەڵویستی فەرەنسا روونە و بەندە لەسەر هەڵویستی هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە، بۆیەش زۆر گرنگە چاوەڕێ بکەین بزانین گوڕانکارییەکان چی بەسەردا دێت.

د. شێرکۆ کرمانج، لەبارەی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا ئاماژەی بەوەکرد یەکێک لە کێشە بنەڕەتییەکان بوونی دوو پرۆژەی جیاوازە، ئەم دوو پرۆژە جیاوازە تەنیا پەیوەندی بە دەسەڵاتی کوردی نییە بەڵکۆ پەیوەندی بە بوونی کوردەوە هەیە، هەروەها دوو پرۆژەی جیاواز مەبەستم ئەوەیە کە یەکێکیان پرۆژەی کورد  و دەیەوێت لەنیو عێراق ببێتە وڵاتێکی سەربەخۆ و جیابێتەوە، لەلایەکی دیکەوە پرۆژە عێراقییەکە دەیەوێت لانی کەم یان کورد بتاوێنێتەوە یان دەسەڵاتی لاواز بکات یاخود بیخاتە ژێر چەپۆکی خۆیەوە، ئەمەش وادەکات بەیەکسانی مامەڵە لەگەڵ کورد نەکات. ئەم دوو پرۆژەیە، دوو پرۆژەی رکابەری نین بەڵکۆ دوو پرۆژەی یەکتربڕن، بەمانای ئەوەی یەکێکیان دەیەوێت لە عێراق جیابێتەوە ئەوی دیکەیان دەیەوێت لە عێراق بمێنێتەوە. ئەمە وەک چوارچێوە سەرەکی کیشەی عێراق، بووەتە هۆی درووستکردنی بێ متمانەی وەک ئەوەی کورد لە پرۆژەی عێراق تێگەیشتووە دەیەوێت بتاوینێتەوە، عێراق لە پرۆژەی کورد تێگەیشتووە كە دەیەوێت جیابێتەوە. ئەمە راستییەکە، بەڵام ئەوەی ئێستا هەیە نە عێراق دەتوانێت کورد بتوینێتەوە، نە کورد دەتوانێت سەربەخۆیی بەدەستبهێنیت، چونکە سەربەخۆی تەنیا حەز، ئارەزوو و پەیوەندی هێزی عێراقیشەوە نییە، بەڵکۆ پەیوەندی بە حەز و ئارەزوو و هێزی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە، کە بەداخەوە بۆ کوردەکان تاوەکو ئێستا زۆربەی ئاراستەکان بە دژی ئێمە و جیابوونەوەیە. کەواتە بەڕای من هەرێمێکی بەهێز لەنێو عێراقێکی یەکگرتوو، کورد کار لەسەر ئەوە بکات زۆر باشتر خۆی بەهێز بکات و بنیاتی هێزی پێشمەرگە بنێت کە بتوانێت شەڕ بکات و ئەگەر پاڵپشتی پێویست بوو ئەوکات هاوکاری بکرێت، داوای لێبوردن دەکەم پێویستە لەو وەهمە دەرچین کە پێشمەرگە شەڕی داعشی کرد، با لەم خاڵەوە دەستپێبکەین بۆچی نەمانتوانیوە شەڕی داعش بکەین، راستە داعش نەیتوانیوە هەموو خاکی هەرێمی کوردستان داگیربکات، بەڵام بەشێکی لە نەتەوەکەی ئێمەی جینوساید کرد، کە گەیشتووەتە رادەیەک شوناسی ئیزدییەکان بووتە پرسیار، ئەمەش ئێمە وەک هەرێمی کوردستان نەمانتوانیوە بەرگریان لێبکەین. یەکگرتوویی و یەک گوتاری و یەک هێزی پێشمەرگە و گفتوگۆ لەگەڵ بەغدا بکات.

د. سەردار عەزیز، لەبارەی لادەولە و داهاتووی عێراق و رۆڵی میلیشیاکان لە درووستبوونی لادەولە گوتی من دەمەوێت هەموو ئەمانە ببەستمەوە بە دۆخێکەوە، کە ئەویش دۆخی نێگەرانییە لە سێ ئاستدا،  یەکەمیان زلهێزێک هەبوو کە ئەجیندایەکی تایبەتی هەبوو لە جیهاندا ئێستا تاقەتی لەو ئەجیندایە نەماوە و لەناوە سیاسەتی ئەم زلهێزە گوڕاوە کە ئەمریکایە، ئەمریکا ئێستا دەیەوێت و بایەخ و فۆکووسی لە شوێنێکی دیکە بێت، ئەمەش وادەکات کە ئێمە نیگەرانبین لەوەی ئایا ئەمریکا چۆن لە رۆژان و مانگەکانی داهاتوو مامەڵە لەگەڵ ئێرەدا دەکات، هەموو هێزەکانی ئەم ناوچەیەش لەم روانگەوە دەڕوانن کە ئایا چ بۆشاییەک درووست دەبێت، کە بۆشایی درووست دەبێت لە سیستمی نێودەوڵەتی و کێ پڕی دەکاتەوە، ئەگەر من پڕی نەکەمەوە کێ پری دەکاتەوە، کە ئەو پری بکاتەوە چ زیان و قازانجێكی دەبێت. راستیش ئەمە را راییەکە ئێستا تێدا دەژین و وڵاتانی دراوسی روانگەکانیان لەسەر ئەم بنەمایە داناوە.

د. سەردار عەزیز لەدرێژەی قسەکانیدا گوتی ئێستا کە سیستمی جیهانی دەگوڕێت بۆ دوو جەمسەر و فرە جەمسەری ئەمەش دەبێتە نێگەرانیەکی دیکە و کاریگەری لەسەر عێراق دەبێت، چونکە خودی دەوڵەتی عێراق پەیوەندی دەبێت بە ئەم گوڕانکارییە نێودەوڵەتیانەوە، هەروەها داهاتووی ئێمە تەنیا پەیوەست نییە بە خەون و روانگەی خۆمانەوە بەڵکۆ پەیوەستە بەوەی بەرەو چ ئاراستەیەک دەڕۆین، ئەوەی دەبینرێت لە جیهاندا بەرەو فرەجەمسەری دەڕوات، کەواتە چیدیکە ئەمریکا برەو بە دیموکراسی و مافی مرۆڤ و ئازادی و بازاڕی ئازاد نادات و برە بە هاوسەنگی هێز دەدات و ئەوانەی دۆستن بخاتە بەرەی خۆیەوە و ئەوانەی نەیارن جیابکاتەوە. کەواتە ئێمە بەرەو داهاتوویەکی نوێ دەڕۆین کە کاریگەری دەبێت لەسەر عێراق و لەسەر ئێمەش، بۆیە لەسەر ئەو بنەمایە مامەڵە لەگەڵ عێراق بکەین، کاتێک زلهێزەکان نایەنەوێت هێز بەکاربهێینن دەبێت هێزی خۆمان بنیابنین، هەر لێرەشەوە ملیشیا پەیدا دەبێت، هەروەها لە 2016وە هاوپەیمانان دەیانەوێت هێزی پێشمەرگە بکەین بە یەک هێز، بەڵام ئێمە نایکەین و نامانەوێت و رێگری دەکەین و دوای دەخەین و تێناگەین چۆن ئەم هێزە شوناسی ئێمە دەگوڕێت لەناوچەکەدا، ئەمەش وادەکات دەرفەتەکان لە دەستبدەین وعێراق بەهەمان شێوەی هەرێمی کوردستان کە فرە جەمسەری و فرە بەرژەوەندی کە خەڵکەکەشی پەرت بووە و ئایا هێز هەیە بۆ رێکخستنەوەی ئەمانە من تاوەکو ئێستا ئەو هێزە نابینم.

گوتاری کۆتایی کۆنفرانس

زریان رۆژهەڵاتی، بەڕێوەبەری ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو گوتاری کۆتایی کۆنفرانسەكەی پێشكێشكرد و جارێكی دیكە باسی ئامانجی كۆنفرانسەكەی كرد و گوتی:” کاتێك بەڕێز بەڕێوەبەری گشتی تۆڕی میدایی رووداو، كاك ئاكۆ باسی بیرۆكەی ئەم كۆنفرانسەی بۆ كردم، یەكسەر ئەو رەخنانەم بیر كەوتەوە كە هەندێكجار لە ئەمریكا دەگیرێت كە چۆنچۆنی دەستوەردانێكی لە عێراق كرد بە بێئەوەی بە تەواوی ئاگای لە بارودۆخی نێوخۆیی عێراق هەبێت . ئەوەم بەو هەوڵەی سیاسی- دیپلۆماسی و ئابوورییانەی فەرەنسا بەستەوە كە چەند ساڵێكە دەیەوێت لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا رۆڵێكی زیاتری هەبێت. بێشك جیاوازییەكی زۆر لە نیوان دەستوەردانێكی سەربازی و پەیوەندییەكی سیاسی و ئابوورییدا هەیە بەڵام، ئەمە وایكرد كە مەراقی ئەوە بكەین داخۆ دیدی فەرەنسی بۆ عێراق و كوردستان چییە مادام كە پاریس بە تەمایە رۆڵێكی كاراتری لەم ناوچەیە هەبێت؟

ئەم كۆنفرانسە بە دیوێكدا هەڵسەنگاندنی دۆخی عێراقیش بوو لە روانگە وپەرەسپەكتیڤێكی فەرەنسییەوە. لێرەدا پرسەكانی وەك رۆڵی بەریتانیا و ئەمریكا لە پرۆسەی دەوڵەتسازی لە عێراق و، بابەتەكانی دیكەی وەك ژینگە هەرێمایەتییەكەی عێراق، كێشەكانی داعش وحەشد شەعبی، بابەتی كەمینەكان، پرسی سەرچاوە سرووشتییەكان و لە هەمووشی گرنگتر، چارەنووسی عێراق مژاری گفتگوگۆ بوون و، دیمەنی دەوڵەتێكی مەیلەو شكستیان بۆ وێنا كردین. لەوانەیە ئەمە تاڕادەیەک رەنگدانەوەی ئەو هزرە بێت كە خوازیارە فەرەنسا جیاوازتر و سەربەخۆتر لە هاوپەیمانەكانی نیشانبدات كە لە عێراق رۆڵیان هەبووە و بە تەما بێت ناسەرکەوتوویی پرۆژەی ئەمریکی و بەریتانی زەق بكاتەوە، بەڵام بە دیوێکی تریشدا راستییەک لەبارەی عێراق وێنا دەکات کە سەردەمانێک بە عێراقی عەرەب وعێراقە عەجەمەكەی، بە میسۆپۆتامیای سەرێ و میسۆپۆتامیای خوارەكەی لانكەی گەشەكردنی شارستانی بوو!

لە درێژەی گوتارەکەیدا زریان رۆژ هەلاتی گوتی یەكێك لەو مژارانەی لێرە بووە رۆژەڤ دەستوەردانی سەربازیی ئەمریكا لە 2003 بوو. هەڵبەت ناتوانین هەموو رەهەندەكانی ئەم بابەتە بخەینە بەرباس ئەگەر ئەوەش نەپرسین كە دۆخی بەرلە دەستوەردانی ئەمریکا لە عێراق چی بوو؟ ئەگەر ئێستا دەوڵەت لە عێراق مەیلەوشكستە، ئایا دۆخی دەوڵەت لە عێراق بەرلە دەستوەردانی ئەمریكا دۆخی دەوڵەتێكی نموونەیی بوو؟وەك رۆبەرت گیلپین باسی دەكات هێشتا ئەو جەنگەكانن كە بە خێرایی دنیای سیاسەتەمان بۆ دەگۆڕن و، ئەمە بۆ عێراقیش هەر بەو لەونە بوو. لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا دوو جەنگی گرنگ رێگایان بۆ گۆڕانكاریی لە دنیای سیاسەت لە عێراق خۆشكرد، ئەوانیش “جەنگی 2003” و جەنگی داعش بوون. ئەوەی 2003، عێراقی گۆڕی، بەڵام ناسەقامگیری كرد. شەڕی داعشیش، بەهێزبوونی میلیشیاكان، ناسەقامگیری، زیادبوونی دەستوەردانی دەرەكی و وابەستەیی دەوڵەت و، دەركەوتنی ناڕەزایی جەماوەری و خۆپیشاندانەکانی تشرینی لێكەوتەوە. دەستوەردانی سەربازیی ئەمریكا لە عێراق دوو جۆر كاریگەری دانا. سوپایەكی رووخاند كە ساڵانێكی دوور و درێژ وەك ماكینەیەكی سەركوتكردنی شیعە و پاوانكردنی دەسەڵات لەلایەن پێكهاتە و تاكێكەوە كاری دەكرد. دەرەئەنجامی دەستوەردانی ئەمریكاش بوو كە دۆخی دیفاكتۆی هەرێمی كوردستان بۆ دۆخێكی دیجۆر گۆڕا و دەرەئەنجامی شەڕی داعش بوو كە یەكەیەكی سیاسی دیكەی كوردی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست درووستبوو كە هەردوو كیان پێكەوە لە شەڕی دژی تیرۆردا زیاتر لە 22 هەزار شەهید و قوربانییان دا و بەوجۆرەش وەك هێزێكی پیادەی كاریگەر كەڵكیان بۆ سەقامگیری سیستەمی ناوچەیی و نێودەوڵەتیش هەبوو.
دەوڵەتێكی مەركەزیی تۆكمەی رووخاند و لە جیاتی ئەوە، زەمینەی دامەزراندنی دەوڵەتێكی فیدراڵی- دیموكراتیی رەخساند و بە قازانجی كورد و شیعە شكایەوە. بەڵام ئەوەی كە ئایا عێراق و هەرێمی كوردستان توانییان ناواخنی ئەو سیستەمە فیدراڵی و دیموكراتییە پڕ بكەنەوە، ئەو مژارێكی دیكەیە. لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە عێراق چۆنچۆنی بەهێز دەبێت؟
دەنگەكانی گۆڕینی دەستوور و گۆڕینی سیستەمی سیاسی وهەوڵەکانی سانتراڵیزەکردنی دەوڵەت لە ئارادان وەك رێگایەیەك بۆ بەهێزكردنی دەوڵەت، بەڵام ئەمانە هەمووی لەگەڵ بەکارهێنانی کەرەستەکانی گوشار و سوپا بۆ سەرکوتکردنی کێشە نێوخۆییەكان لەگەڵ هەوڵەکانی زاڵبوونی پێکهاتەیەک بەسەر ئەوانی دیکە، لە رابردوودا تاقیکراونەتەوەو عێراقیان بەم رۆژەی ئێستای گەیاند. لەوانەیە ئەمە بۆ ماوەیەكی کاتی سەری هەندێک لە کێشەکانی داپۆشیبێت، بەڵام دواجار لە هەر درز و کەلێنێکدا دووبارە سەریانهەڵداوەتەوە. کێشەکە لە فیدراڵی بوونی عێراقدا نییە. سەرەڕای هەموو درز و کەلێنەکان، تەنانەت کێشە لە دەستوورەكەشدا نییە، بەڵکوو کێشەکە لە پابەندنەبوون و جێبەجێنەکردنی دەستوور یان تەفسیری تایفییانەی دەستوورە كە تا ئێستا زیاتر لە 50 مادەەیان بنپێ كراوە. هەنگاونانی بێدەنگ بەرەو دووەمین کۆماری ئیسلامی شیعی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و گەشەپێدانی دامەزراوەی سەربازیی هاوتەریب لەگەڵ سوپا، رێگایەک نییە کە عێراق بکاتەوە یەکەیەکی هێزداری سەقامگیر. ئەگەر ئەو ریگایە بگرێتەبەر، عێراق بە نفووسێكی دەوری 40 ملیۆن و بە
پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی فرەڕەنگ و ناكۆكەوە ناتوانێت ببێتە هێزداریكی ناوچەیی و ئەگەریش ببێت دەبێتە هێزێكی پلە چوار یان 5ی ناوچەیی و هەمیشە ناچاردەبێت تەنازول بۆ دەوروبەری بكات هەتا كێشە ناوخۆییەكانی جڵەو بكات. بە پێچەوانەوە، ئەوە قووڵکردنی بنەماکانی دیموکراسی و فیدراڵی و، جێبەجێکردنی دەستوورە كە باشترین دەرچەی قۆناخی ئێستان. عێراقێکی دیموکراتی و فیدراڵی دەتوانێت ببێتە دەوڵەتێکی مۆدێل بۆ هەموو رۆژهەڵاتی نێوەڕاست کە زۆرینەی سیستەمە سیاسییەکانی بنەمایەکی نادیموکراتیکانەیان هەیە. لەكۆی 14 وڵاتی دیاری رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا 8دانەیان بەكۆماری ناودەبرێن و لەوانەش 3دانەیان پاشگری ئیسلامی یان عەرەبییان بە كۆمارەكەیانەوە لكاندوە. 6دانەشیان پادشایی- ئیسلامین و تەنیا لە چوار وڵاتی ئەم ناوچەیەدا جۆرێك فرەیی- پلورالیزم یان جۆرێك لە دیموكراسیی سنووردار هەیە كە ئەویش پاشەكشەیان تیدا بەدی دەكرێت. ئا ئەمە رێك ئەو خاڵەیە کە عێراق دەتوانێ لەوێوە بەهێز بێت. وەک چۆن لە سەردەمانی کۆنیشدا عێراق ناوەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێکهێناوە و خاکی میسۆپۆتامیاش بێشکەی مرۆڤایەتی و گەشەسەندنی شارستانی بووە، ئەمڕۆش ئەو دەرفەتەی لە بەردەم دایە کە لەڕێی قووڵکردنی دیموکراسی و فیدراڵییەتەوە، لەگەڵ خۆیدا سەرجەم سیستەمە سیاسییەکانی ئەم ناوچەیەش بەرەو گۆڕان ببات. عێراق وەک موزائکێکی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ئەو چانسەی لەبەردەمدایە هەتا ببێتە دەوڵەتێکی مۆدێل و ماتۆڕی دیموکراتیزەکردنی ناوچەکە.

هیچ دەوڵەتێکی بێهێز ناتوانێ ناوبژبوانێکی سەرکەوتوو بێت و ئەگەر عێراق بەتەمای ئەوەیە ببێتە وڵاتی ئاشتی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، پێویستە خۆی بەهێز بکات و ئەوەش بە هەنگاونان بۆ بۆ دیموکراسیی زیاتر مەیسەر دەبێت نەک بە تاقیكردنەوەی ئەو رێگایانەی كە پێشتر گەلێجتار پێیدا تێپەڕبووە! یەکێکی دیکە لە مەرجەکانی بەهێزبوونی عێراق، پەیوەندییەکی بەهێزی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی بەغدایە. دۆزینەوەی دەرچەیەکی گونجاو بۆ بارودۆخی دیفاکتۆی دوو کیان و یەک دەوڵەت لەنێوان هەرێم و بەغدا، عێراق نەک لاوازتر ناکات بەڵکوو بەهێزتری دەکات. بەهێزی کوردستان لاوازی عێراق نییە و بەهێزی عێراقێکی فیدراڵی و دیموکراتیش لە دژی بەرژەوەندییەکانی کوردستان نییە. ئەمڕۆ عێراق بە قۆناغێکی سەختی یەکلاکەرەوەدا تێدەپەڕێت.ئەگەر لەگەڵ کوردستان پرسە ستراتیژییەکانیان چارەسەربکەن و، ئەوا دەتوانن قەڵەمبازێک بکەن و ببنە ناوەندی وەرچەرخانی دیموکراتییانەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست.

لە کۆتاییشدا سوپاسی هەموو لایەکی كرد بۆ بەشدارییان لەم کۆنفرانسە و هیوای خواست کە باسەکانی ئەم جڤاتەشمان، لە کۆڕوکۆبوونەوەی جیاوازی دیکەشدا درێژەی هەبێت.